ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز نە؟

ازاماتتىق قوعام – بۇل مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار، باستاماشىل توپتار، بەلسەندى ازاماتتار جانە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار جيىنتىعى، ولار مەملەكەتتىڭ ىقپالىنان تاۋەلسىز ارەكەت ەتەدى جانە قوعامدىق مۇددەلەردى قورعاۋعا باعىتتالعان. ونىڭ قۇرامىنا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار (ۇەۇ), كاسىپوداقتار، قوعامدىق قوزعالىستار، باق، اكادەميالىق قاۋىمداستىقتار جانە مەملەكەت پەن حالىق اراسىنداعى ديالوگتى نىعايتاتىن باسقا دا قۇرىلىمدار كىرەدى.

ازاماتتىق قوعام دەموكراتيالىق مەملەكەتتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى: ازاماتتاردىڭ ەلدى باسقارۋعا قاتىسۋىن، بيلىككە باقىلاۋ جۇرگىزۋدى، قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى قورعاۋدى جانە قوعامدىق سانا-سەزىمدى دامىتۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

قازاقستاندا ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ پەرسپەكتيۆالارى

قازاقستان دەموكراتيالاندىرۋ باعىتىمەن دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەت رەتىندە ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن ايتارلىقتاي الەۋەتكە يە. نەگىزگى پەرسپەكتيۆالارعا مىنالار جاتادى:

1. ازاماتتىق بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋى – ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار (ۇەۇ) مەن ەرىكتىلەر (ۆولونتەرلەر) ۇيىمدارى مەن قوعامدىق باستامالار سانىنىڭ كوبەيۋى;

2. تسيفرلاندىرۋ جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ دامۋى – ازاماتتارعا ءوز ءۇنىن ءبىلدىرۋ، اقپارات الماسۋ جانە الەۋمەتتىك قوزعالىستاردى ۇيىمداستىرۋعا جاڭا مۇمكىندىكتەر بەرىلۋى;

3. زاڭنامانىڭ دامۋى – ادام قۇقىقتارى مەن ءسوز بوستاندىعى سالاسىنداعى مەملەكەتتىك رەفورمالار ‑ ازاماتتىق قوعامنىڭ ىقپالىن كەڭەيتۋگە العىشارتتار جاسالۋى;

4. ەكونوميكالىق دامۋ – ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ۇزدىكسىز جاقسارۋى ‑ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىنە جانە ازاماتتاردىڭ قوعامدىق پروتسەستەرگە تارتىلۋىنا ىقپال ەتۋى.

قازاقستاندا ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەتىن فاكتورلار: 

1. مەملەكەتتىك قولداۋ – ۇەۇ-عا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن گرانتتار الەۋمەتتىك بەلسەندىلىكتى دامىتۋعا باعىتتالىپ، ناقتى ناتيجەنى كوزدەيتىن قوعام ءۇشىن ماڭىزدى باعدارلامالارعا ءبولىنۋى ءتيىس. بۇل سالا ءالى دە جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى;

2. ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ ءوسۋى – ازاماتتىق قوعام ماسەلەلەرى بويىنشا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى مەن عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ دامۋى. بۇل باعىت «جالپىۇلتتىق» سيپاتقا يە بولۋى ءتيىس. قوعام وسى باعىتتا بىرەگەيلەنۋى قاجەت. بىراق بىزدە قازىر ولاي بولماي وتىر. ەلىمىز «ءدىني نانىم‑سەنىمدى دەموكراتيا كورىنىسى» دەپ ساناعاندىقتان، دىنگە ەرىكتى شامادان تىس بەردى. ال بۇل ارەنادا عىلىم مەن ءبىلىم مىندەتتى تۇردە ءدىني دوگمالارمەن قايشىلىققا كەلەدى – كەلمەۋى مۇمكىن ەمەس. بىزدە قازىر وسى پروتسەسس وتۋدە. ءبىرشاما بەيتاراپتىققا جەتكەن ءدىن – ۇلتتىق تاريحتان الشاقتاپ، بىلىمگە قارسى ناسيحاتىن كۇشەيتتى. «و دۇنيەدە سەنىڭ ديپلوم العانىڭ ماڭىزدى ەمەس، قۇلشىلىق ەتىپ، وقىعان نامازىڭ ماڭىزدى» دەگەن دوگمالىق ناسيحات كۇشەيىپ بارا جاتىر. ال، ءدىن باسقارمالارىنىڭ «ءدىن عىلىمعا قايشى ەمەس» دەگەنى – تەك قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن ءسوز بوپ قالۋدا. وسى ماسەلەنى رەتتەۋ كەرەك;

3. اقپاراتتىق تەحنولوگيالار – ينتەرنەتتىڭ، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن مەديا-پلاتفورمالاردىڭ دامۋى ادامدارعا وزدىگىنەن ۇيىمداسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل جاعىنان ءبىز ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە يە بولۋدامىز دەپ ايتۋعا بولادى;

4. حالىقارالىق قاۋىمداستىققا ينتەگراتسيا – قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارعا قاتىسۋى، تاجىريبە الماسۋ جانە دەموكراتيانىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارىن ساقتاۋى. وعان وسى سالادا ءبىلىمنىڭ ازدىعى اسەر ەتۋدە. بىراق، جىل سايىن بۇل ءۇردىس دامۋ ۇستىندە، وعان بىرنەشە مينيسترلىكتەر قاتىسۋدا. بىراق ولاردىڭ جۇمىسىندا اشىقتىق جوق بولۋى سەبەپتى – بۇل جۇمىستىڭ ناتيجەسى دە قوعامعا ءبىرشاما بەلگىسىز كۇيدە قالۋدا.

قازاقستاندا ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا تەرىس اسەر ەتەتىن فاكتورلار:

1. ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ – ىلگەرىلەۋگە قاراماستان، تاۋەلسىز باق پەن ازاماتتىق بەلسەندىلەرگە قىسىم كورسەتۋ جاعدايلارى ساقتالۋدا. بۇل «سالادا»، اسىرەسە، اكىمشىلىكتەر وتە «بەلسەندىلىك» تانىتۋدا. سەبەبى، ولار ءالى دە «ساقتانساڭ – ساقتايدى» دەپ ارەكەت ەتىپ، ازاماتتىق قوعامنىڭ تەز اياققا تۇرىپ كەتۋىنەن گورى، وزدەرىنىڭ «قىزمەتتىك تىنىش جاعدايىنا» كوبىرەك الاڭدايدى دەۋگە بولادى. بۇل توقىراۋ بيلىك جۇيەسى تولىعىمەن جاڭا فورماتتاعى ويلايتىن ازاماتتارمەن الماسقانشا جالعاسا بەرەدى دەۋگە بولادى;

2. بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر – ۇەۇ-نى تىركەۋ جانە ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋى بارىسىندا كەزدەسەتىن قيىندىقتار. بۇل ماسەلە كەيىنگى كەزدە قيىندادى دەيدى كوپتەگەن ازاماتتار. بىراق، بۇرىنعى كوررۋپتسيالىق جۇيە كەزىندە كوپ ادام تامىر‑تانىستىق ارقىلى «تىركەلىپ» الاتىن. قازىر، تسيفرلىق كەزەڭگە كوشكەلى، ۇەۇ جارعىسىنا جانە وزگە قۇجاتتاردىڭ زاڭعا سايكەس جاسالۋىنا تالاپ كۇشەيدى. حالىق وسىعان ءالى ۇيرەنە الماي جاتىر ‑ بۇرىنعى «تامىر‑تانىستىق» جۇزەگە اسپاي قالدى. سوندىقتان، از ۋاقىتتان سوڭ، ازاماتتار تىركەۋ قۇجاتتارىن دۇرىس جاساۋدى مەڭگەرەدى، ءسويتىپ، بۇل كەدەرگىلەر ازايادى دەپ بولجاۋعا بولادى.

3. قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ تومەندىگى – ازاماتتاردىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرى تۋرالى جەتكىلىكتى حاباردار بولماۋى. ارينە، قازىرگى ينتەرنەت زامانىندا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋتتىلىعىن جەتىلدىرۋ ءبىرشاما جەڭىلدەدى. الايدا، ول ازاماتتار قۇقىقپەن بەتپە‑بەت كەلگەن جاعدايدا عانا جۇزەگە اسۋدا. ويتكەنى، ۇزاق جىلدار بويى بيلىك جۇيەسىندەگى زاڭ تۇرعىسىندا ورىن العان ورەسكەل قاتەلىكتەر ازاماتتىق قوعامداعى «قۇقىقتىق اپاتيانى» تۋىنداتتى. حالىقتىڭ زاڭعا دەگەن سەنىمى تومەندەدى. قازىرگى «ادىلەتتى قوعام ورناتۋ» ۇمتىلىسىنا قاراماستان، ونداي زاڭ بۇزۋشىلىقتار، ياعني، زاڭدى بەلگىلى ءبىر شەندى قىزمەتكەرلەردىڭ، باي ادامداردىڭ، نە مۇددەلى تاراپتىڭ ىڭعايىنا بۇرۋ ءالى دە ورىن الۋدا. مىسالى، الماتى قالاسى تۇرعىندارىنىڭ «قۇرىلىستى وزەن جاعاسىنان 35 مەتر قاشىقتاتۋ» تۋرالى زاڭدى تالابى ەسكەرىلمەي، بۇرىنعى وليگارح‑دەپۋتات جەكە قۇرىلىسىن ودان ءارى جالعاستىرىپ جاتىر... بۇل ءبىر عانا مىسال. ياعني، بىزدە ءالى دە «كۇشتىنىڭ جەلى ديىرمەن تارتادى» دەگەن زاڭبۇزۋشىلىقتىڭ نورميالارى ساقتالۋدا، سىبايلاسقان جاق «ءوز ۇستەمدىگىن» ساقتاۋعا ۇمتىلۋدا دەگەندى بىلدىرەدى;

4. قارجىلىق قيىندىقتار – ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارىنىڭ شەكتەۋلى رەسۋرستارى، گرانتتارعا تاۋەلدىلىگى. بىراق، جىل سايىن وسى سالاعا بولىنەتىن قارجىنىڭ ءوزى دە ادىلەتتى جۇزەگە اسپاي جاتىر. كەيبىر، بيلىكپەن «ارىپتەس» بولان ۇيىمدار جىل سايىن گرانت ۇتىپ الۋدى جالعاستىرۋدا، بىراق، ناتيجە از. سول سەبەپتى، «جاڭا پروەكتىلەر كونۋرسىن» وتكىزىپ، گرانتتاردى ۇيىمدارعا ەمەس، ۇتىمدى باعدارلامالارعا بەرۋدى جاپپاي بىرىزدەندىرۋ قاجەت سياقتى;

5. قوعامدىق نەمقۇرايلىلىق – ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنا دەگەن سەنىمنىڭ تومەندىگى جانە قوعامدىق ومىرگە قاتىسۋدىڭ السىزدىگى. قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرى جىلدان‑جىلعا ەش وزگەرىسسىز قالۋدا. ولار ءوز جۇمىستارىن «قوعامداندىرۋمەن» اينالىسپايدى. ءسويتىپ، «ءونىم ءوندىرۋ» كەزەڭىندە، گرانت قارجىسىن تۇگەسەدى دە ‑ جۇمىسىن توقتاتادى. ءوز باعدارلامالارىن سوڭىنا دەيىن اپارمايدى. بيلىك تە وعان قايتىپ ورالمايدى.

قازاقستاندا ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالار:

1. زاڭنامانى جەتىلدىرۋ – ۇەۇ مەن باق قىزمەتىن رەتتەيتىن نەعۇرلىم ليبەرالدى زاڭداردى قابىلداۋ;

2. بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى ازايتۋ – قوعامدىق ۇيىمداردى تىركەۋ جانە ولاردىڭ قىزمەتىن جۇرگىزۋ راسىمدەرىن جەڭىلدەتۋ. ول ءۇشىن، ادىلەت مينيسترلىگى ءبىر سۋبەكتىدەن تاپسىرىلعان قۇجاتتاردى قايتا‑قايتا «مىناداي زاڭ تالابى ورىندالمادى» دەگەن بۇيرىقپەن قايتارا بەرگەنشە، ءوز تاراپىنان «قۇجاتتاردى دۇرىس تولتىرۋ» سەرۆيسىن ىسكە قوسسا – بۇل پروتسەسس الدەقايدا جەڭىلدەر ەدى. وسىنىڭ زاڭنامالىق نەگىزىن جاساۋ قاجەت سياقتى;

3. ازاماتتىق بەلسەندىلىكتى تانىمال ەتۋ – ازاماتتاردىڭ حاباردارلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ءبىلىم بەرۋ جانە اقپاراتتىق ناۋقاندار جۇرگىزۋ. بىراق، ونداي ناۋقاندار كوبىنە فورمالدى سيپاتتا جۇرەدى. دەگەنمەن، بۇل ماسەلە ۇنەمى، ۇزدىكسىز اتقارىلعاندا عانا ىسكە اساتىن بولعاندىقتان – وعان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى، اكىمشىلىكتەر، ۇەۇدار جاپپاي، ءوزارا ارەكەتتەسە اتسالىسۋى كەرەك;

4. تاۋەلسىز باق-تى دامىتۋ – ءباسپاسوز بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋ جانە بالاما اقپارات كوزدەرىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ. تاۋەلسىز باق ۇلەسىن ۇزدىكسىز ارتتىرىپ وتىرۋعا الدىمەن بيلىكتىڭ ءوزى مۇددەلى بولۋى ءتيىس. ونسىز بۇل جۇزەگە اسپايدى;

5. ەرىكتىلىكتى قولداۋ – ۆولونتەرلىك قوزعالىستى دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ جانە جاستار باستامالارىن ىنتالاندىرۋ. ۆولونتەرلىك بولۋى ءۇشىن، قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر مۇشەلەرى «ەرىكتى» بولىپ جۇمىس جاساۋعا دايىن بولۋلارى كەرەك. بۇل – قوعامداعى قالىپتاسقان مورالدىك پرينتسيپتەرگە تاۋەلدى: مەيىرىمدى قوعامدا «ەرىكتىلەر» كوبەيەدى;

6. ۇەۇ-نى ەكونوميكالىق قولداۋ – ازاماتتىق باستامالاردى قارجىلاندىرۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ جانە گرانتتىق قولداۋ كورسەتۋ. بۇل دا اسا ماڭىزدى. ويتكەنى، مەملەكەتتىك قارجىلىق قولداۋ مەن مەتسەناتتىق قوزعالىستى دامىتۋ قاتار ءجۇرۋى ءتيىس. بىراق، بىزدەگى وليگارحيا توبى شەكتەۋلى عانا جانە ولار ازاماتتىق قوعام دامۋىنا مۇددەلى ەمەس بولىپ قالىپتاستى.

قورىتىندى: قازاقستانداعى ازاماتتىق قوعام قالىپتاسۋ كەزەڭىندە تۇر جانە ونىڭ دامۋى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى. مەملەكەت وسى باعىتتا رەفورمالار جۇرگىزىپ جاتىر ‑ تسيفرلاندىرۋ جانە ازاماتتىق بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋدىڭ جولدارى ىزدەستىرىلۋدە.

بىراق، بۇل جەتكىلىكسىز. ەلىمىزدە ءالى دە ەسكى اۆتوكراتيالىق قوعامعا ءتان «ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ» جانە وزگە دە «اكىمشىلىك‑بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر» كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل بولاشاق ءۇشىن سىن-قاتەرلەر.

ازاماتتىق قوعامدى تابىستى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن زاڭنامالىق رەفورمالار جۇرگىزىپ، مەملەكەتتىك كۇش‑جىگەردى تاۋەلسىز باستامالاردى قولداۋعا، حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن ارتتىرۋعا، ەكونوميكانىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا، قوعامدا عىلىم‑بىلىم قۇندىلىعىن قالىپتاستىرۋعا ارنالعان كەشەندى باسقارۋ تاسىلدەرىن اينالىمعا تەزدەتىپ ەنگىزۋ مىندەتتەرى تۇر.

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف‑پۋبليتسيست

Abai.kz