شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ «الاش كوسەمى جانە ۇلت ءتىلى» مونوگرافياسى حاقىندا

قازاق ادەبيەتى عىلىمىنداعى الاشتانۋدىڭ ءوز الدىنا جەكە عىلىم سالاسى بولىپ ورنىققانىنا دا وتىز جىلدان اسىپتى. شيرەك عاسىردان استى. بۇل – از ۋاقىت ەمەس. وسى ۋاقىت ارالىعىندا الاشتانۋ عىلىمى سالاسىندا «احمەتتانۋ»، «ءاليحانتانۋ»، «مىرجاقىپتانۋ»، «ماعجانتانۋ»، «جۇسىپبەكتانۋ» سەكىلدى عىلىم سالالارى پايدا بولىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ جاتىر.

قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ الاشتانۋ سالاسىندا ءاربىر الاش زيالىسىنىڭ اتىمەن اتالعان تۇلعاتانۋ عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى – تابيعي قۇبىلىس. سەبەبى، الاش زيالىلارىنىڭ عىلىمنىڭ ءار سالاسىنا قوسقان ۇلەستەرى وراسان مول. قازاق عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسقان ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى – الاش كوسەمى، جان-جاقتى ەنتسيكوپەديست عالىم، ساياساتكەر، ورمانتانۋشى، اۋدارماشى، ادەبيەت سىنشىسى، فولكلورشى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان.

«ءاليحانتانۋدىڭ» قالىپتاسقانىنا دا بۇگىنگى تاڭدا وتىز جىلدىڭ شاماسى بولدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ عىلىمنىڭ ءار سالاسىنا قوسقان ەڭبەكتەرىن ارحيۆ بەتتەرىنەن تاۋىپ، جيناپ، قۇراستىرىپ، زەرتتەپ، تالداعان: س.قيراباەۆ، م.بازارباەۆ، ر.نۇرعالي، ت.جۇرتباي، س.اققۇلى، د.قامزابەكۇلى، ع. انەس، ا. مەكتەپتەگى، م. ابسەمەتوۆ،  ت.ب. عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا الاتىن ورنى ەرەكشە.

بۇگىندە «ءاليحانتانۋدىڭ» تانىمدىق كەزەڭى تولىق ورىندالىپ، كەلەسى ءبىر كەزەڭ: ءا.بوكەيحان ەڭبەكتەرىنىڭ جان-جاقتى زەرتتەلىپ، پانارالىق ىقپالداستىق ارقىلى تالداۋ كەزەڭى باستاۋ الدى دەسەك تە بولادى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسات پەن جاراتىلىستانۋدان بولەك، ونىڭ تاريح، ادەبيەت، اۋدارما سالالارىنا قوسقان ۇلەسى دە مول ەكەنى بەلگىلى.

ۇلت كوسەمىنىڭ ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ، قۇراستىرىپ،  جان-جاقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، عىلىمي مونوگرافيالار جازعان ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇلىنىڭ جاساعان وراسان زور جۇمىستارى – «ءاليحانتانۋ» عىلىمى سالاسىنىڭ باستاۋىندا تۇر دەپ ۇلكەن سەنىممەن ايتا الامىز.

بۇگىنگى ءسوز ءاليحان بوكەيحاننىڭ شىعارماشىلىق ءتىلىن زەرتتەپ، ونىڭ ۇلت ءتىلىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى، قازاق ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولى، سوزقولدانىس ەرەكشەلىگى، تەرمين سوزدەردى قولدانۋداعى قايراتكەرلىگى مەن ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋدەگى ۇستانىمدارى جايىندا ايتىلاتىن قر ۇعا اكادەميگى، ف.ع.د.، پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ «الاش كوسەمى جانە ۇلت ءتىلى» (قۇرمانبايۇلى ش. الاش كوسەمى جانە ۇلت ءتىلى. – الماتى: «ساردار» باسپا ءۇيى، 2024. – 400 بەت) اتتى مونوگرافياسى تۋراسىندا بولماق.

حح عاسىر باسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن اراب، پارسى، تاتار تىلىنە نەگىزدەلگەن «كىتابي» ءتىلدى ەمەس، جالپىحالىقتىڭ سويلەۋ ءتىلىن تاڭداپ،  ماقالالارىن، وقۋلىقتارى مەن كوركەم ادەبي كىتاپتارىن قازاق ۇلتتىق سويلەۋ تىلىندە جاپپاي جاريالاي باستاعانى بەلگىلى. «كىتابي» تىلدەن «سويلەۋ» تىلىنە كوشكەن جازبا ادەبي تىلىمىزگە ءوزىنىڭ كوركەم اۋدارمالارى مەن كوسەمسوزدەرى ارقىلى ءاليحان بوكەيحان وتە قوماقتى ۇلەس قوستى.  الاشتىڭ ارداقتى ۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ، حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ تاريحىنا لينگۆيستيكالىق تۇرعىدا باعا بەرگەن پروفەسسور ش.قۇرمانبايۇلىنىڭ «الاش كوسەمى جانە ۇلت ءتىلى» اتتى مونوگرافياسى –  اليحانتانۋ جانە قازاق جازبا ءتىلىنىڭ دامۋ تاريحىن ايعاقتايتىن سۇبەلى ەڭبەك.

عالىم شەرۋباي قۇرمانبايۇلى اتالمىش ەڭبەگى ارقىلى حح عاسىر باسىندا قازاق جازبا ادەبي ءتىلى، عىلىم ءتىلى جانە ءباسپاسوز (پۋبليتسيستيكا) ءتىلىنىڭ دامۋىنا ءا.بوكەيحان قوسقان ۇلەستىڭ وتە مول بولعانىن جان-جاقتى دالەلدەيدى. ول ءا.بوكەيحاننىڭ اۋدارماشىلىق قىرىن سارالاي كەلىپ: «ءا.بوكەيحان اۋدارمالارىنىڭ ماتىندەرىنە ءمان بەرسەك ونىڭ دالمە-ءدال اۋدارعان جەرلەرى باسىم. ول باسىلىمنان عىلىمي دالدىكتى، ناقتىلىقتى ۇناتاتىن، شامالاپ، جۋىقتاپ ايتىپ-جازۋدى جانى قالامايتىن، شۇبالاڭقىلىقتى، كوپسوزدىلىكتى جەك كورەتىن تۇلعا»، - دەپ، ءاليحاننىڭ جازۋ ستيلىنە باعا بەرەدى. شىندىعىندا دا، ءاليحاننىڭ «قازاق» گازەتىنە جاريالانعان ماقالالارىنان شۇبالاڭقى قۇرمالاس سويلەمدەردى بايقامايمىز. ءا.بوكەيحاننىڭ العاشىندا ءوز ماقالالارىن ورىس تىلىندە جازعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ «قازاق» گازەتىندەگى ماقالالارىنان قالامگەر ءوزىنىڭ قازاقشا جازۋ ءستيلىن جاقسارتۋ جولىندا وزىمەن تۇراقتى تۇردە جۇمىس جاساعانىن انىق بايقاۋعا بولادى.

مونوگرافيادا اۆتور ءا.بوكەيحاننىڭ تەرمين جاساۋعا قوسقان ۇلەسى مەن ونىڭ تەرمين ءسوز جاساۋداعى ەرەكشەلىگىن كورسەتە وتىرىپ، ونىڭ وقۋ-ءبىلىم، فيلوسوفيا، زاڭ تۋراسىنداعى تەرميندەرىن دە ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن. اۆتور ش.قۇرمانبايۇلى ءوزىنىڭ عىلىمي مونوگرافياسىندا ءا.بوكەيحاننىڭ كاميل فلاماريوننان اۋدارعان «استرونوميا ءالىپ-ءبيى» اتتى وقۋلىعىندا بارلىعى 200-دەن استام تەرمين قولدانىلادى, - دەپ ايتا وتىرىپ، ولاردىڭ: اداسقان  يمان، ايدىڭ جارتىلاي تۇتىلىسى، اۋىسپالى جۇلدىزدار، ايۋدىڭ ەرگەجەيلى ايەلى، ايۋدىڭ ءداۋ ايەلى، جيھانگەر، كوكجيەك، كۇننىڭ سەپكىلى، ت.ب. سول سەكىلدى ءتارجىما-تەرميندەرىنىڭ ءتىزىمىن اتاپ وتەدى. اۆتور ءا.بوكەيحاننىڭ بۇل ەڭبەگىندەگى تەرميندەردىڭ شامامەن 95%-ى قازاق تىلىنە تارجىمالاعانىن اتاپ وتەدى. عالىم ءا.بوكەيحاننىڭ ءوز زامانىندا اۋدارعان تەرميندەرىن بۇگىنگى تاڭدا دا استرونوميا جانە وزگە دە عىلىم سالالارىندا سول قالپىندا قولدانىلىپ جۇرگەندىگى تۋرالى ماڭىزدى اقپارات بەرىپ وتكەن.

شەرۋباي قۇرمانبايۇلى ءوز ەڭبەگىندە ءا.بوكەيحاننىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن تانۋ ارقىلى – ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى سويلەۋ ءتىلىنىڭ، جازبا ءتىلىنىڭ، اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىنىڭ ءحالى مەن دامۋ تاريحىنا باعا بەرەدى. اۆتور ءا.بوكەيحاندى اۋدارماشى، پۋبليتسيست، سىنشى تۇرعىسىنان عانا تانىتىپ قويماي، ونىڭ قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاساعان ىقپالى مەن رولىنە جان-جاقتى توقتالىپ وتكەن.

الاشتانۋ عىلىمى سالاسىندا اۆتورلىعى بەكىتىلمەگەن ءبىرشاما بۇركەنشىك ەسىمدەر بار ەكەندىگى ەشكىمگە جاسىرىن سىر ەمەس. عالىم ۇشكىلتاي سۇبحانبەردينا اپامىز ولاردى «اشىلماعان بۇركەنشىك ەسىمدەر» دەپ اتاعانىن دا بىلەمىز.

عالىم ش.قۇرمانبايۇلى اتالمىش ەڭبەگىندە ءا.بوكەيحاننىڭ اۆتورلىعى بەكىتىلمەگەن كەيبىر بۇركەنشىك ەسىمدەرمەن جازىلعان ماقالالارىنا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. الايدا، عالىم بۇركەنشىك ەسىمدەر ماسەلەسىن شەشپەس بۇرىن اۋەلى ءا.بوكەيحاننىڭ تىلىندەگى تەڭەۋلەر مەن ماقال-ماتەلدەردى، جالقى ەسىمدەر مەن قوس ءسوز، قىسقارعان ءسوز جانە دورەكى سوزدەر قولدانىسىن ەرەكشەلەپ، تالداپ، اتاپ كورسەتەدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءسوز قولدانىسىن ءجىتى تالداعان عالىم: «ءاليحان بوكەيحان ەڭبەكتەرىندە اسىرەسە -داي/-دەي جۇرناعى ارقىلى جاسالعان قازاق تىلىندە ەڭ كەڭ تاراعان تەڭەۋلەر ءتۇرى وتە ءجيى قولدانىلادى»، - دەپ اتاپ كورسەتىپ، ءاليحاننىڭ كوركەم اۋدارماسى مەن ءباسپاسوز ماقالالارىنىڭ ماتىنىندەگى ءجيى كەزدەسەتىن تەڭەۋلەردى الفاۆيت بويىنشا تەرىپ، ءبىر جۇيەمەن كورسەتە كەلە: اداسقان قۇلىنداي، الا قويداي، بايگەگە قوساتىن اتتاي، بيت شاققانداي كورمەۋ، جۇتتان شىققان تۇيەدەي، سۇتكە باتقان قايماقتاي، تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي، ۇزاتاتىن قىزدىڭ توسەگىندەي، ت.ب. تەڭەۋلەردى دە اتاپ وتەدى.

عالىم شەرۋباي قۇرمانبايۇلى ءوز ەڭبەگىندە الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان قولدانعان ماقال-ماتەلدەردىڭ بەرىلۋىن، اۋدارىلۋىن، كۇندەلىكتى قولدانىلۋىن لينگۆيستيكالىق قىرىنان قاراستىرعان. ول: «الاش كوسەمىنىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاقتىڭ ءتول ماقال-ماتەلدەرىمەن قاتار وزگە حالىقتاردىڭ ماقال-ماتەلدەرى دە ءجيى قولدانىلادى. سوندىقتان ونىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەتىن ماقال-ماتەلدەردى ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، سانى جاعىنان كوپ كەزدەسەتىن: ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى; اڭقاۋ ەلگە – ارامزا مولدا; ەر – تۋعان جەرىنە، يت – تويعان جەرىنە، ت.ب. ەكىنشىسى – وزگە حالىقتاردىڭ ماقال-ماتەلدەرى. سوڭعىلارىن قىر بالاسى قازاق تىلىنە اۋدارىپ قولدانادى»، - دەپ جۇيەلەي كەلە، ءا.بوكەيحاننىڭ ورىس ماقال-ماتەلدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارعان نۇسقالارىن اتاپ كورسەتەدى. ولار: بەري، كولي پلوحو لەجيت – بوس جاتسا قالتاعا تىعىڭىز; بەرەجنوگو بوگ بەرەجەت – ساقتانساڭ ساقتارمىن; بۋماگا ۆسە تەرپيت – قاعاز نە جازسا دا كوتەرەدى، ت.ب.

«...ۇلت ءبىلىمپازىنىڭ سوڭىنا قالدىرعان شىعارمالارىنىڭ تىلىندە قازىرگى ادەبي تىلدە ءجيى قولدانىلا بەرمەيتىن، سول كەزەڭنىڭ تىلىنە جانە قالام يەسىنىڭ وزىنە عانا ءتان اۆتورلىق قولدانىستار مول»، - دەي كەلىپ، عالىم ولاردى مىسالعا كەلتىرىپ، ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ وتەدى. مىسالى: بۇكتەمەدە قالۋ // بۇكتەپ كەتۋ – جەڭىلىس تابۋ، ۇتىلىپ قالۋ; سۇيكىمىن ءتۇسىرۋ – قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋ; ۋادەنى جۇتۋ – ۋادەدە تۇرماۋ، ۋادە بۇزۋ، ت.ب. بۇل سوزدەردىڭ بىراقاتارى بۇگىنگى تىلدە قولدانىلمايتىن بولسا، ەكىنشىلەرى وتە سيرەك جۇمسالاتىن پاسسيۆ قولدانىستار قاتارىنا كوشكەندىگى تۋرالى ايتىپ وتكەن.

اۆتور ءوزىنىڭ عىلىمي مونوگرافياسىندا ءا.بوكەيحاننىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن لينگۆيستيكالىق تۇرعىدا جان-جاقتى تالداپ، ءتىپتى دورەكى سوزدەر (ديسفەميزم) قولدانىسىنا دەيىن كورسەتىپ، كىتاپتىڭ ءاربىر تاراۋىنىڭ سوڭىنا سوزدىك بەرىپ وتكەن.

العاشىندا ءا.بوكەيحان ءوز ماقالالارىن ورىس تىلىندە جازۋ ارقىلى قالامىن ۇشتاعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. بۇل تۋرالى ش.قۇرمانبايۇلى: «ءاليحان بوكەيحان 1900 جىلدارعا دەيىن جازعان بىرقاتار ماقالالارىن ەكى تىلدە جاريالاپ وتىرعان. وسىنداي ماقالالارىن ول الدىمەن ورىسشا جازىپ، سودان كەيىن قازاقشاعا اۋدارعانى كورىنىپ تۇر»، - دەيدى.

زەرتتەۋشى ش.قۇرمانبايۇلى مونوگرافيانىڭ سوڭعى تاراۋىندا الاش كوسەمى، كوسەمسوز شەبەرى ءا.بوكەيحاننىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن لينگۆيستيكالىق تۇرعىدا جان-جاقتى تالداي كەلىپ، بۇگىنگى الاشتانۋ عىلىم سالاسىندا وزەكتى بولىپ تۇرعان بۇركەنشىك ەسىمدەر ماسەلەسىنە، ونىڭ ىشىندە «V» بۇركەنشىك ەسىمىنە توقتالىپ وتكەن.

شەرۋباي قۇرمانبايۇلى ءاليحانتانۋدىڭ باستاۋىندا تۇرعان ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇلىنىڭ تىنىمسىز ەڭبەگى مەن كوپ ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە جارىق كورگەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ جاڭارتىلعان، جۇيەلەنگەن، تولىقتىرىلعان سوڭعى نۇسقاسى – 15 تومدىق شىعارمالار جيناعىن نەگىزگە العانى تۋرالى اتاپ وتەدى. وسى 15 تومدىق ەڭبەككە «Victory»  – «جەڭىس» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن «V» بۇركەنشىك ەسىمىمەن جاريالانعان ماقالالارى مەن اۋدارمالارى دا كىرگەن. ش.قۇرمانبايۇلى ءوزىنىڭ عىلىمي مونوگرافياسىندا تەكستولوگيا عىلىم سالاسىنىڭ اتەتەزالىق مىندەتى ارقىلى «V» بۇركەنشىك ەسىمىنىڭ ءاليحان بوكەيحانعا تيەسىلى ەمەستىگىن دالەلدەيدى. ول «V» بۇركەنشىك ەسىممەن جاريالانعان ماقالالاردىڭ ءاليحان بوكەيحانعا تيەسىلى ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرۋىنىڭ ەكى سەبەبى بار ەكەنىنە توقتالعان. «ءبىرىنشىسى – 15 تومدىق شىعارمالار جيناعىنا ەنگەن كەيبىر ماقالالاردىڭ مازمۇنى، وندا ايتىلعان وي-پىكىرلەر الاش كوسەمىنىڭ ساياسي كوزقاراسى مەن ۇستانىمىنا سايكەس كەلمەيدى. ەكىنشىسى – بۇركەنشىك ەسىممەن جازىلعان كەيبىر ماقالالاردا ءا.بوكەيحانعا ءتان دەپ ايتۋعا كەلمەيتىن ءسوز قولدانىس، بايانداۋ مانەرى مەن ستيلدىك وزگەشەلىكتەر بايقالادى»، - دەپ عالىم اۋەلى يدەيالىق تۇرعىدا، سوسىن تىلدىك ەرەكشەلىك تۇرعىداعى «V» بۇركەنشىك ەسىمىنىڭ ءا.بوكەيحانعا تيەسىلى ەمەستىگىنە توقتالىپ وتەدى.

اۆتور اۋەلگىدە، ءا.بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراسىنا سايكەس كەلمەيتىن ماقالالارىن تىزبەكتەپ، ولاردىڭ الاش كوسەمىنىڭ ۇستانىمىنا قاراما-قايشىلىعىن دالەلدەيدى. مىسالى، «V» بۇركەنشىك ەسىمىندەگى اۆتوردىڭ «ايتىس – پارتيانىڭ كۇشەيگەندىگىن كورسەتەدى» دەگەن ماقالاسىندا: «...بىزدەر، بولشەۆيكپىز، بىزدەر قولىمىزدى ماركستىڭ جولىنا ارتقان ورتاقشىلدارمىز»، - دەگەن جالىندى، ۇرانشىل كوممۋنيستكە لايىق سويلەمدى الاش كوسەمى جازدى دەگەنگە يلانۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەي كەلىپ: «قازاقتان شىققان بالشەبەكتەرگە ەشبىر راحىم بولماسىن»،- دەپ بۇيرىق بەرىپ، جەدەلحات جولداعان، بولشەۆيكتەرمەن اياۋسىز كۇرەسى جولىن تاڭداعان، ساياسي ۇستانىمى ايقىن، وتە تاباندى ساياسي قايراتكەر ءا.بوكەيحان باسىنا قانداي قاۋىپ تونسە دە ماركس جولىن تاڭداعان «بولشەۆيكپىز، ...ورتاقشىلمىز» دەپ جازدى دەگەنگە سەنۋ قيىن», - دەيدى.

شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ كورسەتكەن دالەلىنە ءوز تاراپىمىزدان قوسارىمىز: تاۋەلسىز اۆتونوميا قۇرعىسى كەلگەن ساياسي تۇلعا ءا.بوكەيحان –  كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعاننان سوڭ، ءوزىنىڭ ساياسي ۇستانىمىن وزگەرتتى دەسەك، بۇل ءبىزدىڭ الاش كوسەمىنە جاساعان قياناتىمىز بولعان بولار ەدى.

بۇركەنشىك ەسىمدەردىڭ اۆتورلارىن بۇگىن انىقتاپ بەرمەسەك، قاتە عىلىمي ۇستانىمدار كەلەشەك ۇرپاقتىڭ جاڭساق بولجام جاساۋىنا الىپ كەلەرى حاق... «V» بۇركەنشىك ەسىمىمەن جاريالانعان ماقالالاردى ءا.بوكەيحاننىڭ ەڭبەكتەرىمەن سالىستىرىپ، ءجىتى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ش.قۇرمانبايۇلى: «قىزىل اسكەر تاريح كورمەگەن قاھارماندىق كورسەتتى. ...ءبىزدى ارامسىنعان ەۋروپانىڭ كاپيتالشىل مەملەكەتتەرى جالتاڭداي باستادى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى باس ءيىپ، بىزبەن ساناسا باستادى»،- دەي كەلىپ، بۇل جولداردىڭ: «...ۇنەمى ەۋروپانىڭ وزىق عىلىمى مەن ءبىلىمىن، تەحنولوگياسى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن، عالىمدارى مەن كورنەكتى قايراتكەرلەرىن قازاققا تانىستىرىپ، باتىس كلاسسيكتەرىن قازاقشاعا اۋدارىپ، سولاردى ۇلگى ەتىپ، سولاردىڭ دەڭگەيىنە ۇمتىلۋ قاجەت ەكەنىن ايتىپ وتىرعان ءا.بوكەيحانعا مۇلدەم قاراما-قارسى پىكىر»، - ەكەنىن ايتىپ وتەدى. مونوگرافيا اۆتورى ءا.بوكەيحان تابيعاتىنا ءتان ەمەس وسى سارىنداس مىسالداردى مولىنان كەلتىرىپ، جەتكىلىكتى تۇردە دالەلدەر قامتىعان.

ءوز كەزەگىندە، عالىم شەرۋباي قۇرمانبايۇلى ءا.بوكەيحاننىڭ قالامىنا ءتان ەمەس ستيلدىك سايكەسسىزدىكتەر مەن ءسوز قولدانىسىنداعى ەرەكشەلىكتەر قاتارىنا ءبىرشاما دەرەكتەر قوسىپ وتەدى. «V» بۇركەنشىك ەسىمدى اۆتورعا -ۋلى / -ءۋلى تۇلعالى ەتىستىكپەن اياقتاۋ ءتان. مىسالى: تارتىسۋلى، بايلاۋلى، جاسالۋلى، بولۋلى، جازىلۋلى، جاڭارۋلى، ت.ب.»، - ەتىستىكتەرمەن بەرىلگەن سويلەمدەر كورسەتىپ وتەدى دە: « -ۋلى / -ءۋلى تۇلعالى ەتىستىك بۇل ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىنىڭ تىلىنە ءتان، باتىس گوۆورلارىندا بەلسەندى قولدانىلاتىنى بەلگىلى. مۇنى باتىس گوۆورلارىنىڭ ءتىلىن زەرتتەگەن ءتىل ماماندارىنىڭ بارلىعى دا اتاپ كورسەتكەن»، - دەيدى. سونداي-اق، اۆتور «V» بۇركەنشىك ەسىمدى اۆتوردىڭ «جۇمىس جاساۋ» دەگەن باتىس ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ تىلىنە ءتان تىركەس پەن «كەرەك» دەگەن مودال ءسوزىنىڭ وتە ءجيى پايدالانعانى تۋرالى دا باياندايدى.

«اۆتوردىڭ ماقالالارىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر دە، جەر-سۋ اتاۋلارى دا ورال ءوڭىرىن كوبىرەك قامتيدى. جازعاندارىندا تۋىپ-وسكەن، ەڭبەك ەتكەن ايماعىنداعى جەر-سۋ اتتارىنىڭ كوپ كەزدەسۋى ونىڭ سول ءوڭىردى جاقسى بىلەتىن جەرگىلىكتى مامان ءارى باتىستان شىققان قالام يەسى ەكەنىن ايعاقتاي تۇسەدى»، - دەيدى عالىم شەرۋباي قۇرمانبايۇلى.

ادەبيەتتانۋدىڭ قوسىمشا سالاسى بولىپ سانالاتىن تەكستولوگيانىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – بۇركەنشىك ەسىمدەردىڭ اۆتورلىعىن بەكىتۋ. شەرۋباي قۇرمانبايۇلى تىكەلەي ماتىنمەن جۇمىس جاساي وتىرىپ، «V» بۇركەنشىك ەسىمى ءاليحان بوكەيحانعا تيەسىلى ەمەستىگىن دالەلدەۋ ارقىلى تەكستولوگيانىڭ اتەتەزالىق مىندەتىنە جۇگىنگەنىن بايقايمىز. ياعني، زەرتتەۋشى نىساناعا العان تاقىرىبىن اشۋ ءۇشىن ءوز تۇجىرىمىن ساياسي جانە لينگۆيستيكالىق تۇرعىدا دالەلدەۋگە تىرىسقان. سونداي-اق، اۆتور تەكستولوگيانىڭ اتەتەزالىق مىندەتىمەن قاتار، اتريبۋتسيالىق مىندەتىنە دە جۇگىنە وتىرىپ «V» بۇركەنشىك ەسىمىنىڭ اۆتورلىعىن دا بەكىتىپ بەرەدى. ول: «حح عاسىر باسىندا ەڭبەكتەرىنىڭ سوڭىنا «V» بۇركەنشىك ەسىمىن قويىپ جاريالاعان اۆتور بەلگىلى قالامگەر-جۋرناليست، وقۋ-اعارتۋ قايراتكەرى، ادىسكەر-پەداگوگ، اۋدارماشى مولداعالي جولدىبايۇلى (جولدىباەۆ) دەپ پايىمدايمىز»، - دەپ ءوز تۇجىرىمىن دا اتاپ كورسەتەدى. الاش قايراتكەرلەرىنە تيەسىلى «سىرى اشىلماعان» بۇركەنشىك ەسىمدەر ماسەلەسىن كوتەرۋ – پروفەسسور ش.قۇرمانبايۇلىنىڭ «الاش كوسەمى جانە ۇلت ءتىل» مونوگرافياسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن عىلىمي ماڭىزىن جوعارىلاتا تۇسكەن.

ءاليحان بوكەيحان: «قاي عىلىمدى الساڭىز دا ءبارى بىزدە سونى جاتىر. سول عىلىمنىڭ بارىنە كىتاپ كەرەك»، - دەپ ايتقانداي، شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ «الاش كوسەمى جانە ۇلت ءتىلى» اتتى بۇل مونوگرافياسى – عىلىمي الاڭدا پايدا بولعانىنا نەبارى وتىز جىلدىڭ ءجۇزى بولعان ءاليحانتانۋ عىلىم سالاسىنىڭ ارى قارايعى زەرتتەلىپ، دامىپ، باسقا عىلىم سالالارىمەن بايلانىسىپ، كەرەگەسىن كەڭ اشۋ جولىندا مول سۇرانىسقا يە ەڭبەك بولارىنا سەنىمىمىز مول. سەبەبى بۇل ەڭبەك – ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق جازبا ادەبيەتىندەگى كوركەم اۋدارما مەن كوسەمسوز جانرىنداعى ورنىن لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان انىقتاۋعا ارنالعان العاشقى ىرگەلى زەرتتەۋ ەكەندىگى انىق.

اسەم وسكەن،

دوكتورانت، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى

Abai.kz