سوڭعى پالەوليتتە ەۆروپا تۇرعىندارىندا (كرومانوندىق ادام) ەۆروپەويدتىق ءناسىل، وڭتۇستىك جەرورتا تەڭىزى ايماعىندا – نەگرويدتىق، شىعىس جەرلەرىندە – مونگولويدتىق ناسىلدىك بەلگىلەر ەرەكشەلەنەدى. ال، ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تۇرانويدتىق ءناسىلدىڭ قالىپتاسقاندىعى بەلگىلى [1].

سوڭعى پالەوليتتە ەۆروپا تۇرعىندارىندا (كرومانوندىق ادام) ەۆروپەويدتىق ءناسىل، وڭتۇستىك جەرورتا تەڭىزى ايماعىندا – نەگرويدتىق، شىعىس جەرلەرىندە – مونگولويدتىق ناسىلدىك بەلگىلەر ەرەكشەلەنەدى. ال، ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تۇرانويدتىق ءناسىلدىڭ قالىپتاسقاندىعى بەلگىلى [1].
ماگيا دا – اڭشىلاردىڭ دۇنيەگە قاتىناسى نەگىزىندە جوعارعى پالەوليتتە پايدا بولعان العاشقى جورالعى – سەنىم. كوپتەگەن اۆتورلار ماگيا ەڭ ەجەلگى سەنىم ەدى دەي كەلە، ونىڭ ارەكەتپەن بايلانىستى ەكەنىنە باسا نازار اۋدارادى. اڭشىلىق ماگياسىندا ادامنىڭ ولجاسىنا تاپ بەرىپ، ونى ۇستاپ الۋ پراكتيكاسى قايتالانادى. مۇنى جاي عانا ماشىقتانۋ دەۋگە بولمايدى، ويتكەنى جاساندى بۇل ارەكەت ناعىز شىندىقتىڭ وزىنە بالانىپ، وقيعانىڭ ماعىناسى مەن بارىسىن تابيعي كۇيىندە ويناپ - ورىنداۋعا باعىتتالادى. بۇل ارەكەت «جاندى» دەۋگە كەلمەيتىن ادەت، مەيرام جانە  ويىن ءتۇسىن الىپ، مۇندا ادام مەن قورشاعان ورتا تۇتاسىپ كەتكەن. ماگيادا، مىسالى كۇننىڭ شىعۋى مەن باتۋى، وسىمدىكتىڭ ءوسىپ شىعۋى، قاراڭعىلىقتىڭ ءتۇسۋى سياقتى تابيعات قۇبىلىستارى قايتالاناتىن-دى. مۇنى اۆستراليا جەرگىللىكتى تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس سالتىنان كورۋگە بولادى. ولار ەۆروپالىقتار بۇل جەرگە كەلگەن كەزدە (پالەوليتتەن مەزوليتكە) وتپەلى ءداۋىردى باستان كەشىرۋدە ەدى [2].   دج.فرەزەردىڭ ايتقانىنداي، تابيعات پەن ادامدارعا اسەر ەتۋ ماقساتىندا قولدانىلاتىن ماگيالىق، تىلسىمدىق ادىستەر وبەكتىنىڭ فيگۋراسى نەمەسە بەينەسىنە قاراتىلادى-مىس. ال بولىك بۇتىنگە تەڭ دەپ ەسەپتەلىنەتىن ماگيالىق ارەكەتتە بەينەلەۋ ۇدەرىسى تالاپ ەتىلمەيدى، بىراق دۋالاناتىن زاتتىڭ ءبىر بولىگى (شاشى، كيىمى، سىلەكەيى، ت.ب،) الىنىپ، ارەكەت وبەكتىسىنە اينالادى [3].  جوعارعى پالەوليت ۇجىمدىق بەيسانالىقتىڭ نەگىزگى رامىزدەرىن – ارحەتيپتەرىن تۋدىرعان ءداۋىر. وسى داۋىردە ءتىل دە پايدا بولعان. ب.ف. پورشنەۆتىڭ پىكىرىنشە، انتروپوگەنەزدە ەڭبەك ەمەس، كوممۋنيكاتيۆتىك ءوزارا ارەكەتتەسۋ باستى ءرول ويناعان [4].  باسقا ەكولوگيالىق تەوريالار بويىنشا، ءتىل تابيعي – كليماتتىڭ جانە اڭشىلىق قاۋىمىنىڭ تۇرمىس سالتىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى پايدا بولعان. سۋىق اۋا رايىندا اڭشىلىققا ءوتۋ مەن بايلانىستى بۇيرىق بەرۋدىڭ ءرولى ارتا ءتۇسىپ، ءتىل وسىلايشا قالىپتاسا بارعان-مىس. ەۋروپادا ەڭ الدىمەن جانۋارلارعا اتاۋ بەرۋ ۇدەرىسى بەلەڭ الىپ، مۇنىڭ ءوزى ۇڭگىلەردەگى نەمەسە قۇرالدارداعى بەينەلەنۋلەردە كورىنىسىن تاۋىپ، بۇدان 25-15 000 بۇرىنعى جىلداردا (ال ءبىزدىڭ   جاعدايىمىزدا   بۇدان   60-50 000  جىلداردا    بولۋى    كەرەك دەپ توپشىلايمىز)   باستالعان.   ودان   كەيىن   زاتتار   اتاۋلارعا  يە   بولدى.   ال ەۋروپادا ادامداردى بەينەلەۋ ۇدەرىسى، زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، مەزوليتتە مۇز ەرىپ قايىق ويلاپ تابىلىپ، كەراميكاداعى ورنامەنتتەر پايدا بولعان كەزەڭگە تۋرا كەلەدى. 
الىستاعى وتكەن مادەنيەتتەرىمىزدىڭ سىرلى دا جۇمباقتى بولىپ كورىنگەن نىشاندارىن شىرامىتىپ، ولاردىڭ ىزدەرىن مادەنيەتىمىزدىڭ كەيىنگى ۇلگىلەرىنەن بايقاي الامىز. بۇل كەزەڭدە جوعارى پالەوليتتە تۇراقتى جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر سيپاتىن العان شارۋاشىلىق – مادەني تيپتەر توبە كورسەتكەن. بۇلار كەيىنىرەكتە تاريحي وركەنيەتتەردىڭ نەگىزىن قۇراعان. ارينە، نەوليتتەن ەگىنشىلىك، مال شارۋاشىلىعى، ۇلكەن تۇراقتى مەكەندەر، تايپالىق جانە ۇلىستىق وداقتاردىڭ توبەسى انىق كورىندى. ال، ءبىزدىڭ جوعارعى پالەوليتتىك مەنتاليتەتىمىزدىڭ نوبايىن جوبالاپ، ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. جەرگىلىكتى ايماقتار مادەنيەتتەرىنڭ نەگىزىندە، تۇڭعيىعىندا قازىرگى زاماننىڭ بەيسانالىعىنىڭ نىشاندارى جاتقان بولسا دا، ولار ءبىزدىڭ نازارىمىزدان تىسقارىدا، جاسىرىنىپ قالعان. دەگەنمەن دە سوڭعى 30-20 مىڭجىلدىق بەدەرىندە تۇرعىنداردىڭ فيزيكالىق تۇرپاتى، تۇرمىس سالتى، كوركەمدىك ستيلدەرىنىڭ ساباقتاستىعى كورىنگەن، ولاي بولسا بۇل رەتتە ءوزىمىزدىڭ رەگيونىمىزدا انتروپو-مادەني جۇيەنىڭ ورنىققاندىعى جونىندە ءسوز قوزعاۋعا بولادى.
ەڭ ەجەلگى ادامداردىڭ مەكەن-جايلارىنان كوپتەن-كوپ تابىلعان تاس قۇرال-جابدىقتار وتكەن ەڭ ەجەلگى تاريح جونىندەگى جىل ساناۋىمىزدىڭ، كلاسسيفيكاتسيالاۋىمىزدىڭ، جورامالداۋىمىزدىڭ قاينار كوزى بولىپ قىزمەت ەتكەن. ورتا جانە جوعارعى پالەوليت شەبىندە ناعىز ادامنىڭ (Homo sapiens) ءومىر سۇرگەندىگىن زەرتتەۋشىلەر تىلگە تيەك ەتۋدە. بۇل داۋىردە تاس جانە باسقا قۇرالداردىڭ كوبەيگەن ۇستىنە كوبەيە بارىپ، ولاردىڭ قۇرامى وزگەرە ءتۇستى: قۇرالداردىڭ ۇشىنا سىنا قاعىلىپ، نەمەسە باسقا بولشەكتەر – وتكىرلەۋ كەلگەن ۇشتار كيگىزىلىپ ورناتىلا باستاعان ەدى. جوعارعى پالەوليتتىڭ باستى الەۋمەتتىك جاڭالىعى نەكەلىك قاتىناستاردان ەڭ جاقىن تۋىسقانداردى شىعارىپ تاستاۋ – ەكزوگاميا بولدى. ينتسەسكە ( قان ارالاسۋىنا) تيىم سالۋ نەكەنى قوعامدىق جاعىنان رەتتەۋدى تالاپ ەتىپ، ەندىگى جەردە رۋ مەن وتباسى پايدا بولدى. دەمەك، جوعارعى پالەوليت – ادامزاتتىڭ مادەنيەت دەپ اتالعان توپتاستىرۋشى – ىنتىماقتاستارۋشى بايلانىستاردىڭ ءتيىستى دەڭگەيىنە كوتەرىلە العان ءداۋىر [5]. سانا، ءتىل، ءدىن، ونەر  گومينيدتەردىڭ 3-4 ميلليوندىق ەۆوليۋتسياسىنىڭ اقىرىندا كۇشتى ءبىر توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە ءبىر ۋاقىتتا پايدا بولعان دەگەن پىكىر ايتىلۋدا. رامىزدىك داستۇرلەر تاراعان جەردە، ادامي تۇسىنىكتىڭ پايدا بولۋى ءۇشىن قاجەتتى ماتەريال مەن جاعداي بار جەردە مادەنيەت باستالادى.
ارحەولوگيالىق مادەنيەت ءبىر ۋاقىتتا، بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا پايدا بولعان ماتەريالدىق ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرلىگىن، بىردەيلىگىن بىلدىرەدى. بىراق وسىناۋ       ەسكەرتكىشتەردىڭ      يەگەرلەرىنىڭ       ەتنوگرافيالىق،    الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق تۇرپاتىن ارحەولوگيالىق ەمەس فاكتىلەر جاردەمىندە قۇراستىرۋعا بولادى.
عىلىمدا   ۇندىەۆروپالىق   نەمەسە    ۇندىيراندىق  مادەنيەت  دەپ  قاتە قابىلدانعان دالالىق مادەنيەت تۇراندا پايدا بولىپ، ونى مىڭداعان جىلدار
بەدەرىندە دالالىقتار-پروتوتۇرىكتەر عانا جاراتقان. ول ەۆرازيانىڭ بارلىق رەگيوندارىنا تارادى. بۇل جەردە العاش رەت قوعام توپ-تاپقا ءبولىنىپ، العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ىدىراپ جەكە مەنشىك پەن مەملەكەتتەر پايدا بولعان [6].
تۇران مادەنيەتى مەن ءتىلى ءوزىنىڭ باستاۋىن جوعارعى پالەوليت داۋىرلەرىنەن الادى. بۇل جونىندە س. قوندىبايدىڭ ەڭبەگىندە ايتىلعان [7].
ارحەولوگتاردىڭ قازاقستان جەرىنەن تاپقان كوپتەگەن جادىگەرلەرىنىڭ كورسەتىپ وتىرعانىنداي، بۇل جەردىڭ تۇرعىندارىنىڭ وندىرىستىك بەلسەندىلىگى ولاردىڭ شارۋاشىلىق نەگىزىنىڭ عانا ەمەس، دۇنيەگە قاتىناسى، ادامدىق قۇرىلىمى مەن ءتارتىبى، ەستەتيكالىق-ەتيكالىق ءداستۇرى مەن ماعىناسىنداعى اڭشىلىق وركەنيەتتىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. جىرتقىش اڭداردى اۋلاۋمەن اينالىسىپ، ءىرى دە قاۋىپتى جانۋارلاردى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ۇزدىكسىز قاجىرلى كۇرەس جۇرگىزىپ كەلگەن پالەوليت تۇرعىندارىن قالايشا ءالسىز دەۋگە بولادى؟ اڭداردىڭ ارتىنان ءتۇسىپ، قۋىپ جۇرگەن ادامدار قۋاتتى دا توزىمدىلىك تانىتىپ، «جىرتقىشتىق» كۇشكە يە بولۋى ءتيىس ەدى [3]. 
قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العان كۇننەن باستاپ رۋحاني باستاۋلارىنىڭ كوزىن اشىپ، وركەنيەتتى الەمنىڭ وزىق ويلارىنان ءنار جيناپ، بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي رۋحاني جاڭعىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا ساي بولۋ ءۇشىن مادەني-وركەنيەتتىڭ باساكەلەستىك “ساحناسىندا” وزدىگىڭدى جانە وزىڭدەگىڭدى جوعالتىپ الماي وزگە مادەنيەتتەر دايارلاعان مول مۇرانى، سونداي-اق تۇركى حالىقتارىنىڭ بارىنە ورتاق بولعان قۇندىلىقتاردى جاتسىنباي پايدالانا بىلگەن ءجون. جاڭارۋ، جاڭعىرتۋ حالىقتىڭ سان عاسىرلار بويى جيناقتاعان تاريحي مۇراسى مەن تاجىربيەسىن مانسۇقتاۋ ەمەس، ولاردى زامان تالابىنا ساي وزگەرتە وتىرىپ، كادەگە جاراتۋ دەگەن ءسوز. مودەرنيزاتسيا باسقا توپىراقتا ونگەننىڭ ءبارىن ءوزىڭنىڭ جەرىڭە جاي عانا، مەحانيكالىق تۇردە كوشىرە سالۋ ەمەس جانە وعان ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ومىرشەڭ جاقتارىن ساقتاي وتىرىپ، وزگەنىڭ ورنەك وركەنيەتىنەن دە ءنار الىپ، ىلگەرلەي دامۋ جاتادى.
وسى ورايدا ءبىز كىمبىز؟ تامىرلانا وسكەن شوق اعاشتاي سەكىلدى بولعان تۇركىلەر وركەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ تۇركى باستاۋىمىز قالايشا جانە قاي جەرلەردە تامىر جايعان؟ قايدا، قالاي جانە قانداي قۇندىلىقتاردى مالدانىپ بارا جاتىرمىز دەگەن قاۋمالاعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى.
ەڭ الدىمەن جۇمىسىمىزدا تۇرىكتەردىڭ تاس داۋىرىنەن باستاپ كوكتۇرىكتەرگە دەيىنگى ارالىعىنداعى وركەنيەتتى ءبىر قاراستىرىپ الۋ ماقسات ەتىپ قويىلعان. سەبەبى وسىناۋ داۋىرلەردە تۇرىكتەر وركەنيەتىنىڭ، تاريحىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ، ولاردىڭ جالپى ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ باستاۋى، ءتۇپ قاينارلارى جاتىر. وسى داۋىرلەردەگى تاريح پەن مادەنيەت قالايشا قامتىلىپ قاراستىرىلسا تۇرىكتەردىڭ كەيىنگى كەزەڭدەرىنىڭ وركەنيەتى دە سول ءىز بەن ارنادا قامتىلاتىن بولادى. تۇرىكتەردىڭ ەجەلگى تاريحىن ءبىز ەتنيكالىق توپتارعا ءبولىپ-ءبولىپ قاراستىرۋدى ماقسات ەتىپ قويمايمىز. سەبەبى، رەگيونالدىق ايىرماشىلىقتار مەن ەرەكشەلىكتەردى قۋالاپ كەتۋ جاعدايدىڭ شىن ءمانىنىڭ بۇرمالانىپ كورسەتىلۋىنە جول اشىپ، تۇرىكتەردىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ ويكۋمەندىك،   مادەني   جانە ت.ب.   بىرتۇتاستىعىن كوزدەن تاسادا قالدىرادى دا، بۇل  ماسەلەگە  شىنايى  كوزقاراستىڭ  قالىپتاسۋىنا سىزات تۇسىرەدى. باسقاشا ايتقاندا،   مۇنداي   ىڭعاي   ءبىزدىڭ   جالپى   تۇركىلىك   جانە    تۇركولوگيالىق پرينتسيپتەرىمىز بەن باعىتتىرىمىزعا كەرەعار. دەرەكتەردەن، ەڭبەكتەردەن، اڭىز-ءاپسانالاردان، داستانداردان تۇرىكتەردىڭ ارعى ءتۇپ-تۇقيانى مەكەندەگەن رەگيونداردان بىرتەكتى مادەني-شارۋاشىلىق ءتيپتى، ءوزارا اسەرلەسۋدى، ۇقساستىقتى، جاقىندىقتى، سونداي-اق جالعاستىقتى، تامىرلاستىقتى، ساباقتاستىقتى ىزدەستىرۋ جۇمىسىمىزدىڭ باستى باعىتى بولماق.
ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ رۋحانيلىقپەن تۇيىسەتىن تۇسىنان تۇرىكتىك فەنومەن باستالادى. رۋحانيلىق ورىن العان جەردەن ەتنوستىق ەرەكشەلىك باستالماق. ول ءتىل، ءدىني سەنىم-نانىمدار، ەتنيكالىق تەرريتوريا، داستۇرلەر، ادەت-عۇرىپتار مەن ەتنيكالىق پسيحولوگيانى قامتيدى. وسىنداي جاعدايدا ەتنونيم مەن ەتنيكالىق وزىندىك سانا پايدا بولادى. العاشقى كەزەڭدەردە ەتنوستىق بولمىس رۋ، كەيىنىرەك تايپا جانە ۇلىس تۇرىندە كورىنىس بەرەدى. ارينە، بۇعان ەتنوگرافيالىق جانە ەتنيكالىق توپتاردىڭ دا قاتىسى بار. دەمەك، تۇرىكتىك فەنومەن رۋلىق (انالىق جانە اتالىق) كەزەڭنەن بەلەڭ الدى دەۋ دۇرىس بولار ەدى.ال انالىق قاتىناستار تۇركىستان جەرىندە سوناۋ نەاندەرتالدىقتار مەن ەسكى ادامدار زامانىنان قالىپتاسقان بولۋى كەرەك. ولاي بولسا، سوڭعى پالەوليتتەن تۇرىكتەر اتا تەگىنىڭ رۋلىق قاتىناستارى مەن ەرەكشەلىكتەرىنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن ىزدەستىرۋگە بولاتىن سياقتى. بىراق مۇنى جالعىز ارحەولوگيا مەن انتروپولوگيا عانا انىقتاي الادى دەۋگە بولماس. ارحەولوگتار ەڭبەكتەرىنىڭ كوپشىلىگى زاتتىق دەرەكتەر مەن فاكتىلەردى تاۋىپ، كورسەتۋگە عانا ارنالعان سياقتى. راس، ولاردا بايىرعى تۇرعىنداردىڭ شارۋاشىلىعى مەن قۇرال-جابدىقتارى جاقسى-اق سيپاتتالعان. ال ولاردىڭ رۋحاني مادەنيەتى مەن ەتنيكالىق توپتارىنىڭ قاتىناسى، وركەنيەتى مەن ءدىني سەنىمدەرىنە (الەۋمەتتىك قاتىناستارىنا جەرلەۋ عۇرىپتارى جانە ت.ب. جادىگەرلىكتەر بويىنشا انىقتاما بەرىلگەن) جەتكىلىكتى ءمان بەرىلمەگەن. ارحەولوگيالىق دەرەكتەردە تاريحي تۇلعالار مەن تاريحي وقيعالار كومەسكى كورىنىسىن تاۋىپ جاتادى. بۇل جەردە ەتنوگرافيا، تاريح، فيلوسوفيا، مادەنيەتتانۋ، ءدىنتانۋ، فولكلوردان حابارى بار، ولاردىڭ ماعلۇماتتارىن ۇشتاستىرا بىلگەن، ينتۋيتسياسى وتكىر، ويلاۋ قابىلەتى مىعىم، تۇرىكشىلدىك جاعىنان جۇرەگىندە وتى بار، تۇركىلىك بولمىس پەن مۇرالاردى جان-تانىمەن سەزىنەتىن جانە قاستەرلەيتىن ماماندار بولسا ماسەلەنىڭ باسىن اشۋعا ءبىراز سەپتەسەر ەدى.
سونداي-اق، تاڭبالار مەن تۋلاردى قاراستىرۋدىڭ دا ماڭىزى زور دەپ بىلەمىز. وسىعان قارجى اجىراتىلسا تۇرىكتىك فەنومەننىڭ ءبىرسىپىرا قىر-سىرىن اشۋعا مۇمكىندىك تۋىلار ەدى. بۇل ماسالە بويىنشا زەينوللا ساماشەۆ كانديداتتىق ديسەرتاتسيا قورعاعان. سونداي-اق، روگوجينسكي وسىناۋ ماسەلەمەن اينالىسىپ ءجۇر. ايتا كەتۋ كەرەك، ماكسيموۆا مەن تروفيموۆانىڭ “ۆيزۋالنىە نادپيسي ۋروچيششا تامگالى” (الماتى، 1985) اتتى جانە مارعۇلاننىڭ ەڭبەكتەرى بارشىلىق. تاڭبا ماسەلەسى شاكارىم، م. تىنىشپاەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن دە ورىن العان. بۇدان تىسقارى، ەرتە زاماندارداعى ءتول تۇركىلىك ساكرالدىق ۇعىمدار، داستۇرلەر مەن موتيۆ-سيمۆولداردى     انىقتاۋدىڭ   دا   ماڭىزى زور. وسىلاردى زەرتتەۋگە بىلىكتىلىگى جەتەتىن 3-4 ماماننان تۇراتىن زەرتتەۋ توبى قۇرىلسا يگى ءىس بولار ەدى.
جالپى العاندا، تاس، نەوليت، قولا جانە تەمىر داۋىرلەرىندە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى، ءتىلى، ءدىنى، تاڭبالارى، توپونيميكاسى، ەپونيمى، ەتنونيمى، ولاردىڭ سۇيەكتەرىنىڭ گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ قازىرگى قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن جانە باسقا تۇركى حالىقتارىنا جاقىندىعى انىقتالسا، ولاردىڭ قايسى ەتنيكالىق قاۋىمنىڭ وكىلدەرى بولعانىنا جاۋاپ تابىلار ەدى، ارعى زاماندارداعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قايسى ەتنيكالىق قاۋىمداستىققا جاتقاندىعى انىقتالار ەدى.
بۇل رەتتە قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ مەتودولوگياسىنا قاتىستى ويىن ەتنوگروف عالىم ج. ارتىقباەۆ بىلاي تۇجىرىمدايدى: «ەۆرازيا دالاسى كوشپەندىلەردىڭ مادەني جەتىستىكتەرىن تولىعىمەن بويىنا سىڭىرگەن قازاق قوعامى ءوزىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى جاعىنان دا، سىرتقى قۇرىلىمى جاعىنان دا، ءمان-ماعىناسى جاعىنان دا ەرەكشە قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. كوشپەلى قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ نەگىزىندە قابىلدانبايتىن، وزگەلەرمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. مۇندا باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا مادەني ولشەمىنە ساي كەلمەيتىن ەرەكشە مادەنيەت قالىپتاسقان. وسى ەرەكشەلىكتى سەزىنۋ – مەتودولوگيالىق پاراديگمانى وزگەرتۋگە نەگىز بولۋى ءتيىس. بارىنەن بۇرىن تاريحي تانىم وزەگىنە ماتەريالدىق كورسەتكىشتەر ەمەس، رۋحاني قۇندىلىقتار: قوعامدىق سانا، الەۋمەتتىك-مادەني قۇندىلىقتار سياقتى فاكتورلار قويىلۋى ءتيىس»[8].
ءبىزدىڭ قاتتى ۇستانعان قاعيدامىز حالىق تاريحى مەن وركەنيەت تاريحىنىڭ قيۋلاسۋ تۇرعىسى. ويتكەنى، شىنايى تاريحتى جانە وركەنيەتتى ءبىز رەسەيدىڭ ايگىلى تاريحشىسى ا.م. كارامزين ايتقانداي: «تاريح– حالىقتاردىڭ قاسيەتتى كىتابى، ولاردىڭ تۇرمىس-سالتى مەن تىرشىلىگىنىڭ ايناسى، جان دۇنيەسى مەن ادەپ-عۇرپىنىڭ كونە ەستەلىگى، اتا-بابالارىنىڭ قالدىرعان وسيەتى»، – دەپ تۇسىنگەندە عانا دۇرىس باعالاي الامىز.

<!--pagebreak-->

ادامزات ءوزىنىڭ ءوسۋ جولىندا كوپتەگەن شىعارماشىلىق ءىس-ارەكەتتەر كەزەڭدەرىن باسىنان وتكەرىپ، قۇندىلىقتارىن جاراتىپ وتىرعان. بۇلار، ارينە وركەنيەتتىك جاسامپازدىقتىڭ ناتيجەلەرى. بىراق قوعامنىڭ كەمەلىنە ەنگەن شاعىندا جاراتقان قۇندىلىقتارى وركەنيەت دامۋىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتسە كەرەك. سوندىقتان دا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر تۇركى وركەنيەتىنىڭ گەنەزيسىن تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرىلۋى مەن رۋنيكالىق جازۋدىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستىرادى. ولاردىڭ جالپى تۇركى تاريحى مەن وركەنيەتىنىڭ ورلەۋىندەگى وسى اۋقىمدى دا ماڭىزدى ءرولىن تەرىستەۋگە بولماس، البەتتە. ايتسە دە، يۋ.حۋدياكوۆتىڭ تاۋىپ ايتقانىنداي، كونەتۇركىلىك ەتنوس پەن مادەنيەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ اياقتالۋى جانە كونەتۇركىلىك مۇرانىڭ وزگە كوشپەلى ەتنوستاردىڭ مادەنيەتتەرىندە ساقتالىپ قالىنۋى ەرتە جانە دامىعان ورتا عاسىرلارعا تۋرا كەلەدى.
قوش، دۇرىس-اق دەلىك، بىراق بۇل كەزەڭدەرگە دەيىن-اق تۇركىلىك ەتنوستار ءومىر    سۇرگەن    جانە   ولاردىڭ    وركەنيەتى    مەن   ەتنيكالىق   تۇتاستىعىنىڭ باستاۋلارى بولعان عوي. تاريح بارىسىندا قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالىپ قالىنباۋى نەمەسە ءوشىپ كەتۋى بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ كونە مادەنيەتى ومىردە بولماعان   دەگەن    تۇجىرىم   جاساۋعا   نەگىز   بولا   المايدى.   ءبىز   تۇركىلىك تۇتاستىقتى   وسى  ىزدەن   بارىپ  قاراستىرۋعا  دەن  قويامىز. البەتتە، بۇعان وڭ كوزبەن نەمەسە كۇدىكتەنە قارايتىن اۆتورلار دا جوق ەمەس. ە.تايلوردىڭ وركەنيەتكە بەرگەن انىقتاماسى بويىنشا، ونى جەكەلەنگەن ادام مەن ءبۇتىن ءبىر باستى قوعامدى جوعارى ءبىر دەڭگەيدە ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ولاردىڭ ىزگىلىكتىلىگى مەن قۋاتىن كۇشەيتۋگە، باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە جاردەمدەسۋ ماقساتىندا، جالپى ادامزات تەگىن جەتىلدىرۋگە قاراتىلعان ءىس-ارەكەت دەپ ءبىلۋ كەرەك [9].  بۇل رەتتە تۇركى وركەنيەتى تۋرالى دەرەكتەردى سويلەتەر بولساق، ەڭ باستى نازار اۋدارار ءجايت، ولار – العاشقى باستاۋلار. بۇل جونىندە دجەيمس دجوردج فرەزەر بىلاي دەپ جازادى: “ۆ كونەچنوم سچەتە مى نە تاك ۋج وتليچيەمسيا وت ەتيح پەرۆوبىتنىح ليۋدەي، ي منوگيم يز توگو يستيننوگو ي پولەزنوگو، چتو تاك بەرەجنو سوحرانياەم، مى وبيازانى ناشيم گرۋبىم پرەدكام، ناكوپيۆشيم ي پەرەداۆشيم نام پو ناسلەدستۆۋ فۋندامەنتالنىە پرەدستاۆلەنيا، كوتورىە مى سكلوننى راسسماتريۆات كاك نەچتو ساموبىتنوە ي ينتۋيتيۆنو داننوە. مى كاك بى ياۆلياەمسيا ناسلەدنيكامي سوستويانيا، كوتوروە پەرەحوديلو يز رۋك ۆ رۋكي ستولكو راز، چتو يزگلاديلاس پاميات و تەح، كتو زالوجيل ەگو وسنوۆانيە، پوەتومۋ نىنەشنيە وبلاداتەلي چيتايۋت ەگو سۆويم يزناچالنىم ي نەوتەملەمىم دوستويانيەم. بولەە گلۋبوكوە يسسلەدوۆانيە دولجنو ۋبەديت ناس ۆ توم، چتو بولشەي چاستيۋ ەتوگو سوستويانيا مى وبيازانى سۆويم پرەدشەستۆەننيكام” [10]. شىنىندا دا مىڭداعان جىلدىق تاريح قويناۋىنان تامىر تارتىپ بىزدەرگە دەيىن جەتكەن العاشقى نانىمدار، جورالار، راسىمدەر مەن ويۋ-ورنەكتەر كەيىنگى دۇنيەجۇزىلىك دىندەردىڭ نەگىزى بولىپ قالانعاندىعىن ءبىرىمىز ءبىلىپ، ءبىرىمىز بىلمەسپىز.  
جالپى العاندا، ادامزات تاريحىندا تاماق تابۋ، تابيعاتتىڭ ستيحيالارىنان قورعانۋعا قاجەتتى كيىم-كەشەك پەن باسپاناعا يە بولۋ ءۇشىن باستالىپ، جالعاسقان تالپىنىس بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تولاستاعان ەمەس. قاي زاماندا جانە قاي قاۋىمدا بولماسىن ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتى ءومىر ءسۇرۋ، امان قالۋ ءۇشىن قاجەتتى نىعمەتتەردى ىزدەپ تاۋىپ نەمەسە ءوندىرىپ، كادەگە جاراتۋمەن بايلانىستى وربىگەن.
ەڭ الدىمەن ا.پ.دەرەۆيانكو ەسىمدى زەرتتەۋشىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ 1998 جىلى وتكەن سەسسياسىندا جاساعان “كازاحستان – كولىبەل درەۆنەيشەي تسيۆيليزاتسي” اتتى بايانداماسىنا وقىرماننىڭ نازارىن اۋدارماقشىمىن. وندا قازىرگى قازاقتاردىڭ ارعى اتا-بابالارى قازاقستاندا 1 ملن جىلدان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى دەلىنگەن. اۆتور مۇنداي قورىتىندىعا قاراتاۋداعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى ساراپتامالاردىڭ ناتيجەسىندە كەلگەن بولاتىن. شىنىندا دا بۇل تۇجىرىمدى [11] راستايتىن دەرەكتەر مەن ەڭبەكتەر بارشىلىق. د.ش.رەسسەرات پەن ۆ.ا.رانو ورتا ازيادا تاس داۋىرىندە (850000 جىلدارى) جەرگىلىكتى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءومىر سۇرگەندىگى جونىندە جازادى [12].
بايسىن تاۋىنىڭ تەشىك-تاش، ءامىر تەمىر  جانە ماچاي  ۇڭگىرلەرىنەن نەاندەرتالدىقتاردىڭ مەكەن-جايى، ال سامارقانت قالاسىنىڭ جانىنان ولار تۇتىنعان تاس قۇرالدار تابىلدى. ونداعى 8-9 جاسار بالانىڭ سكلەتى جاقسى ساقتالىنعان. بالا ارنايى قازىلعان شۇڭقىرعا جاتقىزىلىپ قابىردىڭ اينالاسىنا تاۋ ەشكىسىنىڭ مۇيىزدەرى ءتىزىلىپ قويىلىپتى “قوشقار ءمۇيىز” التايلىق  ورنامەنتتەن  ورىن  الىپ،  ساق-سكيف  داۋىرىنەن  بەرى  كەڭ  تاراعان  موتيۆ، تاۋ ەشكىسىنىڭ ستيلدىك بەينەلەنۋى ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن كوشپەلى حالىقتارىنىڭ ويۋ-ورنەكتەرىنەن ورىن العان بەلگى  - نىشان. زەرتتەۋشىلەر جەر-سۋ رۋحىمەن تىكەلەي بايلانىستىرا قاراستىرۋدا. ا.ۆ.ەدوكوۆ دەگەن اۆتور قازىرگى التايلىقتاردىڭ كوركەم مادەنيەتىنەن مىقتاپ تۇرىپ ورىن العان ويۋ-ورنەكتىڭ ءتۇپ-تامىرلارىنىڭ وتە تەرەڭگە كەتەتىندىگى، ءتىپتى پالەوليتتەن باستاۋ الاتىندىعى جونىندە جازعان [13]. گرازنوۆ جانە باسقالارى ويۋ-ورنەكتى بۇكىل ءيسى تۇركىلەرگە ءتان بولعان ونەردىڭ نەگىزى دەپ سانادى. اۆتورلار ورنەكتەردەگى موتيۆتەردىڭ، اسىرەسە تامعالارداعى رامىزدەردىڭ ونداعان-مىڭداعان جىلدار بەدەرىندە ساقتالىپ قالعاندىعى، ولاردىڭ سىبىردەگى تۇپنۇسقالارى نەوليت كەزەڭىنە جانە قولا داۋىرىنە جاتاتىندىعى انىقتالعان ءجايت جەپ جازدى [14]. يۋ.حۋدياكوۆ تامعا بەلگىلەرىنىڭ تاۋ ەشكىسى ورنەگىندە بەرىلۋى كونەتۇركىلەرگە ءتان بولعان ءجايت دەپ كەسىپ ايتادى. كونەتۇركىلىك پەتروگليفتەر مەن تامعالار، – دەپ جازادى نوۆوسيبيرلىك عالىم، – قولا ءداۋىرىنىڭ ورتاازيالىق مادەني داستۇرىنەن ورىن العان [15].
ءحVىىى–حىح عاسىرلاردا-اق وقىمىستىلار امەريكاداعى ءۇندىس جانە تۇرىك تىلدەرىنىڭ تۋىستىعىنا نازار اۋدارا باستاپتى. بۇل رەتتە شىعىس تىلدەرىن بىلەتىن وتتو رەريگتىڭ امەريكالىق ءۇندىس تايپالارىنىڭ اراسىندا بولىپ، سيۋلاردىڭ تىلىنە بايلانىستى جيناقتاعان ماتەريالدارى قىزعىلىقتى. ول سيۋ ءتىلىن ورال-التاي تىلدەرى توبىنا قوسۋعا بولادى دەيدى. – مورفولوگياسى تىم ۇقساس. ەكەۋى دە جالعامالى تىلدەر. پرەدلوگتارى جوق، فونەتيكاسى جاقىن: تۇرىك تە، سيۋ تىلدەرى دە ۇندەستىكتى زاڭىنا باعىنادى [16].
بۇگىندەرى قىرعىن سۇرگىننەن امان قالعان سيۋ تايپاسىنىڭ 70000-دايى عانا اقش پەن كانادادا ءومىر سۇرەدى [17]. بۇل ماسەلە جونىندە تۇركيالىق زەرتتەۋشى ي.دوگاننىڭ ەڭبەگىندە دە ايتىلعان.
گاپ مىنادا: بۇدان 45000 جىلداي بۇرىن بەرينگ بۇعازى ارقىلى امەريكا اسقان قاۋىمدار اراسىندا ىلكى تۇركىلىك ەتنيكالىق توپتىڭ ءومىر سۇرگەندىگى تۋرالى شەتەلدىك جانە ورىس عالىمدارى شىم-شىمداپ اڭگىمە تاراتا باستادى. بوليۆيا مەن پەرۋدە دە ءومىر سۇرگەن كەچۋا تىلىندەگى كوپتەگەن سوزدەردىڭ تۇركى تىلدەرىندەگى ۇعىمدارمەن بىردەيلىگى ب.فەرەيرد تاراپىانان دايەكتەلىنگەن. سونىمەن زەرتتەۋشىلەر امەريكاعا قونىس اۋدارعان ۇندىستەردىڭ ەجەلگى   تۇرىكتەرمەن   ەتەنە   تۋىس   ەكەندىگىن   انىقتادى.  ولار   امەريكالىق ۇندىستەردىڭ ءزاۋزاتىنىڭ قورى ا، ۆ، س، د جانە ح تۇرلەرىنەن تۇزىلەتىنىن  انىقتاپ،  مۇنداعى  ەۋروپالىق ح ءتۇرىنىڭ قوسىلۋىن امەريكانىڭ
تۇرعىلىقتى   حالقىنىڭ  ءتۇپ-تەگىنىڭ  قۇرىلىمىنا كونە ەۆروپالىق ءناسىلدىڭ كەلىپ ارالاسقانىمەن تۇسىندىرەدى. ءسىبىر حالىقتارىنىڭ، كارىستەردىڭ، تيبەتتىكتەردىڭ، قىتاي-مونعولداردىڭ، ۆەتنامداردىڭ وكىلدەرىنە گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ن.م.ۆاۆيلوۆ اتىنداعى جالپى گەنەتيكا ينستيتۋتىنىڭ  زەرتتەۋشىلەرى (م.زاحاروۆ) التاي-سايان وڭىرىنەن ۇندىستەردىڭ ەڭ جاقىن جۇراعاتتارىن تاۋىپ بەردى. بارلىق “امەريكالىق” 4 دنك ءتۇرى التايلىقتاردىڭ گەنىندە تولىق قۇرامدا بار ەكەنى جانە ولاردىڭ دنك-سىندا ح-مت سياقتى نىشانداردىڭ دا كەزدەسكەنى انىقتالدى [18].  
ارحەولوگيا ەۋرازيا مەن امەريكانىڭ تەرىسكەيىن قالىڭ مۇز قۇرساۋىندا قالدىرعان اسا قاتتى ۇزاققا سوزىلعان سۋىقتىڭ اسەرىنەن بۇدان بۇرىنعى 70000-50000 جانە 25000-11000 جىلدار شاماسىندا ەكى مارتە وتكەنىن ايتادى. سوندا 50000-25000 جىلدار اۋقىمىندا باتىس سىبىردە كۇن جىلىمىقتانىپ ەجەلگى ادامداردىڭ ەجەلگى ادامداردىڭ ءوسىپ-ونۋىنە قولايلى جاعداي ورناعان ەدى. ارحەولوگتار بۇل كەزەڭدە ورتالىق ازيا مەن وعان قاپتالداس وڭىرلەردە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ادام جۇراعاتتارىن ىلكى گوموساپيەنستەر رەتىندە تانيدى. عالىمدار الياسكاعا وتەتىن مويناق 70000-50000, 45-41000, 33-10000 جىلدار اراسىندا اشىلىپ، ادامنىڭ امەريكا قۇرلىعىنا جەتۋى دە وسى كەزدە جۇزەگە استى دەگەنگە دەن قويادى [19]. گەنەتيكالىق ايعاقتار تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەگەنى جونىندەگى ارحەولوگتار پايىمداعان شاماعا ۇيلەسىپ، ۇندىستەردىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ 45000 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن امەريكاعا ءوتىپ ۇلگەرگەندىگى ناقتىلاندى.

<!--pagebreak-->

زەرتتەۋشىلەر 13000 جىل بۇرىن التاي-ورال ءتىلدى قاۋىمداردىڭ ورتالىق ازيانى قامتي قيىر شىعىسقا دەيىنگى جەرلەردى تۇتاسا جايلاعاندىعىن تىلگە تيەك ەتەدى. ماماندار التاي ءداۋىرىنىڭ ج.س.د. ءح–ىى مىڭجىلدىقتار اراسىن قامتيتىنىن جازادى. بۇل داۋىردە التاي تىلدەرىنىڭ ارعى تۇرىك، ارعى مونعول، ارعى ءمانجۇر، ارعى كورەي، ارعى جاپون تىلدەرىنە ىدىراۋى ءجۇردى [13]. پ.ي. پۋچكوۆ التاي ءتىلدى حالىق ءاۋ باستا ەۆروپەويد تەكتى بولعاندىعىن، بۇل ەرەكشەلىك تۇركى حالقىندا كوپ ساقتالعاندىعىن ايتادى.
ارحەولوگتار ورتا ازيادان باستاپ سوناۋ التايدىڭ تەرىستەگىندەگى جەرلەر مەن انگارا الابىنداعى مالتا، بۋرەت جانە بايقالدىڭ شىعىسىنداعى تۇراقتارداعى تاس قۇرالدارىنىڭ ۇلگىلەرى، فاۋنا قالدىقتارى، تۇرمىس-سالت سىلەمدەرى جانە قولونەر تۋىندىلارىن ساراپتاي كەلە، ولاردى كارگين مۇزارالىق كەزەڭىندە (50000-25000 جىلدارى اراسىندا) عۇمىر كەشكەن ەستى ادام جۇراعاتتارىنىڭ قونىستارى دەپ تانيدى [21].
اۆتورلاردىڭ جازۋىنشا، ورتا پالەوليتتىڭ سوڭعى جاعىنان بەرمەن قاراي قاپ تاۋىنان باستاپ، الياسكاعا دەيىنگى الىپ اۋماققا قاناتىن جايعان ارعى التاي-ورال تىلدەرىندە ۇعىنىسقان جۇرتتار ەندى سول ماكروتىلدەردىڭ ءارى قاراي جەكە-جەكە تارماقتارعا سارالانۋ ساتىسىن باستان وتكەرۋدە بولاتىن. وسى     اقيقاتتان    كەمبريدج    ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ    ارحەولوگيا     پروفەسسورى          
ك. رەنفريۋدىڭ تۇران ويپاتى مەن كوپەتداگ جوتالارى ارالىعىنداعى قاراقۇم قويناۋىنداعى، كەلەشەكتە جەيتۋن مادەنيەتى اياسىنا ەنەتىن وڭىرلەردە مۇز ءداۋىرىنىڭ   سوڭىنا   تاياۋ،  ب.ز.د.  ءحىى  مىڭجىلدىق   شاماسىندا   التايلىقتار   مەكەن   ەتتى  دەپ   تۇجىرىم   جاساعانى  دا الشاق كەتپەيدى [22]. بۇل دايەكتىڭ ءوزى دە ءدال وسى ايماقتا ب.ز.د. ءVىى مىڭجىلدىقتان باستاپ وركەن جايعان نەوليتتىك جەيتۋن وركەنيەتىنىڭ ارعى تەگى التايلىقتار ءۇشىن بوتەن ەمەستىگىن كورسەتەدى. ال جەيتۋن مادەنيەتىنىڭ ارعى توركىنى وڭتۇستىك-شىعىس كاسپي ماڭىنداعى حوتۋ، بالقانتاۋ جوتالارى مەن جەبەل تۇراقتارىنداعى   ب.ز.د.  ءحى–Vىى مىڭجىلدىقتارعا ءتان مەزوليت ءداۋىرىنىڭ تاس
قۇرالدار ۇردىستەرىمەن ساباقتاسا وربىگەنى بۇرىننان اڭعارىلعان بولاتىن [23].
دەمەك، بۇل دايەكتەردەن بايىپتالار ءتۇيىن – مەزوليت داۋىرلەرىندە ءتۇپ-توركىنىنىڭ ارعى التايلىقتارعا قاتىستىلىعى ايقىن – گەومەتريالىق ميكروليتتەر   ايماعىنىڭ   داستۇرلەرى   كاسپيدى   اينالا   وراپ         جاتقان ويپاتتاردان جان-جاققا كوشى-قون ۇردىستەرىن جاساۋ ارقىلى تارالۋ اۋقىمىن كەڭەيتتى. ارحەولوگتار ورتالىق فەرعانا ايماعىنداعى وبيشير (12000-9000 ج.ب.) جانە سامارقانت تۇراقتارى مادەنيەتىنىڭ جادىگەرلىكتەرىنىڭ مالتا-بۋرەتپەن جاقىندىعى بايقالادى. عالىمدار قاراتاۋ مادەنيەتىن دە وبيشەر مادەنيەتىمەن ۇقساستىرادى. بۇلاردىڭ ءبارى ءامۋداريا الابىنداعى كەلتەمينار مادەنيەتىنىڭ، سول ارقىلى ويىقتى (ب.ز.د. ءVى-V مىڭجىلدىقتار), اتباسار ء(Vىى–Vى م), ماحانجار ء(Vىى–ىV م), قاراۇڭگىر (V م) نەوليتتىك مادەنيەتتەردىڭ تۇزىلۋىنە ىقپالىن تيگىزگەن.

ارحەولوگتار سامارقانت ماڭىنان جوعارعى پالەوليتتىك تۇراقتاردىڭ جوعارى قاباتىنان الىنعان تاسقۇرالدار مەن شالاش ءتارىزدى باسپانالاردى تاپقان. دجۋراقۇلوۆتىڭ  جازعانىنداي [24]، تابىلعان مۇردەلەرگە قىزىل جوسا (قىزعىلت-سارعىش ءتۇستى بوياۋ توپىراق) سەبىلگەن. بۇل سالت مەزوليتتىك، نەوليتتىك، ەنەوليتتىك جانە اندرونوۆتىق ەسكەرتكىشتەرگە دە ءتان بولىپ، جوعارى پالەوليتتەن كەيىنگى مىڭجىلدىقتاردا دا جالعاسىن تاۋىپ جاتتى دەپ ايتۋعا بولادى.
ا.پ.وكلادنيكوۆ انگارا جاعالاۋىنداعى بۋرەتتەن تابىلعان تۇراقتارداعى مادەنيەت جۇرناقتارىنىڭ سامارقانتتىڭ ەجەلگى ەسكەرتكىشتەرىمەن ۇقساستىعى تاڭقالارلىق دەپ جازعان بولاتىن. گاستون جورجەل ەۆرازيانى ءوز الدىنا دەربەس مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان تۇتاس ويكۋمەن دەپ قاراستىرىپ، ونىڭ مادەنيەتى ەشقاشان قوسپاسىز ءتول مادەنيەت ەدى، دەگەن.
قازاقستاننىڭ سوڭعى پالەوليتتىك ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ء(شۇلبى تۇراعى) التاي مەن ءسىبىر تۇراقتارىنداعى بۇيىمدارمەن بىردەي ەكەندىگى انىقتالدى. ونىڭ مەزوليتتىك ەسكەرتكىشتەرىنىڭ دە وڭتۇستىك ورال، باتىس ءسىبىر، شىعىس كاسپي وڭىرلەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىنەن ەلەۋلى ايىرماشىلىعى جوق.
مەزوليت كەزىندەگى قازاقستاننان تابىلعان جەبەنىڭ ۇزىندىعى 1 مەتر. ءدال وسىنداي ساداقتىڭ سۋرەتى وزبەكستانداعى زاراۋىتسايداعى جارتاستاردا بەينەلەنگەن.
گاستون جورجەلدىڭ ايتۋىنشا، ءبىرتۇتاس گەوگرافيالىق ويكۋمەن – ەۋرازيا تۇرعىندارى بۇل ايماققا اتلانتتار (ياعني اريلەر) كەلمەستەن بۇرىن-اق ءتول مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن ەدى. اۆتور ونىڭ يەگەرلەرى رەتىندە تۇراندىقتاردى كورسەتكەن.
ەندەشە،    امەريكاندىق     زەرتتەۋشى  دەنيس   سينور   مەن    فرانتسۋز تاريحشىسى جان پاۋل روۋج جازعانداي، تۇركىلەر ىشكى ازيانىڭ دالالىق جەرلەرىنە تايگا مەن تۋندرادان قونىس اۋدارىپ كەلمەگەن دەپ تۇجىرۋعا بولادى. ويتكەنى، ب.ز.ب. ءىىى مىڭجىلدىقتاعى دالالىق جەرلەردە بوي كورسەتكەن افاناسەۆ مادەنيەتىنىڭ ىدىستارى تايگا-تۋندرا ەسكەرتكىشتەرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى [25]. ول، ول ما، ارحەولوگتار زايتبەرت پەن كيسلەنكونىڭ كۋالىك بەرگەنىندەي، نەوليتتىك اتباسار مادەنيەتى جەرگىلىكتى مەزوليتتىك تۇرعىندار تۇرمىسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان. بۇلاردىڭ ءبىرسىپىراسىندا حورەزم مادەنيەتىنىڭ ىزدەرى سايراپ جاتىر (تولستوۆ، كيسلەنكو). ورتا ازيانىڭ نەوليتتىك جايتۋن مادەنيەتىنىڭ قازاقستانعا شىعىس كاسپي ارقىلى تاراعاندىعىن كەزىندە ماسسون جازعانتىن.    ال،   قاراۇڭگىردەن  (تۇلكىباس   اۋدانى)   تابىلعان   نەوليتتىك تۇراقتار مادەنيەتى وزبەكستاننىڭ نەوليت داۋىرىندەگى ەگىنشىلىك شارۋاشىلىعىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. بۇل ب.ز.د. 5000-4000-ىنشى جىلدىقتارعا تۋرا كەلەدى. نەوليت داۋىرىندەگى التايلىق مادەنيتتىڭ ورتا ازيانىڭ حورەزم جانە باسقا ايماقتارىنىڭ مۇراسىمەن شەندەسەتىندىگى جونىندە ءسوز قوزعاۋعا بولادى. افاناسەۆ داۋىرىندەگى التاي ىدىستارى سىبىردىكىندەي جانە قازاقستاندىق پەن حورەزمدىك كەلتەمينار ىدىستارىنا ۇقساپ كەتەدى [26]. بۇل رەتتە مۇردەنىڭ جاتقىزىلا كومىلۋى ەڭ كونە كەزدەگى جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ ساقتالىپ قالعاندىعىنان دەرەك بەرەدى. ەندەشە، قابىر ۇستىنە توپىراق نەمەسە تاس ۇيەتىن اريلەردىڭ بۇل داۋىرلەردە (مەزوليت پەن ەنەوليت ارالىعىندا) ورتا ازيادا ءومىر سۇرگەندىگى جونىندە ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىقشا.
ساباقتاستىق وسىلايشا جالعاسا بەرگەن. ب.ز.د. 3000 جىلدىقتا سولتۇستىك قازاقستانداعى ۆينوگرادوۆكا تۇراعىندا ولگەن ادامدى ورتەپ جەرلەۋ ءراسىمى بولعان. قولا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن اندرونوۆتىقتاردا دا وسىنداي ءداستۇر كۇشىنىڭ ساقتالىپ قالعاندىعىن كورسەتەتىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر كوپتەپ تابىلدى. دەمەك، مىڭداعان جىلدار بەدەرىندە ىشكى ازيانىڭ جەر-جەرلەرىندەگى مادەنيەتتەردىڭ بىرتەكتەستىگى مەن ساباقتاستىعى ۇزىلمەگەن.
ن.مەرپەرت ب.د.د. ءىV مىڭجىلدىقتىڭ سوڭى مەن ءىىى مىڭجىلدىقتا دنەپر مەن ەنەسەي وزەندەرىنىڭ ارالىعىنداعى كەڭىستىكتە تۇتاسا جايعاسقان كونەشۇڭقىر (درەۆنە-يام) مادەنيەتىن جاساۋشىلاردى سول ءوڭىردىڭ اۆتوحتون جۇرتتارىنىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى دەپ بىلەدى. بۇل مادەنيەتكە قابىر شۇڭقىرلارىنىڭ بۇرىشتارىن كەڭ ەتىپ قازۋ، قابىرعالارىن اعاشپەن، بورەنەلەرمەن شەگەندەۋ، تابانىنا شالقاسىنان، نە بۇيىرىنەن تىزەلەرىن بۇگىپ، قولدارىن سوزىپ جاتقىزۋ، باسىن شىعىسقا نەمەسە شىعىس-سولتۇستىككە قاراتۋ، قابىرلەردەن ءتۇبى ءسۇيىر قىش ىدىستاردىڭ كەزدەسۋى، مايىتتەردىڭ سۇيەكتەرى مەن كوردىڭ تابانىنا قىزىل جوسا سەبۋ، شۇڭقىردىڭ بەتىن اعاشپەن، بورەنەلەرمەن جابۋ، ۇستىنە بيىك وبا (قورعان) ءۇيۋ سياقتى ارحەولوگيالىق نىشاندار ءتان [27].
ەندىگى جەردە افاناسەۆ، كونەشۇڭقىر، حۆالىن، كەلتەمينار، بوتاي مادەنيەتتەرى تۋرالى دەرەكتەر مەن پايىمداۋلاردى، سونداي-اق اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەردى بەيسەمبايۇلىنىڭ “ارعى تۇركتەر اقيقاتىنىڭ ىزىمەن” اتتى كىتابىنان الىپ، پايدالانىپ وتىرعانىمىزدى وقىرماننىڭ ەسىنە سالا كەتكىمىز كەلەدى.
افاناسەۆ مادەنيەتىن تۇزگەن مالشى تايپالاردىڭ ءداستۇرى ەۋرازيالىق ايماقتاعى كوپتەگەن ءزاۋلىم وبالاردا، جەرلەۋ عۇرىپتارىنداعى ورتاق جورالاردا تاڭبالانىپ قالعان. بۇعان دەيىنگى كەزەڭدە بۇل جەرلەردە مۇردەلەردى شالقاسىنان تىزەسىن بۇگىپ جەرلەۋ ءراسىمى بولماپتى. بۇل بەلگى-نىشاندار ب.د.د. ءVىى مىڭجىلدىقتاردان باستاپ، كاسپيدىڭ وڭتۇستىك بەتىندەگى جەيتۋن سياقتى وتىرىقشىلىق-ەگىنشىلىك ورتالىقتارىندا تاراي باستاعان. جالپى بۇل ەرەكشەلىكتەر – شالقاسىنان جاتقىزىپ تىزەسىن بۇگىپ جەرلەۋ،  ۇستىنە  جوسا  قۇيۋ سىبىردەگى مالتا قابىرلەرىندە كەزدەسكەنى بەلگىلى. وسىنىڭ ءوزى ورتالىق جانە ىشكى ازيادا بۇل ءۇردىستىڭ ەجەلدەن ۇلاسقان تاريحى بارلىعىن بايقاتادى.
زەرتتەۋشىلەر مەزوليت پەن نەوليت داۋىرلەرىندە كاسپي، ەدىل ماڭىندا “گەومەتريالىق ميكروليتتەردىڭ” كەڭىنەن تاراعاندىعىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە جەبەل ۇڭگىرلەرىندەگى مەزوليتتىك ىدىس ۇلگىلەرىنىڭ وڭتۇستىك ەدىل مەن جايىق ماڭىنىڭ نەوليتتىك ىدىستارىمەن ۇقساستىعى بايقالعان. ءسۇيىر كەلگەن ىدىستاردى اڭشى-بالىقشى قاۋىمدار كوبىرەك پايدالانعان.
بالقانتاۋ، كەلتەمينار مادەنيەتتەرىنىڭ ىزدەرى ب.د.د. ءVىى–V مىڭجىلدىقتاردا ماڭعىستاۋداعى ويىقتى، ەسىل بويىنداعى اتباسار، تورعاي يىنىندەگى ماحانجار مادەنيەتتەرى مەن ەرتىس اتىرابىنداعى نەوليتتىك قونىستارى جادىگەرلەرىنىڭ تۇزىلىمدەرىمەن ۇيلەسىم تابادى ەكەن.
ەرتە نەوليتتىك حۆالىن مادەنيەتىنىڭ ارتەفاكتىلەرى (ەدىل بويى) – ىدىستارىنىڭ ءتۇبىنىڭ فورماسى، جەرلەۋ ادىستەرى كونەشۇڭقىرلىق (يامدىق) مادەنيەتكە دە ءتان. بۇل ءۇردىس سامارا مادەنيەتىندە دە قايتالانادى. بۇل ەرەكشەلىكتەر ب.د.د. ءV–ىV مىڭجىلدىقتاردا دنەپر مەن جەم ارالىعىنداعى كەڭىستىك تۇزىلىمىندەگى دالالىق مادەنيەت اياسىنا ەنگىزىلدى. ب.د.د. ءV–ىV مىڭجىلدىقتاردا سامارا، جايىق، ەدىل وزەندەرى وڭىرلەرىنە ءتان سيپاتتار – ميكروليتتەر، ءتۇبى ءسۇيىر ىدىستار ۇشىراسادى. سونداي-اق، وسى مىڭجىلدىقتاردا بالقانتاۋ، ماڭعىستاۋدىڭ تەرىسكەيى، كاسپي ماڭى، ورتا ەدىل ءوڭىرى تۇرعىندارىنىڭ تىعىز بايلانىستا بولعاندىعى كوزگە شالىنادى.
ەرتە ەنەوليتتىك حۆالىن كەزەڭىندەگى قابىرلەر ۇستىنە وبا ۇيىلمەيتىن-ءدى. ال، مىس-تاس داۋىرىندە بيىك وبالار كوتەرىلەتىن بولعان.
كاۆكازدىڭ تەرىسكەي باۋرايىنداعى مايكوپ مادەنيەتىندە (25000-2000) كونەشۇڭقىرلىق مادەنيەت ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ۇشىراسقانى بەلگىلى. زەرتتەۋشىلەر ەدىل-جايىق وڭىرلەرىنەن شىققان اربا جەگۋ داستۇرلەرىنىڭ باتىسقا جەتكەندىگى تۋرالى ءسوز قوزعاعان. كونەشۇڭقىر مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مىنالار: تىزەلەرى بۇگىلگەن مايىتتەردىڭ وڭ نەمەسە سول قولىن ءيىپ، قىرىنان جاتقىزا قابىرگە تاس بالتا مەن اربالاردى بىردەي الىپ كومۋ.
ب.د.د. ءىىى مىڭجىلدىقتا قارا تەڭىزدىڭ تەرىسكەيى مەن ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا كاتاكومدا تاسىلدەرىن ۇستانعان (قىرىنان جاتقىزىپ، جوسا قۇيۋ ارقىلى اقىمداپ -– قابىردىڭ باتىس جاعىنان كەۋلەپ قازىلعان قۋىس جەرگە جەرلەۋ) جۇرتتار بولدى. ولار بيىك وبالار تۇرعىزىپتى. قولا ءداۋىرىنىڭ قيما مەن اندرون مادەنيەتتەرى كەزىندە كونەشۇڭقىرلىقتار باستاپ بەرگەن دالا توسىندە بيىك وبا-قورعاندار ءۇيۋ ءداستۇرى ودان ءارى جالعاسىپ، دالالىق ساقتار مەن حۋن جۇرتتارىنا ۇزىلمەي ۇلاستى.
قازاقستان جەرلەرىندە دە نەوليت، ەرتە ەنەوليتتىك (حۆالىن، ويىقتى، كەلتەمينار، ماحانجار) مادەنيەتتەرىن سومداعان جۇرتتاردىڭ داستۇرلەرىن ءارى قاراي كوشپەلى تۇرمىس تالابىنا ساي جاڭعىرتۋشىلار بولعانىنا كۇمان جوق.
وسىناۋ مادەنيەتتەردىڭ بوتاي (كوكشەتاۋ، قىزىلجار، قوستاناي اتىرابىنداعى) مادەنيەتىنىڭ (ب.د.د. ءىV–ىىى مىڭجىلد.) قالىپتاسۋىنا ەتكەن اسەرى قوماقتى بولدى. بۇل مادەنيەتتىڭ وكىلدەرىنىڭ الەمدە جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتۋمەن كەڭىنەن اينالىسقاندىعى جونىندەگى مالىمەتتەر بىزگە دەيىن
جەتكەن.
1983 جىلى جىلقى مالى العاش رەت قازاقستاندا قولعا ۇيرەتىلىپ باعىلعاندىعى   جونىندەگى    جاڭالىق       جاريالانعان  ەدى.  ەندى،   مىنە  2008 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا كوكشەتاۋ ماڭىنان قىمىز ساقتالاتىن ىدىس تابىلىپ، ونىڭ جاسىن ارحەولوگتار (ۆ. زايبەرت) 6000 ج. دەپ بەلگىلەپ وتىر. بۇل – نەوليت ءداۋىرى دەگەن ءسوز [28]. مىنە، سول ءداۋىردىڭ تاعى ءبىر قوماقتى تاريحي جادىگەرلەرىنىڭ (تاسقا قاشالىپ، سۋرەتى بەدەرلەنگەن دومبىرا) تابىلۋى جوعارىدا جاسالعان تۇجىرىمىزدى نىقتاي تۇسەدى [29].
ۇلى دالادا مەزوليت پەن نەوليتتىك داۋىرلەردە اتباسار، ماحانجار، ۋست-نارىن جانە ت.ب. مادەنيەتتەر وركەن جايسا، ەنەوليتتە بوتاي مادەنيەتىنىڭ اسەرى مينۋسينسك ويپاتىندا قىلاڭ بەردى. زەرتتەۋشىلەر بوتاي مادەنيەتىن اتباسار مادەنيەتىنىڭ تىكەلەي ءىزباسارى رەتىندە تانيدى. ال، اتباسار مادەنيەتىنىڭ ارعى تەگى مەزوليتتىك بالقانتاۋ، سىر بويى، فەرعانا ۇردىستەرىمەن ساباقتاسىپ جاتىر.
بوتاي تەكتەس مادەنيەت جول-جونەكەي ىقپالداسۋدى باستان كەشىرە وتىرىپ ەرتىس پەن ەنەسەي الاپتارىنا تۇياق تىرەپ، كونەشۇڭقىرلىقتار ۇردىستەرىنىڭ شىعىسىنداعى ءتۇرى – ەنەوليتتىك افاناسەۆ مادەنيەتىنىڭ ۋىعىن كوتەرۋگە اتسالىستى. كونەشۇڭقىرلىقتار مەن افاناسەۆتىكتەردىڭ جەرلەۋ ءادىسى، انتروپولوگيالىق تۇرلەرى، تۇتىنعان بۇيىمدارى، وسىرگەن مالدارى تىم ۇقساس.
عالىمدار افاناسەۆ ۇردىستەرىنىڭ بوتاي، ۋست-نارىن مادەنيەتتەرىنە ءتان جادىگەرلەرگە جۋىقتايتىن سيپاتتارمەن ۇشتاسىپ جاتقانىنا نازار اۋدارادى [30]. بوتاي جورالعىلارى جەيتۋن اياسىنداعى قونىستارعا ءتان جەرلەۋ جورالارىنا بەيىل تۇرادى. مىسالى، مۇردەلەرمەن بىرگە قابىرعانى جاعالاتا جىلقىنىڭ باس سۇيەكتەرى قاتار قويىلعان، مۇردەلەردىڭ باسىن وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراتىپ شالقاسىنان جاتقىزىلعان. بۇل كونەشۇڭقىرلىق ءۇردىس بوتاي مادەنيەتىنە دە ءتان ەدى. بۇلاردا مۇردەنى اشىپ ونىڭ جانىنا جاڭا ولگەندەردى قاتار جايعاستىرىپ جانە ەدەن استىن قازىپ جەرلەۋ ادەتى بولعان.
جالپى العاندا، بوتاي، كەلتەمينار، وڭتۇستىك تۇرىكمەنستانداعى گەوكسيۋر مادەنيەتتەرىنىڭ ۇقساس تا تۇتاستىعى كورىنەدى. بوتايدا ۇيلەر تۇرعىزىلاتىن جەر شەڭبەر نەمەسە سەگىز بۇرىش (كەيدە ءتورت بۇرىش) تۇرىندە بەلگىلەنەدى. كەلتەمينار ۇيلەرىنىڭ شاتىرى كۇمبەزدەپ جابىلىپتى. بۇل – پالەوليت پەن نەوليت زاماندارىندا ۇشىراساتىن تاسىلدەر. مۇنداي باسپانالاردى ارحەولوگتار نەوليتتىك اتباسار مادەنيەتى اياسىنان دا تاپتى. بوتايدا ەت ساقتالاتىن ۇرالار بولعان. دەمەك، قازاقتاردىڭ سوعىمعا جىلقى سويۋ ءداستۇرىنىڭ اۋەلگى نىشاندارى سوناۋ بوتاي زامانىنان باستاۋ الادى. بوتايدىڭ ۇيلەرى – كۇمبەزدى توبەلى ۇيلەر. بۇل افاناسەۆ، كونەشۇڭقىرلىقتاردىڭ بىتىمىندە بار ءجايت. وبانى كۇمبەزدەپ ءۇيۋ، مۇردەلەردىڭ باسىن كۇن شىعار جاققا قاراتا كومۋ ادەتىن، كونەشۇڭقىر مەن بوتاي مادەنيەتتەرىنىڭ تىرشىلىك سالتتارىن، ولاردان كەيىن ءومىر سۇرگەن  پەتروۆ، اندرون تايپالارىنىڭ ۇردىستەرى ارقىلى ساق، حۋن، تۇرىك، دەشتى-قىپشاق تايپالارى ءارى قاراي جالعاستىرىپ اكەتكەن ەدى.
سونىمەن، جوعارعى پالەوليت، مەزوليت، نەوليت جانە قولا عاسىرلارىنداعى جەر-جەرلەردەن تابىلعان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ (جەرلەنگەن مۇردەلەردىڭ) جان-جاعىنا تاۋ ەشكىسىنىڭ مۇيىزدەرىن ءتىزىپ قويۋ، مۇردەلەرگە  قىزىل  بوياۋ سەبۋ، اتتى مۇردەمەن بىرگە كومۋ، بۇرىنعى تيكتەردىڭ
مۇردەنى سۇيەگىنەن ەتىن اجىراتىپ الىپ كومۋ ادەتىنىڭ قىرعىزداردا قايتالانۋى («ماناس» بويىنشا) العاشقى داستۇرلەر يەگەرلەرى مەن كەيىنگى عاسىرلارداعى قاۋىمداردىڭ اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل تۇجىرىمدى، اسىرەسە ونداعان مىڭ جىلدار بويى ءموتيۆى جاعىنان (ماتەريال مەن جاسالۋ تەحنيكاسى ەمەس) وزگەرىسكە ۇشىراماي ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرعان ويۋ-ورنەكتەر راستايدى.
نەوليت داۋىرىندە ورتالىق ازيا قاۋىمدارى جەبەلى ساداقتىڭ جاڭا تۇرلەرىن ويلاپ تاۋىپ، تاستاردى جاڭاشا وڭدەۋدى مەڭگەرۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىراز جەتىلگەن قارۋلارعا قول جەتكىزدى. كەراميكا پايدا بولدى. قولا داۋىرىندە وڭتۇستىك ءسىبىر، التاي جانە مينۋسينسك ويپاتىنىڭ تۇرعىندارى مەتالدان (التىن مەن قولادان) بۇيىمدار جاساي ءبىلدى. قولا بالقىتۋ تەحنولوگياسىن قولدانۋ ارقىلى ءوندىرىلدى. مۇنى قۇيما قولا بالتا دالەلدەيدى. سونىمەن بىرگە مال شارۋاشىلىعى جانە كەتپەندى ەگىنشىلىك پايدا بولدى.
ساق (سكيف) – سارماتتاردىڭ اتا-بابالارى ءسان-سالتانات بۇيىمدارىن ب.ز.ب. XI عاسىردىڭ وزىندە-اق جاساي العان. ەرتە زامانداعى سكيفتەر مادەنيەتنىڭ وشاعى – التاي، جەتىسۋ ايماعى، ناق وسى جەرلەردەن وسىناۋ ءسان-سالتانات بۇيىمدارىنىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى كەيىنىرەكتە تاياۋ شىعىس، گرەكيا مەن ريمگە تارالعان. سكيفتەردىڭ مادەنيەتى جونىندە ارجان II قورعانىن زەرتتەگەن اندرەي يكوننيكوۆ – گاليتسكي بىلاي دەپ جازادى: «بۇل كەزدە كونە گرەك مادەنيتى ەندى عانا پايدا بولا باستاعان ەدى، ريم جونىندە ءسوز قوزعاماسا دا بولادى جانە ءتىپتى قىتايدىڭ ءوزى جازۋدى ارەڭ-ارەڭ مەڭگەرگەن ەدى. ال، سكيف پاتشالارى، كوشپەلى تايپالار وداقتارىنىڭ كوسەمدەرى ەگيپەت پيراميدالارىمەن تەڭدەسە الاتىن جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرى – قابىرلەر قورعاندارىن سالدى. مۇنىڭ ءبارى ب.ز.د. VIII – VII  عاسىرلاردا ورتالىق ازيادا قۋاتتى دەرجاۆالاردىڭ ءومىر سۇرگەندىگىن جانە تاماشا مادەنيەتتىڭ گۇلدەنگەن كەزەڭدەرىن كورسەتسە كەرەك....» [31].

<!--pagebreak-->

ارجان I جانە  ارجان II ەسكەرتكىشتەرى ب.ز.د. XI – IX عاسىرلارعا جاتاتىن  ساق  پاتشاسى مەن ونىڭ جۇبايىنىڭ ماتەريالدارعا وتە باي قابىرىنىڭ
1999 ج تابىلۋى مادەنيەتتەردىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي تارالعاندىعىنىڭ ءسوزسىز دالەلى بولىپ تابىلادى. 2002 ج. شىعىس قازاقستانداعى شىلىكتىدەن ب.ز.ب.  VIII عاسىرعا جاتاتىن «التىن ادامنىڭ» تابىلۋى، سارىارقادان جانە ورىنبوردان (قارعالى) ەنەوليت پەن قولا داۋىرلەرىنىڭ جۇزدەگەن ەجەلگى مىس رۋدنيكتەرىنىڭ اشىلۋى ادام جەر جۇزىندە العاش رەت ەجەلگى تۇراندا مەتاللۋرگيا، مەتال وڭدەۋدى، قولا، تەمىر جانە بۋلاتتى (قاتتى بولات) ءوندىرۋدى مەڭگەرگەندىگىن كورسەتتى. دەمەك، ساق-سكيفتەر مەن سارماتتار، اركايمدىكتەر –  اندرونوۆتىقتاردىڭ ۇرپاقتارى. ناق ەۆرازيا دالالارىنىڭ شىعىس ايماقتارى سكيفتەردىڭ دە، عۇنداردىڭ دا جانە تۇرىكتەردىڭ دە مادەنيەتتەرىنىڭ التىن بەسىگى بولىپ تابىلادى. قازاقستانداعى شىلىكتى №5 پەن تۋۆاداعى ارجان قورعاندارى – ەۆرازيا كەڭىستىگىندەگى بارشا سكيفتەر قورعاندارىنىڭ ەڭ ەجەلگىلەرى. ولاردىڭ حرونولوگياسى – ب.ز.د.  XI – VII عاسىرلار. ا.ك. نارىمباەۆانىڭ جازۋىنشا، ەگەر كۋرواراك جانە مايكوپ مالەنيەتتەرىن دۇنيەگە حۋريتتەر اكەلگەن بولسا، بۇلاردىڭ وزدەرى قازاقستان دالاسىنان شىعىپ، كاۆكاز ارقىلى سولتۇستىك مەسوپاتامياعا جىلجىعان ناق دالالىقتار بولاتىن. ارحەولوگيالىق مالىمەتتەر ۇندىەۆروپالىقتاردىڭ ەجەلگى قازاقستان
تەرريتورياسىنا باتىستان، شىعىس ەۆروپا مەن كاۆكازدان، سونداي-اق وڭتۇستىكتەن كەلگەندىگى جونىنىدەگى تۇجىرىمدامانى تولىعىمەن جوققا شىعارادى. دەمەك، ماتەريالدىق ء(ۇي جانۋارلارىن قولعا ۇيرەتۋ، مەتالل وڭدەۋدىڭ ءجونىن ءبىلۋ، قولا الۋدىڭ سىرلارىن اشۋ، قىشتان ىدىستى جاساۋدى، دوڭعالاقتى، جاۋىنگەرلىك اربانى، مونۋمەنتالدىق ساۋلەتتى، قالا سالۋدى قولعا الۋ) جانە رۋحاني ء(دىننىڭ، اڭىزدىڭ قالىپتاسۋى، ءالىپبيدىڭ جاسالۋى جانە ت.ب.) سالالارداعى جاڭالىقتاردى اشۋدىڭ، ياعني جالپى العانداعى ۇلى تۇران مادەنيەتىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى وشاعى – سارى-ارقا ەدى.
قولا، ساق جانە حۋن زامانىنداعى تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتى-ەلدى باسقارۋ جۇيەسى، شارۋاشىلىق-مادەني تيپتەرى جانە باسقالاي ومىرلىك ءداستۇرى، ءدىنى، ءتىلى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءى مىڭجىلدىعىندا قۇرىلعان كۋشان، ەفتاليت، ەۆروپاداعى حۋن يمپەريالارىندا، ءارى كەيىنگى عاسىرلاردا دۇنيەگە كەلگەن تۇركى قاعاناتتارى، مەملەكەتتەرى مەن تايپالىق بىرلەستىكتەرىندە جالعاسىن تاۋىپ جاتتى. ءتىپتى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە جانە ونىڭ ۇرپاقتارى بۇل مۇرانى جاتسىنباي، قايتادان ومىرگە قايتارۋدىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن تابىستارعا جەتىپ، الەمدىك دەڭگەي مەن كولەمدەگى ۇلى يمپەريانى دۇنيەگە اكەلىپ، الەم حالىقتارىنا ەتكەن وڭ ىقپالىن قامتاماسىز ەتتى. ارينە، مۇنىڭ ءوزى، تۇركىلەردىڭ تاريحىنداعى ەڭ اقىرعى دەپ ايتپايىق، بىراق كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن سوڭعى ورلەۋ ەدى. ولار ەندىگى جەردە، ءححى عاسىردىڭ ونە بويىندا اتا-بابالارىنىڭ قۇدىرەتتى رۋحىن ساقتاي الىپ، وزدىگىن دۇنيەگە تانىتا السا يگى بولار ەدى. بىراقتا ونىڭ ءۇشىن تۇركىلىك بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىق زامان تالابىنا ساي بەلەڭ الۋى كەرەك. سونداي-اق، بۇل ۇدەرىس تۇركىلىك ءاپسانالار مەن ادەت-عۇرىپتاردى، وي جۇيەلەرى مەن نانىمداردىڭ نىشان-بەلگىلەرىن جانە حاتقا تۇسكەن كورنەكتى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءرولىن كورسەتۋ ارقىلى جۇزەگە اسپاق.
ساقتار، عۇندار، ەفتاليتتەر، تۇرىك قاعاناتتارى مەن بىرلەستىكتەرىنىڭ ۇستەمدىك  ەتكەن جاعدايىندا يمپەريالار  قۇرىلىپ،  حالىقتاردىڭ  جاھاندانۋ ينتەگراتسياسىنا تارتىلىپ، وقشاۋلانۋدان شىعۋىنا اسەر ەتىپ، مادەني ءوزارا سەرلەسۋىن كۇشەيتتى جانە ىزگىلىكتىك تۇرعىدان جاڭارۋىن قامتاماسىز ەتتى.
«تۇركىستان» تۇرىك جۇرتى نەمەسە تۇركى ەلى جانە تۇرىك ولكەسى دەگەن ءسوز. بۇل ۇلى ولكە بۇكىل ادامزات مادەنيەتىنىڭ باستاۋ العان جەرى، تۇرىك دۇنيەسىنىڭ بەسىگى دەپ تۇرىك قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى – ابدۋلازيز شىڭعىسحاننىڭ جازعانىنداي، «بۇل ولكە مادەنيەت وشاعى رەتىندە ەڭ كونە ولكە بولعاندىقتان دا تۇرىك تاريحىنىڭ ءار داۋىرىندە جاسالعان مادەني ەسكەرتكىشتەردى ءوز قۇشاعىندا ساقتاپ كەلەدى. بۇكىل تۇرىك الەمىنىڭ انا جۇرتى! تۇرىك قاعاندارىنىڭ، حاندارى مەن بيلەرىنىڭ ورتالىق مەكەنى جانە مادەنيەتىنىڭ قاينار بۇلاعى بولعان بۇل جەردەن بۇكىل دۇنيە قۇرىلىمدارى جان-جاققا تارادى» [32] يراندىقتارعا قارسى سوعىسقان تۇركىستان حانى افراسيابتى بىلاي قويعاندا تاريحقا بەلگىلى قاعانداردىڭ ەڭ بايىرعىسى ۇلى وعىزحان بولعان. ول تۇركىستانداعى «ياسى» شاھارىن (تۇركىستان شەيحى حوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ جۇرتى) ورتالىق ەتە وتىرىپ، شىن، ورتا ازيا، اۋعانستان مەن ءۇندىستاننىڭ دا كەيبىر ولكەلەرىنە باسشىلىق جاسادى. بۇل ۇلى قاعاننىڭ يبراھيم پايعامبار  زامانىندا وتكەنىن تاريح ءمالىم ەتەدى. ءبازبىر تاريحشىلار وعىز حاننىڭ قىزى قانتۇرا حانىمنىڭ يبراھيم پايعامبارمەن تۇرمىس قۇرعانى تۋرالى جازادى [33].    

ادەبيەتتەر
1.    تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى. تۇركىستان، 2004, ءى توم، 97–112-ب.
2.    نيكولسكي ۆ.ك. «وچەركي پەرۆوبىتنوي كۋلۋرى». م – پگ. 1924, 77-92 بەتتەر.
3.    فرەيدەنبەرگ و.م. «پوەتيكا سيۋجەتا ي جانرا» (پەريود انتيچنوي ليتەراتۋرى). موسكۆا، 1936, 54-بەت.
4.    فرەزەر دج. «زولوتايا ۆەتۆ. يسسلەدوۆانيا ماگي  ي رەليگي». موسكۆا، 1986.
5.    پورشنەۆ ب.ف. و ناچالە چەلوۆەچەسكوي يستوري (پروبلەمى پالەوپسيحولوگي). موسكۆا، 1974.
6.    كۋلتۋرولوگيا. ۋچەبنوە پوسوبيە ... روستوۆ ن/د. 2000, 128-بەت.
7.    ا.ك. نارىمباەۆا. «اركايم». الماتى، 2007 ج، كولەمى 30,0 ب.ت.
8.    س.قوندىباي. گيپەربورەيا: ءتۇس كورگەن زامان شەجىرەسى. الماتى، 2003; كازاحسكايا ميفولوگيا. الماتى، 2005.
9.    ارتىقباەۆ ج.و. ماتەريالى مەجدۋنارودنىي كونفەرەنتسي. – الماتى، 1999. – س.37-38.
10.    تايلور ە.ب. پەرۆوبىتنايا كۋلتۋرا. – م. 1989. – س. 36-37.
11.     فرەزەر دج. زولوتايا ۆەتۆ. يسسلەدوۆانيا ماگي  ي رەليگي». موسكۆا، 1986. –– س.252.

12.    “تۇركولوگيا” جۋرنالى. تۇركىستان. قىركۇيەك-قازان. 2002. №1, 24-بەت.
13.    Özkul Çobanoğlu. Türk Uygarlığının Zihniyet Kalıpları Bağlaminda Türk Oünyasini Yeniden Doğusunun Felsefiu Temelleri Üzerine Tespitler // ءۇچۇنچۇ ميڭ جىلدىكتىن بوسوگوسۋندا تۇرك تسيۆيليزاتسياسى. ەل ارالىك يلمي كونگرەسستين ماتەريالدارى. 2-3 وكتيابر. 2000. بيشكەك – بيشكەك. 2003. – 102 بەت).
14.    ەدوكوۆ ا.ۆ. وسنوۆنىە ەلەمەنتى دەكوروتيۆنو-پريكلادنوگو يسكۋسستۆا التايتسەۆ // تۇركولوگيا جۋرنالى. تۇركىستان. 2002. – 96-100-بەتتەر.
15.    گريازانوۆ م.پ. پەرۆىي پازىرىكسكي كۋرگان. – لەنينگراد. 1950.
16.    حۋدياكوۆ يۋ. وسنوۆنىە پروبلەمى يزۋچەنيا درەۆنەتيۋركسكوگو كۋلتۋرنوگو فەنومەنا ۆ تسەنترالنوي ازي // ءۇچۇنچۇ ميڭ جىلدىكتىن بوسوگوسۋندا تۇرك تسيۆيليزاتسياسى. – بيشكەك، 2003 – س.40.
17.    جارىلقاپ بەيسەمبايۇلى. ارعى تۇركتەر اقيقاتىنىڭ ىزىمەن. الماتى، «قاينار»، 2006, 21-ب.
18.    نارودى ميرا. 1988, 407-408-ب.
19.    ج.بەيسەنبايۇلى. ارعى تۇركتەر اقيقاتىنىڭ ىزىمەن الماتى، «قاينار»، 2006, 29–31-بەتتەر.
20.    بۇل دا سوندا، 47–49-بەتتەر.
21.    بۇل دا سوندا، 52-بەت; پۋچكوۆ. // www cbook.ru.
22.    پالەوليت سسسر، 1984; 136,147.
23.    رەنفريۋ، 1998: 116–117.
24.    وكلادنيكوۆ، 1956 (ا); 124; ماسسون، 1989 (ا): 43; قاراڭىز: ج.بەيسەمبايۇلى، 69-ب.
25.    “ساماركانتسكايا ستويانكا ي پروبلەما ۆەرحنوگو پالەوليتا ۆ سرەدنەي ازي”. – تاشكەنت، 1987.
26.    كيسەلەۆ س.ۆ. درەۆنايا يستوريا يۋجنىي سيبيري. – م.، 1951. – س.63.
27.    بۇل دا سوندا، 22-ب.
28.    ج.بەيسەمبايۇلى. 2006: 124.
29.    قازاق راديوسى، 2008 ج، 27-ءشى ءساۋىر.
30.    كامشات تاسبولات – «ايقىن». 10 قازان، 2008 ج.
31.    ج.بەيسەمبايۇلى، 127–128, 143–145, 149-بەتتەر.
32.    ا. يكوننيكوۆ – گاليتسكي. ۆ لۋچاح ارجانسكوگو كۋرگانا. // تسەنترالنايا ازيا. №35 – 2002. كىزىل. رەسپۋبليكا تۋۆا.
33.    ابدۋلازيز شىڭعىسحان. تۇركىستان تۋرالى. – «تۇركىستان» گازەتى، 7 تامىز، 2008 ج. (شاعاتاي تىلىنەن اۋدارعان د. قىدىرالى).
34.    بۇل دا سوندا.

سايران ءابۋشارىپ

«تۇركولوگيا» جۋرنالى، № 1-2, 2008 جىل.