كەشە عانا دۇنيەدەن وزعان قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى دۋلات يسابەكوۆ – قاشاندا ءوز پىكىرىن بۇكپەيتىن، اشىق ايتىپ، اشىق جازاتىن كىسى ەدى. مەن ول كىسىمەن رەسمي بولسىن، بەيرەسمي بولسىن كوپ سۇحباتتاستىم. سول سۇحباتتاردا تالاي اڭگىمە ايتىلدى. سونداعى اعانىڭ كەي ويلارىن ءتۇيىپ، جيناپ قويىپ ەدىم – وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنايىن.

– كەز كەلگەن تاقىرىپتى ەستي سالا جازۋ – كەمشىلىك، ونى ءپىسىرىپ، كىلتىن تابا ءبىلۋ كەرەك. مەندە دە تالاي تاقىرىپ تۇر. سولاردى جازىپ، كورەرمەندى جىلاتۋعا دا بولادى. بىراق ماسەلە وندا ەمەس. ەڭ باستىسى – وقيعانى ەكشەي ءبىلۋ. ال قازىرگى كوپ پەسالار – دراما ەمەس، ساحنالىق پوەزيا. ونى پەسا دەپ بەرۋ – قاتەلىك! مۇنى دراماتۋرگياعا قارسى جاسالىپ جاتقان ارەكەت دەپ ەسەپتەيمىن.

– ءبىز «كاپيتاليزم كەلدى، نارىقتىق ەكونوميكا تابالدىرىقتى اتتادى، ەندى تازا ادەبيەت قانا شىعىپ، «حالتۋرا» توقتايتىن بولادى» دەپ ويلادىق. قازىر تازا ادەبيەت تاسادا قالدى دا، ارزانقول دۇنيە العا شىعىپ كەتتى. سودان كەيىن ءبىزدىڭ وقىرمان شاتاسىپ جاتىر: «وسى ءبىر كىتاپتى وقيىنشى» دەپ ساتىپ السا، بولمايتىن ءبىر دۇنيە بولىپ شىعادى. ال جاقسى كىتاپتار بار بولعانى 2000 دانامەن تارايدى. ول كىمگە جەتەدى؟ سودان كەيىن «حالتۋرالار» جاقسى كىتاپتاردىڭ الدىن وراپ، جارنامانى دا سولار يەلەنىپ جاتادى.

– بالا كەزىمىزدە «قىزىق كىتاپ» ىزدەۋشى ەدىك قوي. قازىر وقىرمانعا سونداي «قىزىق كىتاپتار» كەرەك. ماسەلەن، ءبىر وقيعانى 10 ادام بىردەي كورۋى مۇمكىن، بىراق سونىڭ ىشىندە سول وقيعانى قىزىقتىرىپ ايتا الاتىن ءبىر ادام بولادى. جازۋشىلىق دەگەن – شەبەرلىك. مايىن تامىزىپ، قىزىقتى ەتىپ جەتكىزە ءبىلۋ، وقىعان ادام سول شىندىقتان ءبىر عيبرات الاتىنداي، كوكەيىندەگى سۇراققا جاۋاپ تاباتىنداي، بەي-جاي قالمايتىنداي جازۋ قاجەت. وقىرماننىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسىپ تاۋىپ، ول «ءتۇۋ، بۇرىن مەن مۇنى قالاي بايقاماعانمىن؟» دەيتىندەي بولۋى كەرەك. «مەن دە وسىلاي جازىپ، ايتا الاتىن ەدىم عوي» دەگىزسە، ول – شىعارمانىڭ شىنشىلدىعى، شىنايىلىعى. ال سونى ءوزىڭ تىڭنان جازىپ كورشى. بۇل – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن دۇنيە. شىنشىل ادەبيەت، سۋرەتكەرلىكپەن جازىلعان شىعارما ومىرشەڭ بولادى. قانداي شىندىق بولسىن، ەگەر شەبەردىڭ قالامىنان شىقپاسا، قۇنسىز، جانسىز كۇيىندە قالادى.

– جازۋشىلار وداعىنا جەتى ءجۇز اقىن-جازۋشى مۇشە دەيدى. سولاردىڭ كوپشىلىگىن مەن تانىمايمىن دا. ونىڭ ىشىندە مەنىڭ قۇرداستارىم دا بار. اتىن ەستىمەگەم. كوبىسى – زەينەتكەرلىككە شىعىپ بارىپ، جازۋشى بولعان عوي. وندا دا جەرگىلىكتى تاقىرىپتى جازىپ. ءتىپتى كەيبىرى وزدەرىنىڭ جەرلەستەرى تۋرالى جازاتىن بولدى. رۋىنىڭ شەجىرەسىن زەرتتەپ، نەمەسە كەزدەيسوق اۋدارمالار جاساپ، جازۋشى بولعاندار دا بار. ولار ادەبيەتتىڭ دومنا پەشىندە قايناماعان، ءالى رۋدا كۇيىنشە قالىپ وتىر. جازۋشىلاردىڭ كوبەيىپ كەتكەندەي كورىنۋى سودان. ايتپەسە الدەبىر وقيعاعا بايلانىستى جازۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن جاسايىن دەسەم، ءوز باسىم جيىرما-وتىزدان اسىرا المايمىن.

– «گاۋھارتاس» حيكاياتىنىڭ جەلىسىمەن كينو تۇسىرىلگەندە قينالعانىم سونشا، «ءاي، ەندى كينوعا جولاماسپىن» دەپ ەدىم. ول كەزدە فيلم ءتۇسىرۋدىڭ سان-ساپالاق قيىندىعى، ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن كۇلكىلى كەدەرگىلەرى بولاتىنىن قايدان بىلەيىن. ءبىر عانا مونتاجدىڭ ماشاقاتىنىڭ ءوزى جاس اۆتوردى ءاپ-ساتتە قارتايتىپ جىبەرەرلىكتەي. ودان باسقا ستسەنارنايا كوللەگيا، گوسكينو، تسك دەگەندەر بار. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ قىرىق ءتۇرلى پىكىر ايتاتىن (ەندى... بىلگىرلىگىن تانىتۋى كەرەك ەمەس پە؟) قىرىق «ءۋازىرى» بولادى ەكەن. سودان ال كەپ تالقىلاۋ، تۇزەتۋ، وزگەرتۋ باستالدى. اۋەلى باس كەيىپكەر – ىبىشتىڭ اتى وزگەرتىلدى. ورىسشا ايتقاندا ىڭعايسىزداۋ بەيادەپ سوزگە ۇقساپ كەتەدى دەگەسىن، ونى «تاستان» دەگەن ەسىممەن الماستىردىق. سوسىن كەيىپكەردىڭ مىنەز-قۇلىق، بولمىسىنا تۇزەتۋ ەنگىزىلدى. ول كەزدەگى شىعارمالاردا باس قاھارمان ۇنەمى قوعامدىق جۇمىستان قولى تيمەي جۇرەتىن بەلسەندى كۇرەسكەر بولۋعا ءتيىس ەدى. سوندىقتان دا الگى «ۋازىرلەرگە» تاستاننىڭ جەكە قويشىلىعى ۇناعان جوق. ولار قايتسە دە كەڭەستىك كوللەكتيۆيزمنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتۋگە تىرىسىپ، اقىرى كومپلەكسنايا بريگادا دەگەن بالەنى ستسەناريگە كۇشتەپ ەنگىزدى. ءسويتىپ، الگى... ەستەرىڭدە شىعار، كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى جينالىس كورىنىسى پايدا بولدى. رەجيسسەر مارقۇم ءشارىپ بەيسەمباەۆتىڭ دا ونى تۇسىرگىسى كەلگەن جوق، بىراق ونى ەنگىزبەسە، فيلم مۇلدە تۇسىرىلمەي قالار ەدى. ءالى كۇنگە تەلەديداردان تاماشالاپ وتىرىپ، سول كورىنىس باستالا بەرگەندە تەمەكى تارتۋعا بالكونعا شىعىپ كەتەمىن. كورگىم كەلمەيدى...

– ەشقانداي جۇلدە الماسا دا، ءتۇسىرىلۋى مەن تەحنيكالىق جاعىنان كەمشىلىگى بولسا دا، قازاق ءۇشىن «قىز جىبەك» قىمبات. قازاق ءوز ءومىرىن ەكراننان كوردى. بىزگە «وسكاردى» بەرمەيدى، ەشقايسىسى دامەتپەي-اق قويسىن. قالعان-قۇتقان بىردەمەلەردى ۇستاتا سالاتىن شىعار، بۇلار سوعان ءماز بوپ جۇرەدى. مىلقاۋ، تامدارى قۇلاعالى تۇرعان، كورگەن ادامدى ومىردەن ءتۇڭىلدىرىپ جىبەرەتىن، ابدەن توزىپ بىتكەن، كرۋجكامەن اراق ىشەتىن ايەلدەر، بازارداعى بۋدكانىڭ ىشىندە سەكسپەن اينالىساتىن جىگىتتەر – قۇداي-اۋ، وسىنداي ۇلت بولا ما؟ «شىنايى ءومىردى كورسەتەمىز» دەيدى دە، ءبىزدىڭ رەجيسسەرلەر ابدەن قۇرىپ بىتكەن جەرلەردى ىزدەپ جۇرەدى. جارايدى، جامانىمىزدى جاسىرماي-اق قويايىق، بىراق ءبۇتىن قازاق ونداي ەمەس قوي!

– تاريحي فيلمدەردى كورىپ وتىرىپ، «بۇ قازاقتاردا جازدىق كيىم بولماعان با؟» دەپ ويلاپ قالاسىڭ. مەنىڭ «تىرشىلىك» حيكاياتىم بويىنشا تۇسىرىلگەن ۇلجان قولداۋوۆانىڭ «تاۋقىمەت» كارتيناسىن الىڭىز. جاز مەزگىلى، التىباقان تەبىلىپ، اقسۇيەك وينالىپ جاتىر. كەيىپكەرلەر بولسا باسىنا قۇلاقشىن، ۇستىنە كۇپى، اياعىنا ساپتاما ەتىك كيىپ جۇرەدى. ءولدى عوي سورلىلار، بيتتەپ-قۇرتتاپ!

– قازىر شىندىقتى ايتاتىن ادام از. جاعىمپازداردىڭ، ۇندەمەستەردىڭ ءبۇتىن ءبىر بۋىنىن قالىپتاستىرىپ جاتىرمىز. جازۋشىلارىمىز دا «مەن ەمەس، باسقالار ايتسىن» دەگەن ۇستانىمعا كوشتى. ەگەر ءبىر ماقالا جازىپ، اششىلاۋ ءسوز ايتساڭ: «سەن ايتپاعاندا كىم ايتادى؟» دەپ جورتا كوتەرمەلەگەن بولادى. «ءوزىڭ نەگە ايتپايسىڭ؟» دەسەڭ، «مەنى كىم تىڭدايدى؟» دەيدى. ولار وزدەرىن سولاي ۇيرەتىپ العان، ءوز ءۇنىن وزدەرى ءوشىرىپ العان.

– بىزدە تەاترعا باراتىن كورەرمەن مادەنيەتى تومەن. دامىعان ەلدەردە تەاترعا ادام اۆتورعا، رەجيسسەرعا، اكتەرعا بولا بارادى. بىزگە ءبارىبىر، ايتەۋىر ۇيدەن شىعىپ كەتسەك بولدى. تەاتردا وتىرىپ الىپ، تەلەفونمەن سويلەسەدى، بالالار جىلاپ جاتادى، بىرەۋلەر كەشىگىپ كەلىپ، ەندى بىرەۋلەر ورتاسىنان شىعىپ كەتىپ جاتادى. شەتتەن كەلگەندەر «مىنا ەلگە تەاتر كەرەك پە ءوزى؟» دەپ قالاتىنداي جاعداي. انگليادان كەلگەن قوناقتاردى تەاترعا اپارۋعا قاتتى ۇيالدىم.

– ءبىزدىڭ تەاترلاردا تالاي پەسام قويىلدى. شۇكىر. بىراق بىزدە اۆتورمەن ساناسۋ دەگەن جوق، تەكستى الادى دا، ناعىز كەرەك جەرلەرىن قيىپ الىپ تاستايدى. مۇمكىن، مەن ول تۋىندىنى سول ەكى-ءۇش ءسوز ءۇشىن جازعان شىعارمىن؟ پەتەربوردا ءبىر پەسام قويىلدى، سوندا رەجيسسەرلەر «ءبىر ءسوزدى الىپ تاستاساق قايتەدى؟»، «مىنا ءسوزدى بىلاي وزگەرتسەك دەپ ەدىك...» دەپ كۇندە حابارلاسادى. مادەنيەت دەگەن سونداي بولۋى كەرەك.

– وقۋ – رۋحاني وتتەگى. وقۋدى توقتاتقان ادامنىڭ شىعارماشىلىق ونەرى دە توقىرايدى.

– كەيدە مەن ءوزىمدى ءوز ويلارىمنىڭ سەكرەتار-ماشينيستكاسى سياقتى سەزىنەمىن.

– قازىر جۇلقىنىپ كوزگە ءتۇسىپ جاتقان شىعارمالار از. تەحنيكالىق جاعىن جاقسى، ازداپ ويى بار، سەزىم بار، بىراق دۇرلىكتىرەتىندەي پروبلەما، وبراز، تاڭ-تاماشا قالاتىنداي وقىس وقيعا، سيۋجەت، حاراكتەر جوق. ادەبيەت «نەنورمالنىي» بولۋى كەرەك، ادەبيەت دەگەن – كانونداردى بۇزۋ، بۇرىنعى سەزىمدەرگە باسقاشا كوزبەن قاراۋ. مەن ستۋدەنتتەرگە ۇيگە تاپسىرا بەرەمىن. ەسكىشە جازادى. «ءبىز سەكىلدى جازباڭدار، مەن تۇسىنبەيتىن بىردەمە جازىپ اكەلىڭدەرشى. ءبىز ءبىرىنشى كۋرستا عاشىق بولىپ، ءتورتىنشى كۋرستا ۇيلەنەتىن ەدىك. قازىر ءبىرىنشى كۋرستا عاشىق بولىپ تا، ۇيلەنىپ تە، اجىراسىپ تا ۇلگەرەدى. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟ وسىنى جازىڭدارشى» دەيمىن. ولار باياعى بىزشە جازادى، ۇزاق بايانداۋ كوپ. بۇل – دراماتۋرگيا ەمەس.

– مەن كىتاپتى ەكىگە بولەمىن. ءبىرى – باسپادان جاي عانا شىعاتىن، ەكىنشىسى – دۇنيەگە كەلەتىن كىتاپتار. مىسالى، مىنا ۇستەل ۇستىندە تەلەفون انىقتامالىعى مەن قۇران كىتابى قاتار جاتىر. انىقتامالىق – وركەنيەت، قۇران – مادەنيەت. بىلاي قاراساڭ، ەكەۋى دە – كىتاپ. ءبىز قازىر وسى ەكەۋىن تەڭەستىرىپ قويدىق. وسىنى ساۋداعا سالساڭ، تەلەفون انىقتامالىعى تەز ءوتىپ كەتىپ، قۇران جاتىپ قالۋى مۇمكىن. سوعان قاراعاندا قۇران كىتابى باسەكەگە قابىلەتتى ەمەس-اۋ. قازىر «جازساڭ، باسەكەگە قابىلەتتى، ءوتىمدى كىتاپ جاز» دەيتىندەر شىقتى عوي. ءبىز قازىر نە قۇندى، نە قۇنسىز – اجىراتا المايتىن حالگە جەتتىك.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz