وتكەن جولى الەۋمەتتىك جەلىدە جىلان تاقىرىبىنا قاتىستى اڭگىمە كوتەرىلىپ ەدى. جىلان جىلى الدىمىزدا، ءبىر حالىقتاردا اقپاننىڭ، ءبىر حالىقتاردا ناۋرىزدىڭ سوڭىندا كىرەدى. قاراپ وتىرسام ءبىر ەتنوگرافيالىق ديسسەرتاتسياعا جۇك بولاتىنداي قىزىق تاقىرىپ.

مەنىڭ ويىمشا جىلان تاقىرىبىنداعى اڭگىمەنى قازاق ەرتەگىلەرىنەن باستاۋ كەرەك. «ەر توستىك» ەسىڭىزدە مە؟ ونىڭ جەر استى الەمىنە ءتۇسىپ كەتكەنى، جىلان باپى حانمەن كەزدەسكەنى تاعى باسقالار. «جىلان قابىقتى جىگىتتىڭ» حيكايالارىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز. جالپى ءبىز قانشا جاساساق تا ەرتەگىلەردەن، سونىڭ ىشىندە قازاق ەرتەگىلەرىنەن قول ۇزۋگە بولمايدى. سەبەبى قازاق ەرتەگى-اڭىزدارى كونە ءداۋىردىڭ عاجاپ دەرەكتەرىنىڭ قىمبات قازىناسى. ەرتەگىلەرگە قاراساق قازاق ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىندا الەم جانە تىرشىلىك ءۇش سفەرادان تۇرادى، جىلان باپى حان جەر استى الەمىنىڭ يەلەرىنىڭ ءبىرى.

ەكىنشىدەن، جىلان تۋرالى عاجايىپ دەرەكتەردى سكيف (سكۋز)-ساق (ساحا) زامانىنان ىزدەۋ كەرەك. سكيف (سكۋز)-ساق (ساحا) قاۋىمدارىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى بىرنەشە اڭىزدار بار ەكەنى بەلگىلى، ولاردى ءبىز نەگىزىنەن گەرودوت جازبالارىنان («ءىح كىتاپتان قۇرالعان تاريح») كەزدەستىرەمىز. مىسالى، سول اڭىزداردىڭ بىرىندە گەراكل (باتىر دەگەن ماعىنادا ايتىلاتىن ءسوز) جىلقىلارىن ىزدەپ، بۇكىل جەر بەتىن كەزىپ ورماندى دالاداعى ۇڭگىردەن كىندىككە دەيىن ادام، كىندىكتەن تومەن جىلان ايەلدى كەزدەستىردى-مىس. سول ايەلمەن بىرگە تۇرمىس قۇرىپ قالدى، ەكەۋىنىڭ اراسىنان اگافيرس، گەلون، سكيف (سكۋز، ىشكى وعىز) دەگەن ءۇش ۇل دۇنيەگە كەلدى ت.ب.

سكيف (سكۋز)-ساق (ساحا) اڭىزدارىنداعى ءبىر قىزىقتى دەرەكتەردىڭ كوزى- ولاردىڭ ءوز قۇدايلارىنا قاتىستى دەرەكتەرى. گەرودوت سكيف (سكۋز)-ساق (ساحا) قۇدايلار پانتەونىنىڭ كوسەمى دەپ پاپايدى ەرەكشە اتايدى، گرەك ۇعىمىندا ول زەۋسپەن ششامالاس قاھارمان. گەرودوتتىڭ جازۋىنشا پاپاي ءاپيدىڭ (جەر-انا، اپا) بايى. وسى جەردە قازاق ەرتەگىلەرىندەگى باپى حان مەن گرەك اڭىزدارىنداعى پاپايدى سالىستىرا زەرتتەۋ كەرەك بولادى.

بۇعان قوسىمشا ورىس فولكلورىندا «باباي» (دەد باباي) دەگەن قورقىنىشتى كەيىپكەر بار، وزدەرى كوبىنەسە تۇرىك تەكتەس قاريا ادامدارعا قاتىستى قولدانادى. عىلىمي ورتادا باباي تۇرىك تىلىنەن كىرگەن تۋىستىق اتاۋ (بابا ت.ب.) دەگەن تۇسىنىك بار، ال شىن مانىندە بۇل تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەجەلگى دۇنيەتانىمىنداعى باپى حانمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە ءحىح عاسىر ورتاسىنا دەيىن قازاق قىزدارىن بوپاي اتايتىنىن ەسكە تۇسىرۋگە بولادى. بوپايدىڭ پاپايمەن، باپى حانمەن بايلانىسى بار ما، ونى دا زەرتتەۋ كەرەك.

زەرتتەۋشىلەرگە تاعى ءبىر جۇمباقتى شەشۋ كەرەك، ول اسپان الەمىنىڭ يەسى ۇرانعا قاتىستى. گرەك (ەللين) اڭىزدارىندا ۇران مەن پاپاي قۇدايلار اپي (جەر-انا، اپا) ءۇشىن تالاسىپ جۇرەدى. قازاق «كوكتەن جاۋدىرادى، جەردەن وندىرەدى» دەيدى، ياعني ماتەرياليستىك تۇسىنىك تۇرعىسىنان ءاپيدىڭ (جەر-انا، اپا) بايى ۇران قۇداي بولۋى قيسىندى.

ەندى ۇران قۇدايى اتالعان ۋاقىتتا مەنىڭ ەسىمە قازاق جەرىندەگى ۇرانقاي اتالاتىن جەر-سۋ اتاۋلارى تۇسەدى. ءبىر ۇرانقاي (ۇرىمقاي) ءبىزدىڭ بۋراباي توڭىرەگىندە دە بار. ەگەر «ۇران» ءسوزى كوك قۇدايىن بىلدىرسە، «قاي» ءسوزى كونە قازاق تىلىندە جىلان اتاۋى. وسىدان، مىسالى، بۋرابايدىڭ سىرتىنداعى اباقاي اتالاتىن قىردىڭ اتاۋى پايدا بولعان. اباقاي –اتا جىلان، ۇلكەن جىلان دەگەن ماعىناداعى اتاۋ. ساحا-ياكۋتتىڭ وزدەرىن «ۇراڭقاي ساحا» اتايتىنى، تۋۆا حالقىنىڭ دا ۇراڭقاي اتالاتىنى بۇل جەردە پايدالى دەرەك.

جىلان قاشان ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ توتەمىنە (كيەتەك) اينالدى دەگەن سۇراق ءالى دە اشىق، ەگەر سكيف (سكۋز)-ساق (ساحا) داۋىرىندە جىلان باپى حان، پاپاي قۇداي تۇرىندە سومدالعان بولسا، وندا وعان دايەك بولعان تۇسىنىكتەر كەمى قولا ءداۋىرى، نە نەوليت-ەنەوليتكە باستايدى. جىلاندى توتەم تۇرىندە قابىلداۋ تەك قورقىنىشتان عانا پايدا بولدى ما، الدە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جىلاننىڭ باسقا دا قاسيەتتەرىن ءبىلدى مە؟ بۇل سۇراققا دا ءالى جاۋاپ جوق. قالاي بولعاندا دا قازاق جىلاندى قاسيەت كورەدى، ۇيگە كىرىپ كەتسە باسىنا اق قۇيىپ شىعار دەيدى، اتىن اتاماي «تۇيمە»، «اباقاي» ت.ب. دەيدى، مۇشەلگە كىرگىزەدى. مىنە، ەندى جىلان جىلى دا جاقىنداپ قالدى. قازاقتا «جىلان جىلى جىلىس بولدى» دەگەن دە سوزدەر بار، وڭاي جىل بولماسا كەرەك.

جامبىل ارتىقباەۆ پروفەسسور

Abai.kz