«ماتلان ساداين ۆا ماجمان باحرايندا» باراق (بۋراك، بوراك) حان تۋرالى دەرەكتەر كىتاپتىڭ ءار تۇسىندا كەزدەسىپ وتىرادى.

مىسالى كىتاپتىڭ ۇلىقبەك زامانىنا ارنالعان بولىمىندە «1419 جىلدىڭ 25 مامىرىندا (تۇپنۇسقادا- رابي ال-وحير ايىنىڭ سوڭعى كۇنى) وزبەك ۇلىسىنان بۋراك (باراق) وعلان ءجۇز كورسەتىپ مىرزا ۇلىقبەك كورەگەننىڭ پاناسىنا باس ۇرىپ كەلدى...، شاحزادالاردىڭ قاتارىنان ورىن الدى، ءبىراز ۋاقىت سامارقاندتا تۇردى» دەلىنەدى.

بۇدان ءارى كىتاپ مازمۇنىنا قاراعاندا مىرزا ۇلىقبەك باراقتىڭ قارۋ-جاراقتارىن دايىنداۋعا بۇيىرعان جانە قايتۋىنا رۇقسات بەردى.

بۇل ماتىننەن اڭعاراتىنىمىز- ابد-ار راززاق سامارقاندي تەرىسكەي القاپتى تۇتاس وزبەك ۇلىسى (اق وردا، التىن وردا) دەپ وتىر. ول كەزدە باراق اق وردانىڭ بيلەۋشىسى. اۆتور باراقتى «وعلان» دەپ اتايدى، ياعني ۇلىقبەك ورداسىنداعى شىڭعىس حان اۋلەتىنە كوزقاراستى قولدانىپ وتىر، بۇل تيمۋريدتەر يدەولوگياسى تۇرعىسىنان تۇسىنىكتى.

كەلەسى ءبىر دەرەك: «1420 جىلى 8 قىركۇيەكتە باراق وعلاننىڭ قۇزىرىنان سوپى وعلان كەلىپ، ۇلىقبەككە اڭشى قۇس، ات جانە باسقا دا ساۋعالار تاپسىرۋ باقىتىنا يە بولدى» دەلىنەدى.

كەلەسى ءبىر دەرەكتە: «1423 جىلى ءساۋىردىڭ سوڭىنا قاراي حورەزم ايماعىنىڭ ءامىرى شاحمالىكتىڭ نوكەرى كەلىپ باراق وعلان مۇحامەدحاننىڭ ورداسىن باسىپ الىپتى جانە وزبەك ۇلىسىنىڭ كوپشىلىگى وعان داۋسىز (تۇپنۇسقادا- مۇتە، ياعني دىبىسسىز، ءسوزسىز) بويۇسىنىپتى» دەگەن حابار اكەلگەنى ايتىلادى. بۇل جەردە مۇحامەدحان دەپ ۇلىق مۇحامەد حاندى ايتىپ وتىرعانى داۋسىز، ياعني باراق حان التىن وردا تاعى ءۇشىن كۇرەستە جەڭىپ شىققان.

كەلەسى ءبىر دەرەك حيجرا بويىنشا 829 (1425-1426) جىلى باراق حاننىڭ سىعاناق ءۋالاياتىنا جانە مىرزا ۇلىقبەك مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنا كەلگەنى ايتىلادى: «بۋروق ۋعلون... ساككيز يۋز يگيرما تۋققيزدا (1425-1426) سيعنوق ۆيلوياتيگا ۆا ميرزو ۋلۋعبەكنينگ ماملاكاتي چەگارالاريگا كەلدي... ۋنينگ بوبوسي ۋرۋسحون بي قاچا ۆاحت سيعنوقدا تۋردي ۆا بير يمورات كۋرديردي» (سامارقاندي، 2008, 482 ب.).

العاشقى بەتتە بەيبىت باستالعان قارىم-قاتىناس جاۋگەرشىلىككە اۋىستى. باراق حان 1426 جىلى سىعاناقتى ءوزىنىڭ باباسى ورىس حاننىڭ بيلەگەنىن، عيماراتتارىن سالعانىن جازادى: «سىعاناق جايلاۋى شاريات پەن ادەت-عۇرىپ بويىنشا ماعان ءتيىستى، ياعني مەنىڭ بابام ورىس حان سىعناقتا عيمارات قۇرعان». 1427 جىلى ۇلىقبەك مىرزا باستاعان سامارقاند اسكەرىنە حوراسان اسكەرىن باسقارىپ مۇحاممەد جۇگى سىعاناق شەكاراسىنا جاقىنداعان جەرىندە قوسىلدى. باراق وعلاننىڭ جانىنداعى اسكەر تىم از بولاتىن. ابدۋراززاق سامارقاندي «جۋدا كام سونلي دۋشمان سيپوحيني سيرا حام نازارگا يلماس... عوفيلدا ەديلار» دەيدى، ياعني بۇلار ارقانى كەڭگە سالىپ جۇرگەندە، وزبەك ازبىز دەگەن جوق، لاپ بەردى، ۇلىقبەك قولى قاپى قالدى، جەڭىلدى. وسى سەبەپتى «بۋتۋن موۆاروۋنناحر ماملاكاتي شۋنداي تۋس-تۋپولونگا ۋچراديكي، بير گۋرۋح كالتابين كيشيلار سارمارقاندنينگ رۆوزالاريني بەركيتيپ كالادورليك قيلموقچي بۋلديلار» (سامارقاندي، 2008, 486 ب.).

بۇل سوعىس سىعاناق تۇبىندە باستالىپ سامارقاندتا جالعاستى جانە بۇكىل ماۋرەنناحر تاس –تالقان بولدى، ياعني ابد-ار راززاق تىلىمەن ايتقاندا «تارتىپسىزدىككە ۇشىرادى».

***

باراق حانعا قاتىستى سوڭعى دەرەك تيمۋريدتەرگە 1429 جىلدىڭ ورتاسىندا كەلگەنگە ۇقسايدى، ءدال ۋاقىتىن انىقتاۋ قيىن، وعان ءبىر سەبەپ باراقپەن سوعىس بارىسىندا ماۋرەننحار بۇلىنشىلىگىنەن سوڭ ۇلىقبەك بيلىكتەن كەتتى. ابد-ار راززاق سامارقاندي 1429 جىلدىڭ ورتاسىندا مىرزا ۇلىقبەكتەن (اكەسى شاحرۋحقا ؟) ەلشى حابار اكەلگەنىن، ول حاباردا موعولستاندا سۇلتان ماحمۇت وعلان مەن باراق وعلان اراسىندا قاتىگەز سوعىس بولعانىن جانە سۇلتان ماحمۇتتىڭ باراقتى ولتىرگەنىن حابارلايدى.

ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ماۋرەنناحر تاراپىنان جانە ءبىر ەلشى جەتىپ سۇلتان ماحمۇت وعلاندى موعولستاندا مۇحاممەد قازيدىڭ ولتىرگەنىن جەتكىزدى.

***

سونىمەن باراق حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى 1429 جىل بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ وقۋلىقتارىمىز بەن انىقتامالىقتاردا كەيدە 1427, كەيدە 1428 جىلدار كورسەتىلەدى. قاتەلىك حيجرا ەسەبىن گريگوريانعا قاتە اۋدارعاننان كەتكەن. قادىرعالي قوسىمۇلى شەجىرەسىندە باراق حان سارايشىق قالاسىنا جاقىن ماڭايدا قايتىس بولدى دەلىنەدى: «ۇرىس...قۇيىرشاق...ونىڭ ۇلى باراق سۇلتان ەدى. اتاسىنان سوڭ ول پاتشا بولدى. بارلىق ۇلىستاردى وزىنە باعىندىردى. قۇيىرشاق حاننان سوڭ ونى حان كوتەرىپ باراق حان اتادى. ونىڭ ءوزى الىپ تۇلعالى، ءىرى، ناعىز ەر، باتىر ەدى. تەز ارادا ءار تاراپتارتاعى ۇلىستاردى وزىنە باعىندىردى. اقىر اياعىندا ەدىل توڭىرەگىندە، جايىق بويىندا، سارايشىق قالاسىنا جاقىن جەردەگى قاس ناۋرىز وڭىرىندە وپات بولدى. ونىڭ ۇلى كىشى جانىبەك حان دەپ اتانعان. وسى جانىبەك حان اتاسىنىڭ ۇلىسىن ءوزى بيلەدى...» (114 ب.). ابد-ار راززاق سامارقاندي مەن قادىرعالي قوسىمۇلى جازبالارىندا كەلىسپەۋشىلىك بار. قاي ۆاريانتتى قابىلداعانىمىز دۇرىس؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا باراقپەن زامانى ءبىر ابد-ار راززاق سامارقاندي ناقتىراق بولار.

***

ەكىنشى ءبىر ماسەلە- اتاسى ورىس (ورمامبەت) حان سياقتى باراقتىڭ ءومىرى دە يمپەريانى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا كۇرەستە ءوتتى. ورىس (ورمامبەت) حان جىرقۇتلىنى، توي قوجا وعلاندى، ەدىگەنىڭ اكەسى قۇتلى قيانى ءولتىردى. باراق حان ءوزىنىڭ جيەنى ەدىگە بالاسى مانسۇردى، قاجى مۇحاممەد حاندى ءولتىردى. مانسۇر ەدىگەدان قالعان ەلدى بيلەدى، ال قاجى مۇحاممەد سولارمەن وداقتاس شايبان اۋلەتىنىڭ جاۋىنگەر وكىلى ەدى. التىن وردانىڭ ىدىراۋىنا ەدىگە مىرزا مەن ونىڭ بيلىكقۇمار اۋلەتى كوپ سەبەپ بولعانى جوعارىداعى تىزىمنەن كورىنەدى.

***

ءۇشىنشى ماسەلە- باراق حان قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، العاشقى حانى جانىبەك حاننىڭ اكەسى. بۇل جەردە قادىرعالي قوسىمۇلى نۇسقاسى كۇمان تۋعىزبايدى: «ونىڭ (باراق حاننىڭ-ج.ا.) ۇلى كىشى جانىبەك حان دەپ اتانعان. وسى جانىبەك حان اتاسىنىڭ ۇلىسىن ءوزى بيلەدى...». بۇدان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ، قازاق حاندىعى تىكەلەي التىن وردانىڭ مۇراگەرى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «نە سلىشنو بولشە «پلاچا نا پادەنيە زولوتوي وردى» -سۆوبودا يح كونچيلاس» دەگەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا وسى ەكى اراداعى جالعاستىقتى كورسەتەدى. قازاق حاندىعى وسى باراق حانعا بەرىلگەن استا 1430 جىلى تۋ كوتەردى.

***

وسى كۇنگە دەيىن باراق حان ءبىزدىڭ عىلىمي تاريحنامادا، كوركەم دۇنيەلەردە وزىنە تيەسىلى ورنىن العان جوق. ۇلىتاۋ مەن تورعايدىڭ اراسىندا باراقتىڭ كولى بار، سىعاناقتا ءىزى بار، بىراق بىزگە قاتىسى جوق، بوتەن، وگەي بىرەۋ سياقتى قارايمىز. وكىنىشتى.

پروف. ج.و.ارتىقباەۆ

Abai.kz