كىرىسپە

تاتار حالقى – تەرەڭ تامىرلى، باي مادەنيەت پەن وركەنيەت مۇراسىن ارقالاعان، نامىسشىل قىپشاق ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر تارماعى. بۇگىندە رەسەيدىڭ ءار تۇكپىرىندە كەڭىنەن تارالىپ ورنالاسقان تاتارلار، سان جاعىنان ورىستاردان كەيىنگى ورىندا تۇر. ءتىپتى تمد-نىڭ وزگە ەلدەرىندە دە ولاردىڭ دياسپورالارى بەلسەندى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

XIX عاسىردىڭ باسىنا ۇڭىلسەك، قازىرگى الماتى قالاسىنىڭ نەگىزى بولعان ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ سالىنۋىمەن بىرگە باتىس سىبىردەن قازاق دالاسىنا تاتار ساۋداگەرلەرى كەلە باستايدى. 1860 جىلدارعا قاراي سەمەيدە تاتار مەدرەسەلەرى مەن مەشىتتەرى اشىلىپ، باستاۋىش مەكتەپتەر بوي كوتەردى. قازاقتىڭ كوزى اشىق زيالىلارى ءبىلىمدى وسى تاتار وقۋ ورىندارىنان العان. ايتالىق، اباي قۇنانبايۇلى دا العاش اۋىل مولداسىنان ساۋات اشىپ، كەيىن سەمەيدەگى تاتار مەدرەسەسىندە وقۋىن جالعاستىرعانى بەلگىلى.

قازاق توپىراعىندا تەاتر ونەرىنىڭ باستاۋ تابۋىنا تاتار اعايىنداردىڭ وقىعان-توقىعان، كوزى اشىق ازاماتتارى ات سالىسقانى بەلگىلى. بۇل ءتىلى، ءدىنى باۋىرلاس حالىقتاردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعى. قىز بەرىسىپ،  كەلىن الىسقان جاقىندىعىنان بولسا كەرەكتى.

تاتار حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرى، وتارشىلدىق كەزەڭدەگى كۇرەسى مەن قايعى-قاسىرەتى بۇگىنگى تاڭدا زاماناۋي دراماتۋرگيا ارقىلى كورەرمەنمەن قاۋىشىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى – تاتار دراماتۋرگى گۋزەل ياحينانىڭ «زۋلەيحا كوزىن اشادى» رومانى. 2010 جىلى جازىلىپ، 2015 جىلى جارىق كورگەن بۇل تۋىندى اۆتوردىڭ اجەسى رايسانىڭ سىبىردەگى قۋعىن-سۇرگىن جىلدارداعى ومىرىنەن الىپ جازعان ەكەن. اۆتور رومان كەيىپكەرلەرىن ناقتى ومىرلىك پروتوتيپتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازعانىن ايتىپ وتەدى. زۋلەيحا – رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ جيىنتىق بەينەسى بولسا، قاتىگەز ەنە ۋپىريحا وبرازى – جازۋشىنىڭ شىن ومىردەگى تۋىسىنان الىنعان. رومان رەاليزم باعىتىمەن جازىلىپ، پسيحو-فيلوسوفيالىق مازمۇنعا يە. 

سپەكتاكل تۋرالى

بۇگىندە، ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ تاريحىنا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ونى اركىم وزىنشە ساحنالاناپ جاتقانى  كوڭىل تويدىرادى. سونىڭ ءبىرى، الىبەك ومىربەكۇلىنىڭ رەجيسسەرلىگىمەن جارىق كورگەن «زۋلەيحا» قويىلىمى جايىندا ايتساق.

قازاق تەاترىنا جاڭا لەپ بەرگەن، پوستدرامالىق تەاتردىڭ ءبىر  وكىلى الىبەك ومىربەكۇلىنىڭ شىعارماشىلىق ادىستەرىنەن حابارسىز جان  كەمدە-كەم شىعار. بۇعان دەيىن كوزىم كۋا بولعان «دون كيحوت»، «قوراز»، «قۇيىن»، «قىز جىبەك» سياقتى ەرەكشە قويىلىمدارىمەن تانىلعان رەجيسسەر بۇل سپەكتاكلدە  جاڭا فورمانى تاڭداعانىن بايقادىق.

اكتەرلىك قۇرامدا: زۋلەيحانى-سالتانات باقاەۆا، مۇرتازانى-بەكجان تۇرىس، ۋپىريحا جانە يۆاندى- ازامات ساتىبالدى، يۋزۋفتى- راۋان احمەدوۆ كەسىندەيدى. سپەكتاكلدىڭ العاشقى ساحناسىنان-اق قازاقى سالت-ءداستۇردىڭ بەلگىسى انىق اڭعارىلادى: ساۋكەلە كيگەن زۋلەيحا جالعىز كىلەم ۇستىندە مۇڭلى كۇيدە شىعادى. بۇل – ەركىنەن تىس تۇرمىس قۇرعان قىزدىڭ بەينەسى. الايدا، كورەرمەن رەتىندە اكتريسانىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگىنە باسا ءمان بەرىلەتىن تۇستا ءبىز ونىڭ بويىنان ىشكى ترانسفورماتسيانى تولىق سەزىنە المادىق. زۋلەيحانىڭ باستاپقىداعى - جاعاعا شىعىپ قالعان شاراسىز بالىق بەينەسىنەن، سوڭىنداعى بۇرشىك اتىپ، جاڭارعان گۇل كەيپىنە اۋىسۋىندا ناقتى، ايقىن پەرەحود جوق.

كەيىپكەر باستاپقىدا ەنەسى مەن كۇيەۋىنىڭ وزبىرلىعىنان جاپا شەككەن جەسىر بولسا، فينالدا — «ەندى ءوز جولىمدى تاپتىم» دەگەن كۇيدە شىعۋى كەرەك ەدى.

بۇل رەتتە سپەكتاكلدەگى ەكىنشى پلانداعى كەيىپكەرلەردىڭ  ىشكى دراماسى الدەقايدا ايقىن، وتكىر ءارى كوركەم بەرىلگەنى بايقالدى. ناتيجەسىندە، زۋلەيحانىڭ بەينەسى كەيىپكەر رەتىندە ەمەس، سيمۆول رەتىندە عانا كورىنىس تابادى.

ايتا كەتسەك، زۋلەيحادان گورى، اينالاسىنداعى ەر ادامدار – ۋپىريحا مەن يۆان بەينەلەرى كورەرمەن نازارىن كوبىرەك اۋدارادى. اسىرەسە ازامات ساتىبالدىنىڭ قوس بەينەنى قاتار سومداۋى – كاسىبي شەبەرلىكتىڭ دالەلى. ونىڭ ەنە وبرازىن «قۇيىن» سپەكتاكلىندەگى اننا يۆانوۆنا رولىمەن ۇقساستىعىن بايقاۋعا بولادى: تولىق دەنەلى، سۋىق كەلبەتتى گريمم جاسالعان كەيىپكەر - ۋپىريحانىڭ قاتىگەز،تاسبۇيرەكتىگىن ايقىنداي تۇسەدى. «ۇيىقتاپ قالىڭدار، سوندا قارىندارىڭ اشپايدى» دەگەن جولدار – 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق سيمۆوليكاسىمەن استاسىپ جاتىر. رەجيسسەر، ۋپىريحانىڭ ءتورت بالانىڭ ولىمىنە جاناما تۇردە كىنالى ەكەندىگى وسىلاي كوركەم تۇردە جەتكىزگەن.

بەكجان تۇرىستىڭ جاڭا كەيىپكەرى - مۋرتازا. بۇل بەينە - بۇرىنعى كورەرمەن ۇيرەنىپ قالعان جارقىن، ەركىن، شەشەن وبرازداردان وزگەشە. جاسىق، ءوز پىكىرىن ايتا المايتىن، جالعىز شەشەسىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماعان، ىشكى ەركىندىگى تۇنشىققان ادام بەينەسى. ءبىر قاراعاندا، ساحناداعى باستى نازار زۋلەيحادا سياقتى كورىنگەنىمەن، وقيعا جەلىسىنىڭ شىنايى ءدراماتيزمى ءدال وسى مۋرتازانىڭ حاراكتەرى ارقىلى اشىلادى. ونىڭ ىشكى قاقتىعىسى، ەكىۇداي كۇيى – زۋلەيحانىڭ تاعدىرىنا دا، كورەرمەننىڭ ەموتسياسىنا دا تىكەلەي اسەر ەتەدى.

مۋرتازا – تەك زۋلەيحانىڭ كۇيەۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار زامان مەن تاربيە تۇساۋىندا ەركىن بولا الماعان ەر-ازاماتتىڭ جيىنتىق بەينەسى. وسى ارقىلى سپەكتاكل ايەل تاعدىرىمەن قاتار، ەركەك بولمىسىنىڭ دا كۇردەلى ءارى قايشىلىقتى تابيعاتىن كورسەتەدى.

جاس اكتەر راۋان احمەدوۆتىڭ العاشقى سپەكتاكلى. رەجيسسەردىڭ ايتۋىنشا اكتەردەن ءبىر ەرەكشە تالپىنىس بايقاپ، سونى قالىڭ كورەرمەنگە پاش ەتۋگە تىرىسقان. بىراق،ءبىز يۋزۋف بەينەسىن كورە المادىق. اناسىنىڭ جاتىرىندا سويلەپ، ومىرگە ءالى كەلمەسە دە تاعىدىرىنان حاباردار بولىپ جاتقان سابيگە ءبىر شىنايىلىق جەتىسپەگەندەي. نەمەسە، تەاتر ساحناسىن جاتىرقاپ تۇرعانى ما بەلگىسىز، بىراق وبراز اشىلمادى.

بىلگىلەر

الىبەك ومىربەكۇلىنىڭ رەجيسسەرلىك قولتاڭباسىنىڭ ەرەكشەلىگى – سيمۆولداردى تەرەڭ ماعىنادا قولدانىلۋىندا. «زۋلەيحا» قويىلىمىندا دا وسى ءتاسىل شەبەر قولدانىلعان. ماسەلەن، ساحنانىڭ تورىنە توسەلگەن جالعىز كىلەم – ءۇش ساعاتتىق سپەكتاكل بارىسىندا بىرنەشە ماعىناعا يە بولىپ، ءتۇرلى قىزمەت اتقارادى.

باستاپقىدا بۇل كىلەم – كەيىپكەردىڭ تۋعان جەرىنىڭ سيمۆولى، ال سپەكتاكلدىڭ ورتاسىنا قاراي ول ادامنىڭ ىشكى كۇيىنە اينالادى. زۋلەيحا مەن مۋرازانىڭ توسەگى، كەيىن يۋزۋفقا وگەي اكەسىنەن الىستار، قورعانىش پاناسىنا اينالادى.

ساحنا اۋىسقان سايىن قويىلىم كەڭىستىگىن قورشاپ تۇرعان مۋلتيمەديالىق بەينەجازبالار دا ۇنەمى وزگەرىپ وتىردى. بۇل كورىنىستەر زۋلەيحانىڭ پسيحولوگيالىق حال-كۇيىن كورسەتىپ، كورەرمەنگە ۆيزۋالدى تۇردە جەتكىزىپ وتىردى. مىسالى، باسىندا جاعاعا شىعىپ قالعان، دەمى تارىلعان بالىققا تەڭەلسە، سپەكتاكل سوڭىنا قاراي يۆانمەن قوسىلعان ساتىندە بۇرشىك اتقان گۇلدىڭ بەينەلەر شىعادى. مۇنداي شەشىمدەر – كەيىپكەردىڭ ىشكى وزگەرىسىن، رۋحاني ءوسۋىن استارلى تۇردە بەينەلەپ بەرەدى.

شەرىحان ۇلپان، تەاترتانۋشى

Abai.kz