ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكيدىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىنا ساپارى قارساڭىندا اقش-تىڭ ستراتەگيالىق جانە حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ (CSIS) اعا عىلىمي قىزمەتكەرى بەندجامين يەنسەن «تاريحتاعى ۇلكەن مامىلەلەر: ترامپتىڭ ۋكراينانى باسكە تىگىۋى» (Grand Bargains in History: Trump’s Ukraine Gambit) اتتى ماقالاسىن جاريالاپ، جەرگە ايىرباستاپ العان بەيبىتشىلىكتىڭ ۋاقىتشا تىنىشتىق اكەلەتىنىن، ۇزاق ءمارزىمدى بەيبىت ومىرگە نەگىز بولا المايتىنىن تاريحي فاكتىلەرمەن دالەلدەۋگە تىرىستى.

بەندجامين يەنسەن ترامپ كومانداسى قازىر رەسەي مەن ۋكراينا ماسەلەسىنە قاتىستى باتىل جانە قاۋىپتى باعىتتى ۇستانىپ وتىر دەپ سانايدى. ونىڭ ويىنشا ترامپتىڭ پۋتينمەن جەكە اڭگىمەسى جانە ەر-ريادتاعى ەكى تاراپتىڭ كەلىسسوزى ۋكرايناداعى سوعىستى توقتاتۋ ماقساتىندا عانا ەمەس. ءوزارا ءبىتىمنىڭ وزەگى – شىت جاڭا ۇلكەن مامىلە جاساۋ، بۇل كەلىسىم گەوساياسي ىقپال ەتۋ ايماعى سونداي-اق تابيعي رەسۋرستاردى بولىسكە سالۋدان باستاپ 21-ءشى عاسىرداعى قارۋ-جاراقتى باقىلاۋعا دەيىنگى ايماق ارالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى، ونىڭ ىشىندە يادرولىق ماسەلەلەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار عارىشتى يگەرۋ مەن پەن ينتەرنەت كەڭىستىگىندەگى باسەكەلەستىك تە قامتىلعان.

باسقاشا ايتقاندا، پرەزيدەنت ترامپتىڭ سىرتقى ساياسات كومانداسى ۋكرايناعا قاتىستى كەلىسسوزدەردى حالىقارالىق جۇيەنى قايتا قۇرۋ مااقساتىنا پايدالانىپ وتىر. كرەملدى ىمىراعا كوندىرۋ ارقىلى رەسەي، قىتاي، يران جانە سولتۇستىك كورەيادان قۇرالعان اۆتوريتار وداقتى السىرەتىپ، سونىمەن بىرگە اقش-تىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن العا ىلگەرلەتۋدى كوزدەيدى.

دەگەنمەن، ۇلكەن تاۋەكەلدەر ۇلكەن بوداۋ بەرۋدى تالاپ ەتەدى، ءبىز تاريحتا بولعان وسىعان ۇقساس ۇلكەن كەلىسسوزدەردىڭ سالدارىن زەرتتەگەننەن كەيىن وسىنداي قورىتىندىعا كەلىپ تۇرمىز. سوعىستى توقتاتۋعا جاسالعان ديپلوماتيالىق قادامدارعا قۋانۋدان گورى، اسا ساقتىقپەن قاراعان ءجون.

بارلىق جاعدايلاردا، سوعىس اياقتالىپ، تەكەتىرەستىڭ الدى العانىمەن، كولەڭكەدەگى بيلىك ءۇشىن كۇرەس باياعىسىنشا ساقتالادى. ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ۇلكەن مۇددەلەرى بار جانە ولار قاقتىعىس كەزىندە كۇيرەي جەڭىلسە دە، ءوز مۇددەلەرىن وڭايلىقپەن قۇربان ەتە قويمايدى. بۇل رەسەيمەن كەز كەلگەن ءىرى مامىلەنىڭ قىسقا مەرزىمدى پايداسى بولعانىمەن، قاۋىپتىڭ ۇزاق مەرزىمگە جالعاساتىنىن بىلدىرەدى. ءبىز ۇلكەن مامىلەلەردىڭ نەشە ۇرپاققا اسەر ەتەتىنىن بولجاي الماعانىمىزبەن – (ەگەر كيسسيندجەر 1971 جىلى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 2025 جىلى قانداي بولاتىنىن بىلسە، قىتايعا بارماس ەدى) – قازىرگى كەلىسىمدى - بەرەتىن مۇمكىندىگى مەن بيلىك بالانىسىنا قاراپ شامالاي الامىز.

1895 جىلعى قىتاي-جاپون سوعىسى اياقتالعاندا تەريتوريا ءبولىسى «شيمونوسەكي كەلىسىمىنە» ەنگىزىلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ازياداعى كەلەسى سوعىستار مەن 20 عاسىردا جاپونيانىڭ يمپەراليستىك نيەتىنىڭ قابىنۋىنا نەگىز قالادى.

ۋكراينانىڭ تەرريتوريادان باس تارتۋىن تالاپ ەتۋ – ماسكەۋدىڭ تابەتىن اشادى، بالتىق جانە كاۆكاز ايماقتارىنداعى باسقا اۋماقتىق داۋلاردى ۋشىقتىرادى. ودان تىس، رەسەي ەكونوميكاسى قازىر سوعىس ەكونوميكاسىنا بەيىمدەلىپ الدى، ياعني سوعىستىڭ اياقتالۋى سوعىس ءوندىرىسىنىڭ توقتاعانىن بىلدىرمەيدى. ماسكەۋ ۋكرايناعا ەۋروپانىڭ بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن ورنالاستىرۋعا كەلىسسە دە، ونىڭ ەۋروپاعا سىبايلاستارى ارقىلى جاسايتىن گيبريدتى شابۋىلدارى، اقش مۇددەسىنە قارسى جاھاندىق كيبەر وپەراتسيالارى تولاستامايدى. مامىلە باياندى بولۋى ءۇشىن ترامپ ءسوزسىز پۋتيننەن سوعىس توقتاعانىن پايدالانىپ، قايتا قارۋلانباۋ تۋرالى ۋادەسىن الۋ كەرەك. ەڭ قاۋىپتى بولجام: پۋتين ترامپتىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن جاڭا سوعىس باستاۋى، قىتايدىڭ تايۆانعا باسىپ كىرۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋى مۇمكىن.

چەمبەرلەن ميۋنحەندە بولعاندا، ازيانى دا نازاندا ۇستادى. جاپونيا 1934 جىلى «ۆاشينگتون تەڭىز كەلىسىمىنەن» – 20 عاسىرداعى تەڭىزدەگى قارۋ-جاراقتى باقىلاۋ كەلىسىمىنەن شىعاتىنى تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. بۇل بريتان يمپەرياسى ۇلى دەپرەسسيا كەزىندە ەكى ايماقتىق دەرجاۆامەن بەتپە-بەت كەلدى دەگەن ءسوز. چەمبەرلەن ميۋنحەندە ءوزى دەلدال بولعان جايسىز كەلىسىم ۇلىبريتانياعا جاھاندىق قاقتىعىسقا دايىندالۋعا ۋاقىت بەرەدى دەپ ءباس تىكتى.

ۋكراينا سوعىسىن توقتاتۋ مامىلەسىنە وسى تۇرعىدان قاراساق، قارىز ارقىلى جۇگەندەۋدى كوزدەيتىن جاھاندىق دەرجاۆالار تاپ بولعان تۇراقتى قيىندىقتاردى كورە الامىز. 1938 جىلعى بريتان يمپەرياسى بولسىن، 2025 جىلعى امەريكا قۇراما شتاتتارى بولسىن، بورىش ارقىلى باعىنىشتىلىققا قول جەتكىزە المايدى. ستراتەگيالىق باسىمدىقتاردى ايقىنداۋ قيىن تاڭداۋ جاساۋدى تالاپ ەتەدى، ال ۋاقىت اياسىنان قاراعاندا ءتىپتى تۇراقسىز بولادى.

ترامپ كومانداسى جاڭا ۇلكەن ستراتەگيانى قولعا العانىمەن، سىرتقى ساياساتتى تاريحتاعى حالىقارالىق اۋقىمدى كەلىسسوزدەردىڭ سالدارىمەن سالىستىرىپ، تۇزەتپەسە ءباستىڭ قاۋپى ارتادى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىمەن ويناعاندارىن كەش سەزىنەدى.

قىتايعا بارعان كيسسيندجەر دە،  ميۋنحەنگە بارعان چەمبەرلەن دە ءوزىنىڭ ستراتەگياسىنا شەكتەن تىس سەنگەندىكتەن، «قىرعي-قاباق سوعىس» – قازىرگى قاندى سوعىسقا ۇلاستى.

Abai.kz