ادا ريتستسو – 1960 جىلى تۋعان يتاليالىق جازۋشى، اقىن، دارىگەر. 30 جىل مەديتسينا سالاسىندا قىزمەت ەتكەن. ادەبيەتكە ۇلكەن دايىندىقپەن كەلىپ، العاشقى كىتابى 2021 جىلى جارىق كورگەن. ول – 4 روماننىڭ اۆتورى. ال ولەڭدەرى كوپتەگەن حالىقارالىق انتولوگياعا ەنگەن. 2021, 2022, 2023, 2024 جىلدارى قاتارىنان شىققان 4 رومانى ءۇشىن بىرنەشە حالىقارالىق ماراپات العان. ياعني، «Le Nove Muse»،  «Cygnus Aureus 2024»، «La Via dei Libri» حالىقارالىق سىيلىقتارىنىڭ، حالىقارالىق لورد بايرون سىيلىعىنىڭ ت.ب. اتاقتاردىڭ لاۋرەاتى. 

– قۇرمەتتى ادا، 2021 جىلى ءسىزدىڭ «ون ەكى تاقانى قالادىم با؟» («Volevo il tacco dodici») دەگەن العاشقى اۆتوبيوگرافيالىق رومانىڭىز باسىلىپ شىقتى. بۇل ەڭبەگىڭىز ءۇشىن قۇرلىقارالىق «Le Nove Muse» ادەبي سىيلىعىن الدىڭىز. رومانداعى باس كەيىپكەر پەرلانىڭ تاعدىرى ارقىلى وقىرماندارعا قانداي وي سالعىڭىز كەلدى؟

– اتالعان شىعارما 4 بۋىننىڭ ءداۋىرىن قامتيدى. ياعني، 1900 جىلداردان باستاپ، 2020 جىلعى COVID ىندەتىنە دەيىنگى ارالىقتا بولعان وقيعالاردى سۋرەتتەيدى. اجەسى – سوفيا، قىزى – ومبرەتتا، نەمەرەسى – پەرلا، جانە شوبەرەسى – ليۋچە. رومانداعى نەگىزگى قاھارماندار – وسىلار. بىراق باس كەيىپكەر – پەرلا. ايتىلعان سوزدەر، بەينەلەنگەن ءجايتتار پەرلانىڭ اۋزىمەن باياندالادى. شىعارما جەلىسى بويىنشا، پەرلا كىشكەنتاي كەزىندە اناسى ومبرەتتامەن، يتاليانىڭ اجەسى سوفيا تۇراتىن سولتۇستىك ايماعىنا كوشىپ كەلەدى. ويتكەنى، قىزدىڭ دەنساۋلىعىندا كىنارات بار ەدى. ونىڭ تۋا ءبىتتى كەمىستىگىن قوعام ۇركە قابىلداپ، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جان رەتىندە شەتقاقپايلايدى. مۇنداي قارىم-قاتىناستى پەرلا اۋىر قابىلداپ، «ەموتسيونالدىق ءتسۋناميدى» باستان وتكەرەدى. بىراق جىگەرلەنىپ، قايراتتانىپ، ىشكى قايعى-مۇڭىن جەڭە بىلەدى. ماحاببات، وزىنە سەنىم جانە وزگەلەردە دەگەن سەنىمنىڭ ارقاسىندا ەڭ ءالسىز تۇسىن مىقتىلىققا، كەمشىلىگىن ارتىقشىلىققا اينالدىرادى. بۇل رومان گۇلدەي نازىك ايەل جانىنىڭ ەمەندەي بەرىك بولا الاتىنىن دا كورسەتەدى. باسقا تۇسكەن سىناق پەن قيىندىق ادامدى شيرىقتىرىپ، شيراتاتىنىن دالەلدەيدى. اتالعان تۋىندىمدى وقىعان وقىرماندار پەرلانىڭ جازمىشى، بولمىسى ولارعا دا جىگەر، رۋح بەرگەنى جايلى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتتى. مەن ءۇشىن ەڭ ۇلى ماراپات – وسى. سونىمەن قاتار، كىتابىمنىڭ وقىرماندارعا وڭ اسەر ەتۋىنەن وزىمە كوڭىلىم تولىپ، جانىم جايلانادى.

– ال 2022 جىلى «يريس، شىنى قانات» («Iris Ali di Vetro») دەگەن ەكىنشى رومانىڭىز جارىق كوردى. وندا تاماقتانۋ مىنەز-قۇلقىنىڭ بۇزىلۋى دەرتى جايلى قاۋزايسىز. بۇرىن-سوڭدى كوپ كەزدەسپەگەن ەرەكشە تاقىرىپ. نەگە بۇل جايلى رومان جازۋعا بەل بايلادىڭىز؟

– مەنىڭ ماماندىعىم – دارىگەر. مەديتسينا سالاسىندا ۇزاق جىل جۇمىس ىستەگەنمىن. بۋليميا جانە انورەكسيا دەگەن اۋرۋلار بار. ەكەۋى دە پسيحيكالىق اۋىتقۋ ەسەپتەلەدى. بۋليميا – تويعانىن بىلمەي، تاماق جەي بەرۋ. ناۋقاستار شەكتەن تىس جەگەن ازىعىن كەيىن لوقسىپ، شىعارۋعا ءماجبۇر بولادى. ال انورەكسيا دەگەن، كەرىسىنشە – قارىن اشىپ، اعزا السىرەپ تۇرسا دا، ناۋقاستىڭ ەشتەڭە جەۋگە تابەتى بولمايدى. 3-4 جىل بۇرىن پاندەميا كەزىندە بۇل دەرتتەرگە شالدىققان قىز-كەلىنشەكتەر سانى كۇرت ءوسىپ كەتتى. مەنىڭ ءبىر جاقىن قۇربىم دا ءبىراز ۋاقىتتان بەرى انورەكسيامەن اۋىرادى. وسى سىرقاتتان تاعى ءبىر ارىپتەسىم قايتىس بولىپ كەتتى. اينالامدا بولىپ جاتقان وسىنداي جايسىز دۇنيەلەر ماعان ءبىر بەلگى سەكىلدى كورىندى. بۇل تاقىرىپتا رومان جازامىن دەپ ويلاعان جوقپىن، ءومىردىڭ ءوزى وسىعان الىپ كەلگەندەي. ءسىز اتاعان تۋىندىمدا باس كەيىپكەر ءيريستىڭ ءپروتوتيپى – مەنىڭ قۇربىم. بۇل كىتابىمدى جازۋ بارىسىندا ناۋقاستارمەن، ولاردىڭ اتا-انالارىمەن، پسيحولوگتارمەن جانە پسيحوتەراپەۆتەرمەن سويلەسىپ، ابدەن زەرتتەپ، كوركەم تۋىندىعا اينالدىردىم. انورەكسياعا شالدىققان قۇربىم – ءجۇزى جىلى جان. ساعان قاراعاندا، كۇن كۇلىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. ونىڭ بەينەسى رەتىندە باس كەيىپكەرگە «يريس» دەگەن ات بەردىم. «يريس» گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا، «كەمپىرقوساق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

 – «مينۋتىنا 90 ءلۇپىل» («Novanta battiti al minuto») دەگەن ءۇشىنشى رومانىڭىز وقىرماندارعا 2023 جىلى جول تارتتى. جۇرەك ترانسپلانتاتسياسى ماسەلەسى كوتەرىلگەن بۇل شىعارماڭىز ءۇشىن Cygnus Aureus 2024 حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ ارنايى جۇلدەسىن الدىڭىز. بۇل تاقىرىپقا قالاي كەلدىڭىز؟

– بىردە 120 مىڭ كورەرمەن بولعان ءبىر كونتسەرتكە مەن دە باردىم. سوندا «يريس، شىنى قانات» («Iris Ali di vetro») دەگەن رومانىمدى ۇستاعان ءبىر ايەل مەنىڭ قاسىمدا وتىردى. تانىسىپ، از-كەم ءتىل قاتىستىق. قولىنداعى كىتاپتىڭ اۆتورى مەن ەكەنىمدى بىلگەن سوڭ، «مەن تۋرالى دا رومان جازىڭىزشى» – دەپ ماعان قولقا سالدى. سويتسەم، 2017 جىلى وعان باسقا ادامنىڭ جۇرەگى سالىنعان ەكەن. ءوزىنىڭ باستان وتكەرگەندەرى جايلى ادەبي شىعارما جازعىسى كەلگەن. بىراق قالامگەر بولماعاندىقتان، قولىنان كەلمەيتىنىن تۇسىنگەن. ءسويتىپ جۇرگەندە، كەزدەيسوق مەنى كەزدەستىرگەن. كونتسەرت اياقتالىپ، قوشتاساردا، «ادا، مەنىڭ حيكايام تۋرالى كىتاپ جازاسىز با؟» – دەپ قايتالاپ سۇرادى. بىردەن ۋادە بەرە الماي، «ويلانىپ كورەيىن» – دەدىم. وسىلايشا، ويلانۋعا ەكى اپتا كەتتى. سەبەبى بۇل اۋىر تاقىرىپ ەدى. جۇرەگى اۋىستىرىلعان ادام اجالمەن بەتپە-بەت كەلەدى. وتا كەزىندە دە، وپەراتسيادان كەيىن دە ءولىپ كەتۋى ىقتيمال. ماعان وسىنداي پسيحولوگيامەن جۇرگەن ناۋقاستىڭ ىشكى جاي-كۇيىن سەزىنۋ كەرەك بولدى. وڭاي ەمەس قوي. پسيحولوگتارعا جانە كارديوحيرۋرگتارعا بارىپ، اقىل-كەڭەسىن تىڭدادىم. جۇرەك ترانسپلانتاتسياسى ۇدەرىسىمەن تانىستىم. اقىرىندا روماندى جازامىن دەپ شەشىپ، الگى ايەلگە حابارلاستىم. «ماعان ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەرۋىڭىز كەرەك. پسيحولوگيالىق-مورالدىق تۇرعىدان وتە اۋىر سول كەزەڭدەرگە قايتا ورالۋعا ءوزىڭىز دايىنسىز با؟» – دەپ سۇرادىم. ول «دايىنمىن!» – دەدى سەنىمدى ۇنمەن. ءبىر جاعىنان، 120 مىڭ كورەرمەننىڭ اراسىنان ەكەۋمىزدىڭ قاتار وتىرىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى تابۋىمىزدىڭ ءوزى كەزدەيسوقتىق دەپ ويلامايمىن. تاعدىر شىعار.

ەرەسەك ادامنىڭ جۇرەگى ادەتتە مينۋتىنا 60-80 رەت سوعادى. ال ترانسپلانتاتسيا جاسالعان جۇرەك مينۋتىنا ودان جيىرەك سوعادى. سەبەبى وزگە ادامنىڭ جۇرەگى ناۋقاستىڭ تەك جۇرەك-قان تامىرلارىنا جالعانادى. ال جۇيكە تالشىقتارىمەن بايلانىسپايدى. روماننىڭ «مينۋتىنا 90 ءلۇپىل» دەگەن اتاۋى سودان شىققان.

وقيعا جەلىسى يتاليادا ءوربيدى. باس كەيىپكەر ۆيولا وزگەلەردەن ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى جوق ادام، ءبىرسارىندى عۇمىر كەشىپ جاتادى. بىراق كەنەتتەن قايعىلى وقيعاعا تاپ بولادى. سالدارىنان دارىگەرلەر جۇرەگىن اۋىستىرۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ۆيولا تۋىستارى مەن دوستارىنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا، قورقىنىشىن جەڭىپ، بويىن ەرتەڭگە دەگەن اپپاق ءۇمىت كەرنەيدى. ءسويتىپ، جۇرەك ترانسپلانتاتسياسىنان وتەدى. اۋىر وپەراتسيادان كەيىن ۇزاق ۋاقىت ەم-دوم قابىلدايدى. ۆيولانى وزىنە بەيمالىم دونور جايلى ويلار مازالايدى. مارقۇمنىڭ وتباسىمەن كەزدەسىپ، العىس ايتقىسى كەلەدى. الايدا زاڭ بويىنشا دونوردىڭ كىم بولعانى قۇپيا ساقتالاتىن ەدى. سول سەبەپتى، باستان وتكەرگەنىن كىتاپ قىلىپ جازىپ، دونورعا بارشاعا جاريا تۇردە راحمەتى مەن ريزاشىلىعىن ءبىلدىرۋدى ءجون سانايدى. روماننىڭ جازىلۋ تاريحى وسىنداي. بۇل – باتىلدىق، ءۇمىت، سەنىم جانە ماحابباتقا تولى تۋىندى. تاعى ءبىر ايتقىم كەلەتىنى – جۇرەگى اۋىستىرىلعان ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، بولمىسى وزگەرەتىنى عىلىمدا دالەلدەنبەگەن. الايدا مەنىڭ رومانىمنىڭ كەيىپكەرى جۇرەك ترانسپلانتاتسياسىنان كەيىن بويىندا باتىلدىق، سەنىمدىلىك، ەرىك-جىگەر كۇشەيگەنىن جەتكىزدى. مۇنى ءوزى دونوردان «سىيعا» كەلگەن قاسيەتتەر دەپ سانايدى.

سۋرەت: جازۋشىنىڭ جەكە البومىنان الىندى.

– ءسىزدىڭ «جيىرما ءتورت كارات» («Ventiquattro Carati») دەگەن رومانىڭىز بىلتىر جارىق كوردى. نەبارى ءبىر-اق جىلدىڭ ىشىندە وقىرمانىن تاۋىپ، ءتىپتى سىزگە ۇلكەن ماراپاتتار مەن اتاقتار اكەلدى. ولاردىڭ اراسىندا حالىقارالىق «La Via dei Libri» ادەبي سىيلىعى، حالىقارالىق لورد بايرون سىيلىعى ت.ب. بار. اتالعان تۋىندىڭىزدا گەندەرلىك تەڭدىك ماسەلەسىن كوتەرگەن ەدىڭىز. قازىر ايەلدەردىڭ قۇقىعى ءتيىستى دەڭگەيدە قورعالا ما، قالاي ويلايسىز؟

– بۇگىندە «ايەلدەردى ولاردى تانىمايتىن، كەزدەيسوق جولىققان ايۋان «قۇبىجىقتار» زورلايدى» – دەگەن تۇسىنىك بار. نەگىزىندە، استە ولاي ەمەس. مىسالى، يتاليادا ار-نامىسى قورلانعان ايەلدەردىڭ 70%-ىن بەيتانىس ەمەس، ولارعا جاقىن تانىس كىسىلەر زورلاعان. قىلمىسكەرلەردىڭ اراسىندا، ءتىپتى، وتباسى مۇشەلەرى دە بولۋى مۇمكىن. وكىنىشكە قاراي، «اعاسى قارىنداسىن، ناعاشىسى جيەنىن، ءبىر جىگىت بولەسىن زورلاپتى» دەگەن سياقتى سۇمدىق حابارلاردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. گەندەرلىك تەڭدىك ماقساتىندا يتاليادا جىلدار بويى جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلىپ كەلەدى. تاريحقا قاراساق، سان مارتە ارنايى زاڭدار دا قابىلدانعان. ماسەلەن، 1945 جىلدان باستاپ، ايەلدەر داۋىس بەرۋگە قۇقىلى. 1963 جىلى تۇرمىس قۇرعانى نەمەسە بالا كوتەرگەنى ءۇشىن ايەلدى جۇمىستان شىعارۋعا تىيىم سالىندى. وسى سەكىلدى مىسالداردى جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. الايدا وزگەگە قيانات جاسامايتىن قوعام قۇرۋ ءۇشىن ءالى تالاي شارۋا اتقارىلۋى ءتيىس. سونىڭ ەڭ باستىسى – ءار بالاعا وتباسىندا «ءوز قۇقىعىڭدى قورعاي ءبىل، وزگەگە زورلىق-زومبىلىق جاساۋدان اۋلاق بول» دەگەن تاربيە بەرىلۋى كەرەك.

– بىلتىر بەيبىتشىلىكتى ناسيحاتتاۋ جانە ادام قۇقىعىن قورعاۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان حالىقارالىق مادەني جوباعا قاتىستىڭىز. سونىڭ اياسىندا ءارتۇرلى ەلدەردەن شىققان 36 اقىن مەن سۋرەتشىنىڭ ەڭبەكتەرى توپتاستىرىلعان انتولوگيا دا جارىققا شىقتى. وندا ءسىزدىڭ «تىنىش الەم» («Nel silenzio del mondo») دەگەن جىرىڭىز دا ەندى. قالاي ويلايسىز، ادەبيەت جاھاندا بەيبىتشىلىك ورناتا الا ما؟

– جەر بەتىندە بەيبىتشىلىك ورناتۋعا ارقايسىمىز ۇلەس قوسا الاتىنىمىزعا كامىل سەنەمىن. تىنىشتىقتى، ازاتتىقتى، ادام قۇقىعىن قورعاۋدى ناسيحاتتاۋدا ادەبيەتتىڭ ءرولى وراسان. بۇل قۇندىلىقتاردى اقىن-جازۋشىلار جالىندى جىرىمەن نەمەسە سۇلۋ سوزىمەن وقىرماننىڭ جۇرەگىنە جەتكىزە الادى. قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى ءۇشىن سىزىلعان شەكارا جوق. ياعني، ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ كىتاپتارى ءارتۇرلى مادەنيەتپەن ءومىر سۇرەتىن ارقيلى مەملەكەتتەرگە جەتىپ، جاقسىلىققا شاقىراتىن ءبىرتۇتاس ءۇن، ورتاق داۋىسقا اينالادى. ادەبيەت وزىمشىلدىكتىڭ قامالىن قاقىراتىپ، قۇلاتادى.

– سىزدىڭشە، ادامزاتتىڭ قاتەلىگى نەدە؟

– بۇل سۇراققا ناقتى ءارى سوڭعى جاۋاپتى بەرەتىندەي مەن ساياساتكەر نەمەسە فيلوسوف ەمەسپىن. دەگەنمەن، باقىلاپ، وي ءتۇيۋشى ءارى جازۋشى رەتىندە ءوز پىكىرىمدى بىلدىرە الامىن. ادامزاتتىڭ باستى قاتەلىكتەرى – وتكەننىڭ قاتەلىكتەرىنەن ساباق المايتىندىعى، جاقىنىن قادىرلەمەيتىنى، ءومىردىڭ ءمانىن بايلىقتان كورەتىنى، تابيعاتتى لاستايتىنى، سوعىستى ناسيحاتتاپ، قانتوگىستى اقتاۋعا تىرىساتىنى. عالامعا ماحاببات پەن مەيىرىمدى جايماساق، قورشاعان ورتانى ايالاماساق، بالالارىمىزعا جارقىن بولاشاقتى دا قامتاماسىز ەتە المايمىز.

– سۇيىكتى قالامگەرلەرىڭىز كىمدەر؟

– يتاليا اقىن-جازۋشىلارىنان سالۆاتورە كۆازيمودو، ەۋدجەنيو مونتالە، الدا مەريني، ۋمبەرتو ەكو، ناتاليا گينزبۋرگ جانە اندرەا كاميللەريلەردىڭ شىعارماشىلىعى جانىما جاقىن. ال شەتەلدىك اۆتورلاردان پابلو نەرۋدا، ەميلي ديكينسون، ۋولت ۋيتمەن. گەرمان گەسسە، ميلان كۋندەرا، حاليل دجەبران، نازىم حيكمەت ءتارىزدى ءسوز زەرگەرلەرى ۇنايدى. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك ءستيلى، ورنەگى، قوزعاعان تاقىرىپتارى ارقىلى ادەبيەتتىڭ ۇلىلىعىن ارتتىرا ءتۇستى.

– وقىرماندارىمىزعا قانداي تىلەك ايتاسىز؟

– وقىرماندار وقىعان ءار شىعارماسىنان نە ماقالاسىنان ادام رەتىندە كەمەلدەنۋگە جانە مامان رەتىندە وسۋگە قاجەتتى پايدالى مالىمەت ءھام رۋحاني ازىق تابادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. وزگە جۇرتتاردىڭ مادەنيەتتەرى جونىندە تىڭ دۇنيەلەر ۇيرەنىپ، الەمدى زەرتتەي بەرگەيسىزدەر.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان الپامىس فايزوللا

Abai.kz