ءبىزدىڭ ۇرپاق – «قىزىل جەبەنى» وقىپ وسكەن، تۇراردى تۇلعا ساناعان ۇرپاق...
ءبىزدىڭ ۇرپاق – «ستالينگە حاتتى» كورىپ، تۇرارعا تابىنعان ۇرپاق...
ءبىزدىڭ ۇرپاق – تۇراردى قىلىشىنان قان تامعان ستالينمەن تەرەزەسى تەڭ ادامداي سويلەسكەن باتىر دەپ سەنگەن ۇرپاق...
اتتەڭ!..
تاعى ءبىر تۇلعا قۇلادى...
تاعى ءبىر سەنىم سۋالدى...
تاعى ءبىر جۇلدىز ءسوندى...

ءبىزدىڭ ۇرپاق – «قىزىل جەبەنى» وقىپ وسكەن، تۇراردى تۇلعا ساناعان ۇرپاق...
ءبىزدىڭ ۇرپاق – «ستالينگە حاتتى» كورىپ، تۇرارعا تابىنعان ۇرپاق...
ءبىزدىڭ ۇرپاق – تۇراردى قىلىشىنان قان تامعان ستالينمەن تەرەزەسى تەڭ ادامداي سويلەسكەن باتىر دەپ سەنگەن ۇرپاق...
اتتەڭ!..
تاعى ءبىر تۇلعا قۇلادى...
تاعى ءبىر سەنىم سۋالدى...
تاعى ءبىر جۇلدىز ءسوندى...
«الاشوردا» فيلمىندە كەلتىرىلگەن قۇجاتتىق دەرەكتەردىڭ كەز كەلگەنى ادامدى بەي-جاي قالدىرا المايدى. سونىڭ ءبىرى – تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان جانە ءبىر حاتى تابىلىپتى. تۇرار رىسقۇلوۆ بۇل حاتىندا ءا.بوكەيحانوۆ، س.قوجانوۆ، م.دۋلاتوۆتاردان باستاپ جيىرمادان استام الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمىن جازىپ، «قازاقستاندا بولشەۆيكتەردىڭ جۇمىسى العا جىلجۋىنا وسىلار كەدەرگى جاساپ وتىر» دەگەنگە كەلتىرىپ، ولاردىڭ كىم ەكەنىن، نەمەن اينالىساتىنىن كورسەتىپ بەرەدى. تاريحشىلار وسى مازمۇنداس حاتتاردى ستالينگە، مولوتوۆقا كەزىندە مەڭدەشەۆ، سەيفۋلليندەردىڭ دە جازعانىن ايتادى. ارينە، ولار مۇنداي حاتتى جازباسا دا «ۇلتشىل-ەلەمەنتتەردەن» تازارتۋ پروتسەسى جۇرەر ەدى. ال مىنا تەكتەس حاتتار سول پروتسەستى جىلدامداتۋعا تۇرتكى بولعانداي. Ђيتكەنى كوپ ۇزاماي ولاردىڭ ءبارى دە تۇتقىندالىپ، يتجەككەنگە ايدالادى. 1929 جىلى-اق الاشورداشىلاردىڭ ءبىر توبى اتىلادى... ال 1924 جىلى ءساۋىر ايىندا جازىلعان تۇراردىڭ جانە ءبىر حاتىن تاريحشى-عالىم دينا امانجولوۆا ءستاليننىڭ جەكە ارحيۆىنەن تاۋىپتى. بۇل تۋرالى ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى قاليلا وماروۆ ءوز سۇحباتتارىندا ايتىپ ءجۇر. «قازاق اۆتونومياسىن قازىر تاراتىپ جىبەرسەڭىز دە وعان ەشكىمنىڭ قابىرعاسى قايىسا قويمايدى...» دەيدى تۇرار...
وسى دەرەكتى ەستىگەندە كوڭىلىم قۇلازىپ سالا بەردى. كوزىمە جاس ءۇيىرىلدى... قيالىمداعى تاۋ تۇلعا تۇرار رىسقۇلوۆ... ساكەن سەيفۋلليندەر... بۇگەجەكتەي باسىپ، قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ بارا جاتتى...
قۇجاتتىڭ اتى – قۇجات. ول – وتىرىك سويلەي المايدى. ونىڭ قۇدىرەتى دە سوندا بولسا كەرەك... ءيا، ايدىڭ ارعى بەتى قاراڭعى. Ђيتكەنى ول كۇنگە تەك ءبىر جاق بەتىن بەرىپ اينالادى... سول سياقتى، مەدالدىڭ ەكىنشى بەتى – سۇرىقسىز... قانداي وكىنىشتى!

***
«الاشوردا» ءفيلمىنىڭ العاشقى تۇساۋكەسەرى الماتىدا، «تسەزار» كينوتەاترىندا وتكەن ەدى. ال وتكەن اپتادا الاش ارداقتىلارىن ەسكە الۋ جانە حالىقارالىق مۋزەي كۇنىنە وراي الماتى قالاسىنىڭ تاريحي مۋزەيىندە «الاشوردا» ءفيلمىنىڭ تاسپاسى مەن وعان قاتىستى شىعارماشىلىق دەرەكتەردى وسى مۋزەيگە سالتاناتتى تۇردە تابىس ەتۋ ءراسىمى بولدى. كەش باسىندا الاش ارداقتىلارىنا قۇران باعىشتالدى.
باسقوسۋدا ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى قاليلا وماروۆ «الاشوردا» دەرەكتى ءفيلمى قالاي تۇسىرىلگەنى تۋرالى اڭگىمەلەسە، تاريحشى-عالىمدار الاشورداشىلارعا قاتىستى تىڭ دەرەكتەرمەن ءبولىستى. ال «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارى قاسىرەتتى جىلدار ەستەلىكتەرىنەن سىر شەرتتى...
ەسكە الۋ كەشىن مۋزەي ديرەكتورى ەربولات قۇدىرەۇلى اۋەزوۆ اشتى. «حح عاسىردىڭ باسىندا ساياسات ساحناسىنا شىققان ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي كۇرەسى، ەلى ءۇشىن اتقارعان ەڭبەكتەرى بۇگىنگى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ىرگەتاسى ىسپەتتەس. «الاشوردا» دەرەكتى ءفيلمى ارقىلى الماتى قالاسى تاريحىنىڭ مۋزەيى عانا ەمەس، قازاق تاريحى جانە ءبىر تىڭ دەرەكپەن تولىقتى...»
بەيبىت قويشىباي، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، «ادىلەت» قۇقىق قورعاۋ قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى: «الاش يدەياسى – كۇللى قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى. بۇل يدەيا بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ۇستاناتىن ەڭ باستى باعىتىنا اينالۋى ءتيىس. سونى قالىپتاستىراتىن بۇگىنگى ۇرپاق – بىزدەرمىز. تاريحىمىزدى تانىپ، وتكەنىمىزدى ءبىلۋ – ازاماتتىق پارىز. بۇعان دەيىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى جان-جاقتى قامتىلعان تىڭ دەرەكتەر حالىققا ۇسىنىلماعان سياقتى. «الاشوردا» ءفيلمى الاش جايلى ايتىلماي كەلگەن تالاي اڭگىمەلەردىڭ باسى دەپ ويلايمىن. ارينە، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمى ءبىز بىلەتىن بەس-التى اداممەن شەكتەلىپ قالمايدى جەر-جەردە، قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا الاش قايراتكەرلەرى بولعان. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءومىرىن جەكە-جەكە زەرتتەۋ – تاريحقا بەيجاي قارامايتىن جاستاردىڭ ەنشىسىندە. مەنىڭ كوڭىلىمە قونبايتىن ءبىر نارسە – ءبىز سوڭعى جىلدارى «ەل بولعانىمىزعا 15 جىل..، 18 جىل...» دەپ ءجيى ايتامىز. بۇل قاتە. ەگەمەندىك يدەياسى سوناۋ الاشتان باستالادى. 1917 جىلى 25 جەلتوقسان كۇنى الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلدى. وسى كۇندى اتاۋلى كۇن رەتىندە كۇنتىزبەگە ەنگىزسەك ۇلكەن ىسكە قول جەتكىزەمىز...»
قامبار اتاباەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: «ناقتى قۇجاتتارعا قۇرىلعان دەرەكتى ءفيلمنىڭ تانىمدىق ماڭىزى زور، اسەرى ەرەكشە بولۋى زاڭدى. الاش ارداگەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن يدەياسىن ءبىز ءالى شىن مانىندە تانىپ، ءتۇسىنىپ ۇلگەرگەن جوقپىز. مەن 2000 جىلى ورىنبور وبلىستىق ءارحيۆىن اقتارىپ وتىرىپ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ 1913-1918 جج. تۇرعان ءۇيى تۋرالى دەرەككە كەزىكتىم. سونىمەن قاتار بۇل ءۇي «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى بولعان. سول ءۇيدى تاۋىپ، دالەلدەدىم. دەرەكتى فيلمدە ول ءۇي كورسەتىلگەن... ەكىنشى – ەكى رەت جالپىقازاق سەزى وتكەنىن بىلەسىزدەر. ماۋسىم ايىندا وتكەن سەزدە «الاش» پارتياسى قۇرىلدى، ال 5-12 جەلتوقساندا وتكەن ەكىنشى سەزدە «الاشوردا» ۇكىمەتى قۇرىلدى. وسى سەزدە قازاق اۆتونومياسى جاريالاندى... مەن سول ەكى سەزد وتكەن ءۇيدى دە تاۋىپ، ولاردىڭ تاريحي ماڭىزى بار ءۇي ەكەنىن دالەلدەدىم. 2000 جىلى ول ءۇي كوممەرتسيالىق باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن. كەيىن وسى ءفيلمدى ءتۇسىرۋ قارساڭىندا ءبىزدىڭ ارالاسۋىمىزبەن، جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ شەشىمىمەن بۇل ءۇي، سەزد وتكەن زال قايتادان بۇرىنعى تاريحي قالپىنا كەلتىرىلدى. ءبىزدىڭ بەيشارالىعىمىز – سول ۇيگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر مەموريال تاقتا ورناتا الماعاندىعىمىز. رەستاۆراتسيا قىزمەتكەرلەرى «ورناتىپ بەرەيىك» دەدى، بىراق رەسەيدىڭ زاڭى بويىنشا، مۇنداي تىرلىك مەملەكەتتىك دەڭگەيدە عانا شەشىلۋى ءتيىس. رەسەي ءوزىنىڭ تاريحىنا جانە «وسىدان قارجى تۇسەدى-اۋ» دەگەن دۇنيەگە ۇقىپتى قارايدى. ول جەردە لەنين ەسكەرتكىشى تۇر، بولشەۆيكتەردىڭ تاقتاسى تۇر، كازاكتاردىڭ دا ەسكەرتكىشى تۇر، كوشەلەرىنىڭ اتتارى دا سول كۇيى تۇر. Ђكىنىشكە قاراي، كۇللى قازاق ءۇشىن ورىنبورداعى ەڭ كيەلى ەكى ۇيدە ءبىر جاپىراق تاقتا دا جوق... احاڭ تۇرعان ۇيدە سەگىز پاتەر بار ەكەن. نەگە سول ءۇيدى تۇتاس ساتىپ الىپ، تۇگەل رەستاۆراتسيا جاساپ، قازاقستان مەن رەسەي دوستىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى رەتىندە، سول ءۇيدى مۋزەيگە اينالدىرىپ، ەلدەن باراتىن زەرتتەۋشىلەر مەن تاريحشىلاردىڭ، تۋريستەردىڭ تۇسەتىن قارا شاڭىراعىنا اينالدىرماسقا؟..»
قاليلا وماروۆ، «الاشوردا» ءفيلمىنىڭ رەجيسسەر-وپەراتورى: «...ءماريام حاكىمجانوۆا تۋرالى فيلم تۇسىرگەنىم بار ەدى. سوندا ول كىسىنىڭ ايتقان ءبىر اڭگىمەسى ەسىمنەن كەتپەيدى: «1935 جىلدار شاماسى، – دەيدى. – احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ايداۋدان كەلگەن كەزى بولسا كەرەك. ورتالىقتا تۋبەركۋلەز اۋرۋحاناسى بار ەدى. قالىڭ كوپشىلىك تاڭ اتار-اتپاستان كەلىپ، كەزەك الاتىن. احاڭ سول جەرگە ەمدەلۋگە كەلدى. قولىندا تاياعى بار، جۇپىنى كيىنگەن. جان-جاعىنا قاراپ ءبىر ءسات ايالدادى. ساكىلەردە بوس ورىن جوق. ەشكىم تۇرىپ ورىن بەرمەدى. انانداي جەردە كەسىلگەن بايتەرەكتىڭ جۋان دىڭگەگى قالىپتى، احاڭ ماڭعاز باسىپ بارىپ، سول كەسىلگەن تەرەكتىڭ دىڭگەگىنە وتىردى دا قالتاسىنان گازەت الىپ وقىدى...» شابىلعان بايتەرەكتىڭ دىڭگەگىنە كەلىپ وتىرعان احاڭ ماعان ۇرپاق جالعاستىعىنىڭ، يدەيا ساباقتاستىعىنىڭ سيمۆولىنداي ەلەستەدى. مەنى العاش رەت الاش تاقىرىبىنا، الاش تاريحىنا جەتەلەپ اكەلگەن ءماريام اپايدىڭ وسى اڭگىمەسى ەدى...»
الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى وسىدان 85 جىل بۇرىن زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاق جۇرتىنىڭ وتكەن كۇندەرىنە كوز سالعاندا، وقىعان ازاماتتارىنىڭ ارتىنان ەرگەن كۇندەرى از دا بولسا ماعىنالىراق، ءتاۋىر كۇندەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى» دەگەن ەكەن. ەلدىڭ ىرىسىن ارتتىرىپ، ىنتىماعىن جاراستىراتىندار دا – سولار ەدى. Ђكىنىشكە قاراي، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ارتىنان ەرۋدى ەمەس، سوڭىنان شام الىپ ءتۇسۋدى مۇرات ەتكىزگەن «زار-زامانعا» نە دەرسىڭ؟!.
دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ وڭاي ەمەس. ماڭداي تەردى تامشىلاتىپ توگۋدى تالاپ ەتەتىن ءارى «ۇساق»، ءارى كۇردەلى ەڭبەك. دالدىكتى، ناقتىلىقتى، ءتوزىمدى قاجەت ەتەدى. «قازاقفيلم» جىلىنا 4-5 دەرەكتى فيلم تۇسىرەتىن كورىنەدى. Ђكىنىشتىسى، ولار حالىققا جەتپەي، «شاڭ باسقان ارحيۆتەردە» جينالىپ جاتىر... قازاقتىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن دەرەكتى فيلمدەر قاتارى جانە ءبىر تىڭ، ساپالى، مازمۇندى فيلممەن تولىقتى. «الاشوردانى» بۇكىل حالىق كۇتىپ وتىر. ونىڭ وتاندىق تەلەارنالار ارقىلى كورەرمەنگە جول تارتار كۇنى دە الىس ەمەس شىعار...

ساۋلە ابەدينوۆا
«ايقىن» گازەتى 20 مامىر 2009 جىل