شەتەلدەن ينۆەستور تارتۋ – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باستى ەكونوميكالىق باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلە جاتقانى جۇرتقا ايان. وزگەنىڭ قارجىسىمەن ەكونوميكانى كوتەرىپ، سول ارقىلى جالپى قوعامدى كوركەيتۋ – الەمدە بۇرىننان بار تاجىريبە.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە امەريكانىڭ ەۋروپادان باس ساۋعالاپ قاشقان ءتۇرلى سالا ماماندارىن قۇشاق جايا قارسى الىپ، الاڭسىز جاعداي جاساپ، بۇگىنگىدەي الەۋەتتى قۋاتقا جەتكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. جالپى امەريكانىڭ پراكتيكاسىندا زەرەك ميلىنى، دارىندىنى «يمپورتتاۋ» باستى نازاردا. كەلگەندەردىڭ قاتارىندا قارا ۇزگەن عالىم ەنشتەيىننەن باستاپ، قازىرگى الەمنىڭ ماڭداي الدى باي ادامى يلون ماسك تە بار. اقش بيلىگى مەيلى ەكونوميست بول، تەحنيكانىڭ بىلگىرى بول، بولماسا رۋحاني اقسۇيەك كۇيدەگى ونەر ادامى بول، بارىنە تەڭ مامىلە جاسايدى. الالامايدى. ساياسي جۇيەسى سوعان جول اشقان.

كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس ۇكىمەتى «ارامتاماق» دەپ ايىپتاپ شەكارادان قۋعان يوسيف برودسكيگە پانا بولعان، ورتاشا ءبىلىم العان اقىنعا «اكادەميك» اتاعىن بەرىپ اسپەتتەگەن دە سول امەريكا بولاتىن.

وزگەگە قاراپ كوشىن تۇزەپ كەلە جاتقان قازاق بيلىگى شەتەلدىك قالتالىلارعا عانا مويىن بۇرىپ، قانداستارىنا قىرىن قارادى دەسەك اسىرا سىلتەگەندىك بولار ەدى. ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تىكەلەي شاقىرۋىمەن قىتايدان وپەرا ءانشىسى مايرا مۇحامەتقىزىنىڭ، ءبيشى شۇعىلا ساپارعاليقىزىنىڭ، تاعى باسقا ونەر مايتالماندارىنىڭ اتاجۇرتقا ورالعانىنان بىلايعى جۇرت قۇلاعدار. رەسمي دەرەك بويىنشا وسى كۇنگە دەيىن وزگە شەتەلدەردەن ميلليوننان استام قازاق قارا شاڭىراققا ورالعان. ولار ءار جىلدارى ءارتۇرلى ستاتۋسقا يە بولدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى، ناقتىلاپ ايتقاندا مارقۇم سەرگەي تەرەششەنكو ۇكىمەتتى باسقارىپ تۇرعاندا «قازاق كۋالىگىنە»، كەيىن «ورالمان»، «قانداس» مارتەبەسىنە يە بولدى.

ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا ينۆەستور مەن شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە قازاق قوعامىنا پايداسى بولماسا، زيانى جوق. الدىنعىسى قارجى كوزى بولسا، سوڭعىسى دايىن تۇرعان ەڭبەك كۇش، ياعني ادام كاپيتالى. ولاردىڭ تۇبەگەيلى ايىرماشىلىعى – كەلۋ ماقساتتارىنىڭ ەكى الۋاندىعىندا. قيىر قونىپ، شەت جايلاسا دا اتا سالتىن ۇمىتپاعان، سان مىڭ عاسىرلىق دالا وركەنيەتىنىڭ اينىماس مۇراگەرى، «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» ۇستانىمىن رۋحاني تىرەك ەتكەن كوشپەندىلەردىڭ سوڭعى بۋىنى – ەلگە كەلگەن قانداستاردىڭ تۇپكى نيەتى قارا شاڭىراقتا داستۇرلىسالتىمەن قامسىز ءومىر كەشۋ بولسا، ۇلتتىق داستۇرىمىزبەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن وزگە وركەنيەت وكىلى – ينۆەستورلاردىڭ كوزدەگەنى قازىناعا باي قازاق ەلىنىڭ جەر استى-ءۇستى بايلىعى، ولار شيكىزاتقا باي تاۋەلسىز ەلدى پايدا كوزى ەسەبىندە عانا قاراستىرادى. وكىنىشكە وراي، تاۋەلسىز قازاقستاندا ەكەۋى بىردەي تەڭ مامىلەگە يە بولدى دەپ ايتا المايمىز. وعان دالەل رەتىندە دامىعان باتىس ەلدەرىنەن كەلسە ءبىر ءسارى، قازاقستاننان ارتتا قالعان وزبەكستان مەن قىرعىزستاننان شىعىپ، قازاقتىڭ جەر استى-ءۇستى بايلىعىنا يە بولعان اتالمىش «ەۋرازيا» ۇشتىگىن ايتۋعا بولادى.

قازىرگى ءداستۇرلى قۇندىلىقتار مەن ارتىندا جىمىسقى مۇددە جاسىرىنعان ءتۇرلى ۇستانىمدار قايشىلىعى ميشا بىلىققان جاھاندانۋ داۋىرىندە ينۆەستورلاردىڭ كەلۋىن جالاڭ ەكونوميكالىق قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرساق وڭباي قاتەلەسەمىز. دەموكراتيالىق ساياسي جۇيەسى، بيلىكتەن تاۋەلسىز سوتى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالى جوق ەلدەردىڭ ينۆەستورلاردىڭ «جۇماعىنا» اينالاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مۇنداي ەلدە ولار سالىقتان جالتارىپ عانا قويماي، ادام ومىرىمەن دە ساناسپايدى.

ەلدە قازاق ءتىلدى ورالماندار سانىنىڭ ارتۋى مەن بيلىككە ءسوزى ءوتىمدى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە ىلەسىپ قازاقستاننىڭ ساياسي، رۋحاني باعدارى دا مىڭ قۇبىلدى. نازارباەۆ كەزىندەگى «قازاقستاندىق ۇلت»، «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ۇستانىمدارى سونىڭ ايعاعىنداي. جات جۇرتتىق ينۆەستورلاردىڭ جالاڭ ەكونوميكالىق پايدانى عانا كوزدەمەيتىنى، ماي شەلپەكتەن ايىرىلماۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن وزگەرتۋدى كوزدەيتىنى تاريحتان بەلگىلى. وعان لاتىن امەريكا ەلدەرىنىڭ كورگەن كورەسىسى انىق مىسال. ول از دەسەڭىز قازاقتىڭ مۇنايىنا شىلقىپ وتىرعان قىتاي ينۆەستورلارىنىڭ قازاقتىڭ باس قالاسىندا انا تىلدەرىندە مەكتەپ اشقانىن قوسىڭىز.

نازارباەۆ داۋىرىندەگى ينۆەستورلارمەن جاسالعان قۇپيا كەلىسىم-شارتتاردىڭ شيكىزات ءوندىرۋ كولەمىن ارتتىرعاننان باسقا، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ومىرىنە ايتارلىقتاي وزگەرىس اكەلمەگەنى ۋاقىت وتكەن سايىن ءمالىم بولا باستادى. الەۋمەتتىك قايشىلىقتىڭ اسقىنۋى سەبەپتى اقىر اياعىندا ءوزى دە بيلىكتى تاپسىرىپ، پەردە ارتىنان باقىلاۋعا كوشتى. مۇنايلى وڭىرلەردەگى ەڭبەك داۋى كۇن وتكەن سايىن باسەڭدەۋدىڭ ورنىنا، اشىق قارسىلىققا ۇلاستى. نازارباەۆتىڭ ستراتەكتەرى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ءبولىنىستىڭ ادىلەتسىزدىگىنەن تۋىنداعان قوعامدىق قايشىلىقتارعا ورالمانداردى كىنالى ەتىپ كورسەتەتىن، ولاردى قوعام ءتارتىبىن بۇزۋشى باستى فاكتور رەتىندە قاراستىراتىن تاكتيكا ويلاپ تاپتى. مۇقتار جاكىشەۆ ءىستى بولعان «كازاتوم» ىسىندە دە، «جاڭا وزەن وقيعاسى» كەزىندە دە وسى تاكتيكانى قولداندى. «قاڭتار تراگەدياسى» كەزىندە دە اتالمىش تاۋەلسىز ادۆاكاتتار: «تەرگەۋ يزولياتورىندا جاتقانداردىڭ اراسىندا ورالماندار كوووووپ» دەدى. بۇل ءۇردىس ءالى توقتاعان جوق.

ورالمانداردى سۇرقيا ەتىپ كورسەتۋمەن 30 جىلدان بەرى قوردالانعان قوعام تۇيتكىلدەرىنىڭ شەشىم تاپپايتىنىن ۋاقىت ءوزى دالەلدەدى. ەسكى قازاقستاننىڭ تاكتيكاسىن جاڭا قازاقستانعا كوشىرۋ كۇلكىلى بولىپ شىقتى. مارقۇم شەرزاتتىڭ اتا-اجەسى وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىندا وزبەكستاننان اتا جۇرتقا كەلىپ قونىستانعان ەكەن. قىرعىزستاندىق مۇعالىم ماشكەۆيچتىڭ بەيرەسمي دەرەكتەردە ايتىلاتىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ قورىنا مەنەدجەر بولىپ كەلۋىمەن تۇسپا تۇس كەلەدى. بۇل كۇندە بەلگيا ازاماتتىعىن العان جەبىرەي وكىلىنىڭ قازاقستاندا قانداي ستاتۋسپەن جۇرگەنى بىزگە بەيمالىم، نازارباەۆقا عانا ايان. ۇلكەندەرى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن وسىنداعى ەلمەن بىرگە العان ازاماتتاردى «قانداس» دەپ بولەكتەۋ اقىلعا قونىمسىز.

«بايتاق» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ازاماتحان ءامىرتاي الگىندە الەۋمەتتىك جەلىدە قۇپتارلىق باستاما كوتەرىپتى. ونىڭ سوزىنشە قازاقستان جىلىنا 89 ميلليون توننا مۇناي وندىرەدى، جان باسىنا شاققاندا 4,5 توننادان، اقشاعا شاقساق 2,608 دوللاردان كەلەدى ەكەن. ساياساتكەر 33 جىلدان بەرى بۇل ماسەلەنىڭ مۇلدە قاراستىرىلماعان العا تارتىپ: «سوندا ءبىزدىڭ مۇناي كىمگە تيەسىلى؟ ونىڭ پايداسىن كىم كورىپ جاتىر؟ مۇناي ءوندىرۋ سالاسىنداعى ءۇش الىپ كيت – تەڭىز، قاشاعان، قاراشىعاناققا ەشكىمنىڭ دە ءسوزى وتپەي مە؟ نە ءۇشىن جەرىمىز كەن ورىندارعا باي دا، حالقىمىز كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرەدى؟» دەي كەلە، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قول قويىلعان كەلىسىم-شارتتاردى بۇزۋ جونىندە پەتيتسيا جاريالايتىنىن مالىمدەيدى. يۆەستورلاردى تاۋباسىنا كەلتىرۋ باستالعانى، سەڭنىڭ ەپتەپ بۇزىلعانى تۋرالى مىسالدار جوق ەمەس. شاحتەرلەر ءولىمى جىل سايىن ازايۋدىڭ ورنىنا ەسەلەپ ارتقانى سەبەپتى لاكشمي ميتتالدىڭ ەلدەن قۋىلعانى بەلگىلى.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz