XVIII عاسىرداعى قازاق حاندىعى مەن پاتشالىق رەسەي اراسىنداعى ساۋدا تۋرالى

عاسىرلار بويى قازاقستان اۋماعى ارقىلى ترانسازيالىق ساۋدا جولدارى ءوتىپ، شەكارالاس ايماقتار بەلسەندى حالىقارالىق ساۋدا-ەكونوميكالىق ءوزارا ارەكەتتەسۋ ورتالىقتارىنا اينالدى. ءداستۇر بويىنشا كوشپەلى قازاقتار باسقا حالىقتارمەن ايىرباس، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسقان جانە بۇعان مۇددەلى بولعان. سونىمەن قاتار، قازاقتار دالالىق ايماققا ىرگەلەس جاتقان ەلدەر اراسىنداعى كەرۋەن ساۋداسىندا دەلدال بولىپ، ءتۇرلى قىزمەتتەر كورسەتتى. XVIII عاسىردا دالا ولكەسىندە قازاقتار، جوڭعارلار، رەسەي، ورتا ازيا حالىقتارى، تسين يمپەرياسى جانە باسقا مەملەكەتتەردىڭ تاۋار ايىرباستاۋ بازارلارى جۇمىس ىستەدى.

رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ماقساتى ساۋدانى دامىتىپ، قازاقتاردى رەسەي نارىعىنا تارتۋ، كەيىننەن قازاق دالاسى ارقىلى ورتالىق ازياعا، قىتايعا جانە ۇندىستانعا شىعۋعا قول جەتكىزۋ بولدى. رەسەي نارىعى قازاقتار مەن باسقا دا كوشپەلى حالىقتار ءۇشىن تيىمدىلىك الا كەلدى. رەسەي بيلىگى دە، ولكەنىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى دا ساۋدا قاتىناسىن كەڭەيتۋگە مۇددەلى كۇيدە ەدى. XVIII عاسىردا رەسەيدە ونەركاسىپتىڭ دامۋى كوپەستەر اراسىندا كوممەرتسيالىق بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوقتى، مەملەكەت مەركانتيليزم ساياساتىن جۇرگىزە باستادى. وسىنداي جاعدايلاردا جاس يمپەريانىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى ونىڭ گەوساياسي ستراتەگياسىمەن سايكەس كەلدى. رەسەي نارىعىنا قازاق دالاسىنىڭ مال ونىمدەرى قاجەت بولدى.

بۇل كەزەڭدە رەسەيدىڭ قازاقستان تەرريتوريالارىن ساۋدالىق وتارلاۋى اكىمشىلىك وتارلاۋدان باسىم ءتۇستى. رەسەي شىعىس ەلدەرىمەن – ورتا ازيا مەملەكەتتەرىمەن، قىتاي جانە ۇندىستانمەن ۇزاق مەرزىمدى بەلسەندى ساۋدا-ساتتىق ورناتۋعا ۇمتىلدى، ولاردىڭ جولى قازاق دالاسى ارقىلى ءوتتى. XVIII عاسىردىڭ 2-ءشى جارتىسىندا رەسەي بيلىگى ازيا حالىقتارىمەن جانە مەملەكەتتەرىمەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولە باستادى. 1762 جىلعى 28 ناۋرىزداعى يمپەراتور پەتر III جارلىعىندا شىعىسپەن، اتاپ ايتقاندا ۇندىستانمەن ساۋدانى دامىتۋ قاجەتتىگى ايتىلدى. وسىلايشا ول رەسەي ەكونوميكاسىن نىعايتۋدى كوزدەدى.

ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىلىگى رەسەيدىڭ ايماقتا شوعىرلانۋىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولدى. ورىس بيلىگى باعىنىشتى دالا بيلەۋشىلەرىنە ءتۇرلى ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى سىيعا الۋ ءۇشىن ءوز جەرلەرى ارقىلى وتەتىن كەرۋەندەردى توناۋدان قورعاۋدى مىندەتتەدى. تاۋارلار ساتىلاتىن نەگىزگى ورىندار رەسەيدىڭ شەكارالاس ايماقتارىندا سالىنعان بەكىنىستەر سالىندى: ورىنبور، ترويتسك، پەتروپاۆل، ومبى، سەمەي جانە وسكەمەن. وسى بەكىنىستەردەن ساۋداگەرلەر مەن تۇرعىندار اراسىندا ايىرباس ساۋداسىن بىلدىرەتىن «ساتوۆكا – «ساتۋ» قازاق سوزىنەن شىققان» تەرمينى تارادى.

دالا تۇرعىندارىمەن ساۋداعا ورىس كوپەستەرىنەن باسقا شەكارالىق وكرۋگتەردىڭ شارۋالارى دا قاتىستى. رەسەيدىڭ ساۋدانى ىنتالاندىرۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقتار اراسىندا ساۋدا كەڭ تاراي باستادى. 1774 جىلى سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ قاۋلىسىمەن قازاقتارعا ءوز ونىمدەرىن باجسىز ساتۋعا رۇقسات ەتىلدى. حالىقارالىق ساۋدا قاتىناستارىنىڭ كەڭەيۋى قازاقتارعا دا بەلگىلى ءبىر ارتىقشىلىقتار بەردى. دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى ءوز جەرلەرى ارقىلى وتەتىن كەرۋەندەردەن الىم-سالىق جينادى، ال جۇك تاسىمالداۋعا نەمەسە قاراۋىل قىزمەتىن اتقارۋعا قاراپايىم مالشىلار جالداندى. ارينە، قازاقتار حالىقارالىق شەكارالىق ساۋدانىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارىنا اينالدى.

ول شاقتا قازاقتاردا اقشا از اينالىمدا بولدى. نەگىزگى ساۋدا بىرلىگى ۆالۋح ەدى. ورىس ساۋداگەرلەرى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بايىدى. قازاقتار مالدى، ەت ونىمدەرىن، تەرى مەن ءجۇندى ساۋداعا شىعاردى. رەسەيلىك تاۋارلاردىڭ نەگىزگى ونىمدەرى نان، جارما، مەتالل جانە توقىما بۇيىمدارى، سونداي-اق يلەنگەن بىلعارى ەدى. قازاق-ورىس ساۋداسى نەگىزىنەن ايىرباسقا قۇرالدى، ويتكەنى قازاقتاردا اقشا اينالىستا ءىس جۇزىندە بولماعان. تاۋارلاردىڭ قۇنى جىل مەزگىلىنە جانە سۇرانىس دەڭگەيىنە بايلانىستى انىقتالدى. مىسالى، ءونىمدى ءبىر جاس قوزىعا باعالاۋعا بولادى.

پاتشالىق رەسەي مەن قازاقتار اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق وتارلاۋ باعىتىندا بولعانى جاسىرىن ەمەس. تاۋارلاردى ايىرباستاۋ كوپ جاعدايدا ادىلەتسىز ءوتتى. مىسالى، ۇزىندىعى 18 مەتر، قۇنى شامامەن 75 تيىن بولاتىن كەنەپ ءۇشىن ورىس ساۋداگەرلەرى دالا تۇرعىندارى ءۇشىن جىلقىنىڭ نەمەسە وگىزدىڭ باعاسىن بەلگىلەپ، رەسەيدە 12-15 رۋبلدەن ساتتى. ورىس ساۋداگەرلەرى 1 شويىن قازانعا ات سۇراعان. نان ساۋداگەرلەرى قازاق ساتىپ الۋشىلاردى ءجيى الداعان. كەيىنىرەك ورىنبور بيلىگى قازاقتاردىڭ ساۋاتتى وكىلدەرىنىڭ ارىز-شاعىمدارىنان كەيىن كوشپەلىلەردىڭ سەنىمىنە قيانات جاساعان كوپەستەرمەن كۇرەسۋگە تىرىستى. ورىس ونەركاسىبى ءۇشىن قازاق دالاسىنداعى مال باسى تابىس كوزىنە اينالدى.

ورىنبور قازاق-ورىس جانە ترانسازيالىق ساۋدانىڭ ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالدى. 1873 جىلى جايىق وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا بەكىنىس ماڭىندا قازاقتارمەن جانە ورتاازيالىق كوپەستەرمەن ساۋدا جاساۋ ءۇشىن ساۋدا الاڭى سالىندى. جەرگىلىكتى قازاقتار ونى «اق بازار» دەپ اتاعان. بۇل ءتورتبۇرىشتى كىرپىش عيمارات بولدى ء(ار قابىرعاعا 430 مەتر). ىشىندە دۇكەندەر مەن سارايلار بولدى. ەرتە كوكتەمنەن كەش كۇزگە دەيىن بەلسەندى بارتەرلىك ساۋدا بولدى. ورىنبورداعى ايىرباس بازارىنداعى ساۋدا كەزىندە وفيتسەر باسقارعان سولدات روتاسىنىڭ قاراۋىلى ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتتى. قازاقتار ءىرى قارا، قوي، جىلقى، تۇيە، ەشكى، ءجۇن، كيىز، تەرى ساتتى.

ورىس كوپەستەرى ماقتا جانە بارقىت ماتالار، شاي، قانت، ساماۋىرلار، فارفور جانە قىش ىدىستار، تەمىر، شويىن، مىس، شىنى، اعاشتان جاسالعان بۇيىمدار اكەلدى. ورتالىق ازيادان قالالارعا ماقتا جانە جىبەك ماتالار، ماقتا شاپاندارى، كىلەمدەر، كەپتىرىلگەن جەمىستەر، جاڭعاقتار، تەرى، مال تەرىسى، ابزەلدەر جەتكىزىلدى. رەسەي مەن دالا اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كەڭەيۋى جانە بۇكىلرەسەيلىك نارىققا بىرتىندەپ قاتىسۋى قازاق قوعامىندا الەۋمەتتىك-مادەني وزگەرىستەردى تۋدىرماي تۇرا المادى.

بىرىنشىدەن، شەكارالاس ايماقتاردا تۇراتىن قازاقتار رەسەي اكىمشىلىگى مەن كاسىپكەرلەر ۇيىمداستىرعان الماسۋ الاڭدارىنا، جارمەڭكەلەر مەن بازارلارعا بەلسەندى تۇردە باردى. ەكىنشىدەن، كوشپەلىلەر نانعا ۇيرەنە باستادى، بۇل رەسەي اكىمشىلىگىن دە قىزىقتىردى: استىق ساۋداسىن جانداندىرۋ ءۇشىن ءتىپتى «قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنا قازىنادان تەگىن نان بەرۋگە» بۇيرىق بەرىلدى.

ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ورىنبورعا جەتۋى قيىن بولدى. سوندىقتان 1745 جىلى ولار ورسك بەكىنىسىندە ساۋدا جاساۋعا رۇقسات الدى. رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىقتى بەلسەندى قولداۋشىلاردىڭ ءبىرى ابىلاي سۇلتان بولعان. 1745 جىلى ول ءسىبىر بيلىگىنە يامىشەۆسكايا بەكىنىسىندە بازار اشۋ تۋرالى وتىنىشپەن جۇگىنەدى. 1743 جىلى 10 قاراشادا ابىلاي سۇلتان كومەندانت كوركينتسكە بەكىنىس تۇرعىندارىمەن ساۋدالاسقىسى كەلەتىنى تۋرالى حات جازدى.

سونىمەن قاتار، ابىلاي سۇلتان نوۆويشيم جانە نوۆولينەينىي اسكەري شەكارا بەكىنىستەرىنىڭ اۋماعىندا وسىنداي كوپتەگەن «ساتوۆكالاردى» اشۋعا باستاماشى بولدى. 1750 جىلى قازاقتار ترويتسكتەگى ساۋداعا قاتىسا باستادى. مۇندا ساۋدا جاساۋ ءۇشىن ماسكەۋ، قازان، تۋلا، روستوۆ، ياروسلاۆل، ۆورونەج، كۋرسك، تۇمەن جانە باسقا قالالاردان كوپەستەر كەلدى. 1759 جىلى ابىلاي سۇلتاننىڭ ارقاسىندا پەتروپاۆل بەكىنىسىندە قىسقى ساۋدا ۇيىمداستىرىلدى. مۇندا قازاقتار مال مەن مال ونىمدەرىنە قوسا اس تۇزىن دا بەلسەندى تۇردە وتكىزگەن.

ابىلاي حان رەسەي مەن قىتاي شەكاراسىندا قازاقتار ءۇشىن ساۋدانىڭ اشىق بولۋىنا كۇش سالىپ، جارمەڭكە ۇيىمداستىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ءبىر عاسىر بويى دالا حالقى مەن كورشىلەس ازيا ەلدەرى اراسىندا بەلسەندى ساۋدا جالعاستى. ءوز نارىقتارىن كەڭەيتۋگە جانە ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ىقپالىن كۇشەيتۋگە مۇددەلى رەسەي شەكارالىق ساۋدانىڭ كەڭەيۋىن دە قولدادى. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن جوڭعار ساۋداگەرلەرىنىڭ ورنىن قىتاي كوپەستەرى باسىپ الدى. ورتا ءجۇز قازاق مالشىلارى قىتاي قالالارىنا ساتۋ ءۇشىن جىلقى ايداي باستادى. قىتاي بيلىگى ءوز اسكەرى ءۇشىن جىلقى ساتىپ الۋعا مۇددەلى ەدى; قازاقستانداعى بۇل جىلقىلاردىڭ باعاسى موڭعوليا مەن شىعىس تۇركىستانعا قاراعاندا ەكى ەسە تومەن بولدى.

تسين يمپەرياسى رەسەي بيلىگى سياقتى ساۋدانى شەكارالىق ايماقتا ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىردى. قازاقستان قىتايدان كەلەتىن قولونەر بۇيىمدارى مەن شايدىڭ نەگىزگى نارىعى بولدى. 1758 جىلى ابىلاي سۇلتاننىڭ باستاماسىمەن ءۇرىمجى قالاسىندا قازاق پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق باستالدى. وسىدان كەيىن قىتايلار قازاقتاردان 300-گە جۋىق جىلقى ساتىپ الىپ، ەكى ەل اراسىنداعى تۇراقتى ساۋدانىڭ باستالۋىن كورسەتتى.

بۇرىنعى جوڭعار جەرىندە ساۋدا جۇرگىزىلدى. قىتايدان كەلگەن ساۋداگەر رەتىندە تەك اسكەري جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر عانا ارەكەت ەتتى. ساۋداعا قىتايدان بىردە-ءبىر قاراپايىم ادام قاتىسپاعان. قىتاي تاراپى مونوپوليالىق تومەن باعا بەلگىلەدى. ونىڭ ۇستىنە قىتايلىقتار ساپاسىز تاۋارلاردى ساۋداعا شىعارىپ، قازاق ساۋداگەرلەرىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. حان ابىلاي ارالاسقاننان كەيىن عانا ساۋدا شارتتارى قايتا قارالدى.

جالپى كورشى ەلدەرمەن، حالىقتارمەن ساۋدا-ساتتىق قازاق قوعامى ءۇشىن ءتيىمدى بولدى. حVIII عاسىردا كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق قازاق قوعامىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. ياعني، قازاقتاردىڭ نارىققا، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني وزگەرىستەرگە ارالاسۋىنا ىقپال ەتتى. كۇندەلىكتى ومىردە جاڭا تۇرمىستىق زاتتار پايدا بولدى، رەسەيلىك جانە ازيالىق قولونەرشىلەر مەن فابريكالاردىڭ دايىن ونىمدەرى، سونداي-اق جارتىلاي فابريكاتتار: ماتالار، ارماتۋرا، مەتالل بۇيىمدارى، زەرگەرلىك بۇيىمدار جانە ت. ب.

دالالىق شەكاراداعى قازاقتار ناندى كوبىرەك تۇتىنا باستادى. ساۋدا ەلدەر اراسىنداعى مادەني الماسۋعا جول اشتى. سونىمەن بىرگە، دەرەكتەر كورسەتكەندەي، ساۋدا وتارشىلدىق سيپاتقا يە بولدى، ويتكەنى كوشپەلىلەر ءۇشىن ورىس جانە قىتاي كوپەستەرىمەن ايىرباس  نەگىزىنەن تەڭ ەمەس ەدى. XVIII عاسىردا كورشى حالىقتارمەن ساۋدا قاتىناسى قازاق قوعامىنىڭ جاعدايىن جانە سول كەزەڭدەگى گەوساياسي تەندەنتسيالاردى كورسەتتى. قازاقتار نەگىزىنەن ترانسازيالىق نارىققا تارتىلدى. وسىلايشا XVIII عاسىردا قازاقتار مەن رەسەي اراسىنداعى نەگىزگى ساۋدا نۇكتەلەرى شەكارالاس ورىنبور، ترويتسك، پەتروپاۆل، ومبى، سەمەي جانە وسكەمەن قالالارى بولدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz