قازىرگى ادەبي ءتىلىمىز - حالىق ءتىلىنىڭ جوعارعى فورماسى. ادەبي ءتىل دامىعان سايىن ونىڭ قوعامدىق قىزمەتى، ستيلدىك تارماقتارى سارالانىپ، نورمالىق جۇيەسى نىعايا تۇسەدى. «ۆ وبلاستي كۋلتۋرى رۋسسكوي رەچي ۆ پوسلەدنيە گودى نايبولەە ۋسپەشنو رازۆيۆاليس سلەدۋيۋششيە تەورەتيچەسكيە ناپراۆلەنيا: 1) ۆاريانتيۆنوست نورم; 2) فۋنكتسيونالنوست ۆ وتسەنكاح نورماتيۆنوگو حاراكتەرا; 3) سووتنوشەنيە ۆنەيازىكوۆىح ي ۆنۋتريلينگۆيستيچەسكيح فاكتوروۆ ۆ ستانوۆلەني، رازۆيتي ي فۋنكتسيونيروۆاني ليتەراتۋرنىح نورم; 4)  مەستو ي رول ليتەراتۋرنو - نورميروۆاننىح ەلەمەنتوۆ ۆ سترۋكتۋرە ناتسيونالنوگو يازىكا; 5)  كۋلتۋرا رەچي ۆ ۋسلوۆياح دۆۋيازىچيا ي منوگويازىچيا ي نەكوتورىە درۋگيە» - دەپ جازىلعاننىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى ءبىزدىڭ تىلمىزگە دە قاتىستى [44, 7]. كوپەتنيكالىق  قازاقستان ءۇشىن ارينە ۇلتتىق ءتىلدى دامىتۋ ورىندى. قازاق ءتىلى دومينانتتىق ءرول اتقارۋى كەرەكتىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ۋاقىتشا ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل رەتىندە قىزمەتىن توقتاتقان ەمەس. باسقا تىلدەردىڭ دە دامۋىنا قازاقستان قامقورلىق جاساۋدا. حالىقتار اسسامبلەياسى ازشىلىق ۇلتتاردىڭ باسىن قوسىپ، تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ كەپىلى بولا بىلۋدە.                       ن.ءا. نازارباەۆتىڭ: «بىراق، قازاق ءتىلىن قازاقستانداعى ۇلتتىق توپتاردىڭ بارلىعى دا ۇيرەنەتىن بولۋى ءتيىس» - دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى ەستەرىندە بولار دەيمىز [45].  ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ،  قازاق ءتىلى ادەبي تىلگە قاتىستى نورمانى ساقتاعانمەن، مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءوزىنىڭ تولىق قاندى قىزمەتىن اتقارا الماي وتىر.

قازىرگى ادەبي ءتىلىمىز - حالىق ءتىلىنىڭ جوعارعى فورماسى. ادەبي ءتىل دامىعان سايىن ونىڭ قوعامدىق قىزمەتى، ستيلدىك تارماقتارى سارالانىپ، نورمالىق جۇيەسى نىعايا تۇسەدى. «ۆ وبلاستي كۋلتۋرى رۋسسكوي رەچي ۆ پوسلەدنيە گودى نايبولەە ۋسپەشنو رازۆيۆاليس سلەدۋيۋششيە تەورەتيچەسكيە ناپراۆلەنيا: 1) ۆاريانتيۆنوست نورم; 2) فۋنكتسيونالنوست ۆ وتسەنكاح نورماتيۆنوگو حاراكتەرا; 3) سووتنوشەنيە ۆنەيازىكوۆىح ي ۆنۋتريلينگۆيستيچەسكيح فاكتوروۆ ۆ ستانوۆلەني، رازۆيتي ي فۋنكتسيونيروۆاني ليتەراتۋرنىح نورم; 4)  مەستو ي رول ليتەراتۋرنو - نورميروۆاننىح ەلەمەنتوۆ ۆ سترۋكتۋرە ناتسيونالنوگو يازىكا; 5)  كۋلتۋرا رەچي ۆ ۋسلوۆياح دۆۋيازىچيا ي منوگويازىچيا ي نەكوتورىە درۋگيە» - دەپ جازىلعاننىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى ءبىزدىڭ تىلمىزگە دە قاتىستى [44, 7]. كوپەتنيكالىق  قازاقستان ءۇشىن ارينە ۇلتتىق ءتىلدى دامىتۋ ورىندى. قازاق ءتىلى دومينانتتىق ءرول اتقارۋى كەرەكتىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ۋاقىتشا ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل رەتىندە قىزمەتىن توقتاتقان ەمەس. باسقا تىلدەردىڭ دە دامۋىنا قازاقستان قامقورلىق جاساۋدا. حالىقتار اسسامبلەياسى ازشىلىق ۇلتتاردىڭ باسىن قوسىپ، تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ كەپىلى بولا بىلۋدە.                       ن.ءا. نازارباەۆتىڭ: «بىراق، قازاق ءتىلىن قازاقستانداعى ۇلتتىق توپتاردىڭ بارلىعى دا ۇيرەنەتىن بولۋى ءتيىس» - دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى ەستەرىندە بولار دەيمىز [45].  ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ،  قازاق ءتىلى ادەبي تىلگە قاتىستى نورمانى ساقتاعانمەن، مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءوزىنىڭ تولىق قاندى قىزمەتىن اتقارا الماي وتىر. بۇعان كوپتەگەن سەبەپتەر بار. ءتىل قوعامدىق قۇبىلىس ونىڭ دامۋى تاريحي ۇردىسكە نەگىزدەلگەن. «ادەبي ءتىلىمىزدىڭ ساپاسىن ارتتىرعان سايىن، ءتىل مادەنيەتى جاقسارا بەرمەك» - دەيدى ق. ەسەنوۆ [46, 33]. ءتىلدى تاريحي مۇرا رەتىندە ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتكىزۋشى ول - ادام. ادامنىڭ ءومىرى ەتنومادەني تۇرمىسىمەن بايلانىستى ەكەندىگى ايتىلدى. ءبىزدىڭ عاسىر - ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىمەن تاريحي عاسىر. بارلىق ويلار مەن ءبىزدىڭ جاۋاپتارىمىز، شىعارماشىلىعىمىز تاريحي نەگىزدەن باستالىپ، تاريح تابالدىرىعىندا ءپىسىپ - جەتىلەدى - دەگەن ەكەن 1841 جىلى بەلينسكي [47, 172]. ءتىل مادەنيەتى تۋرالى جازعان  ت. قورداباەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنە دە نازار اۋدارعانىمىز ءجون [48, 121 قاراڭىز: 167]. م.م. كوپىلەنكو: «تەم نە مەنەە نايبولشەە چيسلو ەتنولينگۆيستيچەسكيح يسسلەدوۆاني كاساەتسيا يمەننو لەكسيكا ي فرازەولوگي كاك تاكوگو يارۋسا يازىكا، ۆ كوتوروم ەتنوس ناحوديت نايبولەە ياركوە ۆىراجەنيە» - دەيدى [49, 19].  قازاقتىڭ ەتنومادەنيەتىنە بايلانىستى ش. ءۋاليحانوۆتىڭ: «ىلە ولكەسىنىڭ گەوگرافيالىق وچەركى»، «قازاقتىڭ وق - ءدارىسىنىڭ قۇرامى»، «ەگىنشىلىك تۋرالى»، «كيىز ءۇي»، «قازاقتىڭ مولالارى مەن جالپى كونە ەسكەرتكىشتەرى جونىندە»، «قازاق شەجىرەسى»، «ءتاڭىرى (قۇداي), «قازاقتارداعى شاماندىقتىڭ قالدىعى»، «ارۋاقتار نەمەسە ونگوندار - ولگەن اتا - بابالاردىڭ رۋحى»، «قازاقتاردىڭ كوسمولوگيالىق تۇسىنىكتەرى»، «اۋەدەگى قۇبىلىستار»، «جامان كوزدەن، ىبىلىستار مەن ءار ءتۇرلى اۋرۋلاردان ساقتايتىن - تۇمار» ت.ب. اتاپ وتۋگە بولادى.

ى. ءالتىنساريننىڭ: «ەتنوگرافيالىق وچەركتەرىندە»: شاريعات، ءۇي سىنىق، جەسىر، توقال، ءىلۋ، جىرتىس، كەمپىر ءولدى ءسۇت اقى، ساۋكەلە كيگىزۋ ت.ب. ايتىلادى.

ا. قۇنانباەۆ شىعارماسىندا: كۇلدارىمەن بەلىن بۋعان، توركىنى، جەل ۇشىق، ناماز شام، قالىڭ، قانسونار، توماعا، نايزا، تىماق، ناسىباي، مەدرەسە، شولمەك، التىن بەرگەك، ەلۋباسى، شار سالىپ، جايلاۋ، قىستاۋ، ارشوپكە، شاپان، ساباۋ، كەرەگە، بورىك، تون، ولەكشىن، كاننىڭ، ءبايىتسىمال، قوبىز، دومبىرا، شىلداقانا، مالما ساپسيدى، اق شومشى، كەرۋەن، كۇزەۋ، قارشا، كيىز، ۇشپا، قوم، ىلاۋ، ءشۇيىنشى، بويكۇيەز، باڭگى، شولپى، كامشات بورىك، تۇعىر، كويلەك، كەبىن، ۇكى تاقتىق، بارىمتا، قامقا، تورعىن تون، دۋلىعا، ساۋىت، قىلىش، شاراينا، بوساعا، ءتور ت.ب. كوپتەگەن ەتنومادەني لەكسيكا كەزدەسەدى [50, 677].

ش. قۇدايبەرديەۆ شىعارماسىنداعى ەتنومادەني لەكسيكانىڭ كەيبىرىن اتاپ وتسەك ولار مىنالار: ۇجماق، ۇرشىقتاي، شالبار، نوقتالى، كۇسىپ، ءتورت اياقتى مال، قاقپان، بوتا، قۇلىن، لاق، قوزى، پىشەن، قىناپ، قانجار، جۇلدىز، اي، جەتىقاراقشى، ۇركەر، تارازى، شولپان، تەمىرقازىق، قوسبوزات، شەلدى كوز، ۋىزداي كەلىنشەك، امىركەننەن ءماسى-ەتىك، سۋكنو، تۇلكى تىماق، اق شارىپ، قىمبات ىشىك، قىل شاپان، بەشپەنت، شالبار، ساعات، كالوشمى، ەر - تۇرمان، كۇمىس، قالام، كورپە، قىمىز، قۇرىش، مىرىش، لاپكەسى، شىلبىر، قۇدىق، شىڭىراۋ، بەلبەۋ، سىنىق ينە، تاسپا، قارماق، كوجە، تالاق، جەلى، باعلان،شاقپاق، بۇلدىرگە، ماڭگۇر، قورا، بۇقا، مايمىل، اتەش، تاۋىقتىڭ ايعىرى، قانجىعا، تارامىس،دومبىرا، گورمون، دويبى، كارتا، ساۋىت، شاتىراش، جەسىر، قۇرىم ءۇي، جەبەلى وق، ساپتاما، اق ساۋىت، قىن، قالپاق، تۇزاق، كۇبى، ىرىمشىك، شۇمەك، باقسى، نوقتا، شەبەلەت قالپاق، تار شالبار، قىسقا سەرتەك، شاشاق ساكاكۇل، تاعا، ساقا، قۇنداق، ناجاعاي، تەمىرقازىق، مينۋت، شەرىك، قامشى، قۇرىق، جانتورسىق، ساپتاياق، تاسپىق، سالدە، جايناماز، ەرۋلىگ، مالتا، نوقتا، ءساجدا، كىسەن، اسىق، بالگەر، كوسەۋ، جەلباۋ، وشاق ت.ب. [51, 547].

ءتىلدىڭ سان - سالالى قىزمەتى تۋرالى قاجىماي، تالماي زەرتتەپ جۇرگەن ف.ع.د، پروفەسسور ر.سىزدىقوۆا ... ءتىلدىڭ كوركەمدىگىن زەرتتەپ، ماقساتى مەن تالداۋ ءادىسى جاعىنان ايىرماشىلىعى بار: لينگۆيستيكالىق ستيليستيكا; ەكىنشىسى - ءسوز مادەنيەتى - دەپ، جازدى [52, 177].  قازاق ءتىلىنىڭ قۇپياسىن بايقاعان ءو. جانىبەكوۆ ءتىل مەن ادام پسيحولوگياسىن ۇشتاستىرا كەلىپ:  بايقاپ قاراساق ادامنىڭ قايسى ءبىر ۇلتقا جاتاتىندىعىنىڭ ءوزى ونىڭ بەت پىشىنىنەن عانا ەمەس، حالىقتىق داستۇرلەرمەن بايلانىستىلىعىنان دا كورىنەدى ەكەن. اسار - ۇمەنى، قوناق كادەنى، اۋىلدىڭ «التى اۋزىن»، باستاپقىنى  (باستانعىنى - بولسا كەرەك-ا.ق.),  كەلىن ىزەتىن، كۇيەۋ مىزەتىن، توي باستاردى، بەتاشاردى، ءاۋجاردى، باسقا دا كادە - جورالعىلاردى ىشتەي ۇعىنىپ، جۇرەكپەن سەزىنگەن ادامنىڭ مەرەيى ۇستەم بولاتىنى تاعى بار - دەيدى [53, 3].

ونەردىڭ ەرتە كەزدەگى مىنەزدىك سيپاتى سينكرەتتى بولدى.  سينكرەت - (گرەك. synkretismos - بىرىكتىرۋ) - ءارتۇرلى كوزقاراستاردىڭ توعىسى. كونە ءدىننىڭ پايدا بولۋ جولى ءارتۇرلى. ولارعا: ماگيا، فەتەشيزم، توتەميزم، ەروتيكالىق سالت، جەرلەۋ ءداستۇرى ت.ب. جاتادى. نەگىزگى ءتۇپ - تامىرى العاشقى ادامداردىڭ ءومىر تۇرمىسىنا اپارادى. انەميزم - بۇل تەرميندى عىلىمي اينالىمعا اعىلشىندىق ەتنولوگ ە.ب. تايلور (1832 - 1917) ەنگىزگەن. ەرتە قوعامداعى ادامنىڭ جەكە قۇندىلىعىنىڭ سەنىمى، سىرتقى دۇنيە اسەرىنىڭ تىلسىم سىرلارىمەن استاسىپ جاتتى. العاشقى ميفولوگيالىق كوزقاراستارمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. انەميزم (لات. anima - ارۋاق، جان) ادامداردىڭ تابيعي سيپاتتارىمەن ساپاسىمەن ايقىندالادى. تايلور بۇل سەنىم تەورياسىنىڭ  يادروسى - بارلىق ءدىن العاشقىدا «تاعى - ءپالساپا» «رۋح» «جاننىڭ» دەنەدەن ءبولىنۋ قابىلەتىنە بايلانىستى بولدى. بۇل سەنىمنىڭ بۇلتارتپاستاي دالەلى - ءتۇس كورۋ، گالليۋتسيناتسيا، لەتاريكالىق ءتۇس كورۋ كەزەڭى، جالعان ءولىم، جانە تاعى باسقا تۇسىنىكسىز قۇبىلىستار جاتادى. ماگيا - ءدىننىڭ نەعۇرلىم كونە ءتۇرى. ماگيا (گرەك. megeia - ۆولشەبستۆو) كەيبىر سيمۆوليكالىق ءىس - ارەكەتتەر مەن داستۇرلەر، سيقىرلاۋ جانە سالت - داستۇرلەر جاتادى. اعىلشىن ءدىنتانۋشىسى، ەتنولوگ دجەيمس فرەزەر (1854-1941) ءدىننىڭ الدىنداعى كەزەڭ دەيدى. نەمىس ەتنولوگى، سوتسيولوگى ا. فيركاند (1867-1953) ءدىننىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى كوزى دەپ قارايدى. ورىس ەتنوگرافى ل.يا. شتەرنبەرگ (1861-1927) انەميزمنىڭ سەنىم - نانىمنىڭ جەمىسى دەپ بىلەدى. فەتيشيزم - (فرانتس. fetihe - تۇمار، امۋلەت، يدول) ەرەكشە كۇش يەسى سيپاتتى جانسىز زاتتارعا تابىنۋ. فەتەشيزمنىڭ تابىنۋ نىسانى: تاس، اعاش، ت.ب. زاتتار بولۋى مۇمكىن. امۋلەت - (اراب. گامالا - الىپ ءجۇرۋ) العاشقى كەزەڭدەگى فەتەشيزم مەن ماگياعا اپارادى. قازاقتاردىڭ كەيبىرى تۇسىنبەسە دە تۇمار، ايۋدىڭ تىرناعىن ت.ب. مويىندارىنا ءىلىپ الادى. توتەميزم - كوپتەگەن حالىقتىڭ دىنىندە مال - جانعا، اعاشقا  تابىنۋ ۇشىراسادى. «تاعىلارعا» الەم جاندى بولىپ كورىندى. ونىڭ ىشىندە - مال - جان، اعاش تا بولدى. «تاعى»  وزىنىكى سياقتى ولاردا دا جان بار دەپ، ولارمەن قارىم - قاتىناس ورناتتى. العاشقى ادام مالدىڭ اتىمەن ءوزىن اتادى. ولاردى ءوزىنىڭ «باۋىرى» دەپ اتاپ، ونىڭ ولىمىنە قايعىردى، مۇنى: توتەميزم - دەيدى. توتەميزم - ء(سولتۇس. ءۇندى وتوتەم - ونىڭ تابى) دەگەندى بىلدىرەدى. توتەميزم - رۋ مەن وسىمدىكتەر جانە جان - جانۋارلار (كوبىنە تابيعات قۇبىلىسىنا بايلانىستى) قاندىق بايلانىسىن، سەنىمدى جاتقىزادى. رۋلىق، فراتريالدىق (گرەك. فراتريا-اعايىندار), توپتىق، جىنىستىق جانە جەكە توتەميزم بولادى. بۇنىڭ قايسىسى كونە؟ كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى بويىنشا فراتري توتەمىن كونە دەپ ەسەپتەيدى. توتەميزم - قازاقتاردا كەزدەسەدى. مىسالى: اۋليەگە ات ايتىپ, قوراسانعا قوي ايتىپ (قىز جىبەك), اۋليەگە ات ايتىپ، قوراسانعا قوي ايتىپ (قوبىلاندى، 39);  اۋليەنىڭ سىباعاسىنا جىلقى اتاعان (قۇرباندىققا سويعان) دا، قوراسان (ىندەت) كەتسىن دەپ قوي سويعان. كوبىنە ەركەك مالدى اتاعان. جاس بالا تۋعاندا مويىنى، بۇعاناسى، بەل ومىرتقاسى بەرىك بولسىن دەپ، سويىلعان قويدىڭ ومىرتقالارىن  ءتىزىپ جيناپ قويعان. تۋعان ەر بالانىڭ «جولداسىن» كومگەندە اسىقتى قىزىلعا بوياپ ءۇش - تورتەۋىن بىرگە كومگەن. قويدىڭ كارى جىلىگىن شارباق قورانىڭ شىتالارىنا ءىلىپ قويعان (ش. ءۋاليحانوۆتى قاراڭىز) ت.ب. بۇلاقتى جەرلەردە، جالعىز جارىم اعاش كەزدەسسە، «اۋليە اعاش» - دەپ الەم - جالەم ىلگەن. استانا قالاسىندا توتەميزمنىڭ بەلگىسى بولعان «الىپ بايتەرەك» سيمۆوليكاسى بوي كوتەردى. س. قاسقاباسوۆ: «ادام مەن جانۋاردى بولمەۋ، ادامدى ەكى كەيىپتى بولادى دەپ ءتۇسىنۋ ول زاماندارداعى ميف كەيىپكەرىن جارتىلاي ادام، جارتىلاي جانۋار تۇرىندە بەينەلەيدى، ياعني زووانتروپومورفتىق وبراز جاسايدى. بۇل، اسىرەسە، توتەمدىك ميفتەردە كەڭ ەتەك العان، ال كەيىنگى داۋىرلەردە ءميفتىڭ باسقا دا تۇرلەرىندە ورىن تەپكەن. ادەتتە، كونە توتەمدىك ميفتەردە ءبىر رۋلى ەل مەن بەلگىلى ءبىر جانۋارلار توبىنىڭ توتەمدىك اتاسى - ءبىر اڭ دەپ باياندالادى. بۇل ميفتەردەگى كەيىپكەرلەردىڭ وزگەرۋى - ءالى تازا قۇبىلۋ ەمەس، بۇل ماقساتتى قۇبىلۋعا اپاراتىن جول. ماقساتتى قۇبىلۋ كەيىن، ماسەلەن، ەرتەگى جانرىنىڭ ءبىر بەلگىسىنە اينالادى. ال، توتەمدىك ميفتەگى قاھارمان كەيىپىنىڭ وزگەرۋى شىن مانىندەگى قۇبىلۋ دەپ سانالماۋى كەرەك، سەبەبى مۇندا سول كەزدەگى سانا بويىنشا قاھارمان ادام كەيىپىندە دە، جانۋار تۇرىندە دە كورىنە بەرەدى» - دەيدى [54, 69].  ءتىل مەن ءدىن ەگىز ۇعىمدار. ءدىني لەكسيكا قازاق تىلىنەن تىس ءومىر سۇرمەك ەمەس. ءدىني لەكسيكا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنىڭ بولىنبەس قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. قازاق تىلىندەگى ءدىني لەكسيكالار ەتنومادەنيەتكە دەندەپ ەنگەنى سونشالىقتى  ولاردى قازاق تۇرمىسىنان ءبولىپ قاراستىرۋدىڭ ءوزى ابەستىك بولار ەدى. قازاق مادەنيەتىن يسلام ءدىنىنسىز كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. اراب جازۋى قازاق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ۆ. بارتولد: «ارابسكي يازىك، كاك يازىك يسلاما ي يازىك كۋلتۋرى، وكازاۆشەي نەسومنەننوە ۆليانيە ن كۋلتۋرۋ زاپادنوي ەۆروپى، ۆسەگدا پريۆلەكال ك سەبە نەبولشەە چيسلو يسسلەدوۆاتەلەي سرەدي ەۆروپەيسكيح ورەنتاليستوۆ; ناۋچنىە ۋسپەحي دوستيگنۋتىە ەتوگو وتراسليۋ زنانيا، زناچيتەلنو پرەۆوسحوديات ۋسپەحي درۋگيح وتراسلەي ۆوستوكوۆەدەنيا» - دەيدى [55, 154].  قورقىت اتا (VIII - Iح ع.)  ءومىر سۇرگەنمەن شىعارمالارى بەرتىن جارىققا شىقتى. سوندىقتان دا شىعارمالارىندا وعىز - قىپشاق ەلىنىڭ سالتى مەن تۇرمىسى كەڭىنەن كورىنەدى. قورقىت اتا شىعارماسى يسلام ءدىنى داۋىرىنە ءدوپ كەلگەن سوڭ مۇسىلمان قاعيدالارى، ءدىني لەكسيكالار ۇشىراسادى. تەمىر دوسى، ءدىن تۇتقاسى مۇحاممەد كورىكتى، مۇحامەدتىڭ وڭ جاعىندا ناماز وقىعاندا ابۋباكىر - سىددىق كورىكتى، «ياسين» اياتى كورىكتى، پايعامبارلار، قۇران، قۇتبا نامازى، ازان ت.ب. [56, 13-14].  سول داۋىرگە جاتقانىمەن، شىعارامالارىندا ءدىني لەكسيكا ونشا كوپ كەزدەسپەيدى: يسلام شەڭبەرىندەگى سۋفيزمدىك اعىمدى ۇستاعان ءابۋناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن تارحان يبن ۇزلاق ءال -فارابي تۇركىستانداعى فاراب (وتىرار) قالاسىندا 870 جىلدارى تۋعان.

ماحمۇت قاشقاري سودىگىندە كونە تۇرىك زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەت سوزدەرى وتە كوپ: ات، وق، ۋن، الب، وت، ير، ون، اتىز، وكۋز، ىدىش، ۋرۋع، وچاق، ازۋق، اتۋك، ىچۋك، ورۋك، ۋزۋم، ەركاك تاقعۋ، ارقار، ورعاق، التۋن، ۋلار، ارپا، ۋعۋرشىق، قىن، قانات، قىلىچ، كوماچ، قوبۋز، قىمىز، قامىش، كۋمۋش، قورىع، بالىق، بىلىك، تازاك، توشاك، تىشاك، كورۋك، كولۋك، كەلىن، لاچىن، قاتۋن، تۋشاق، ۋلان، كوگان، قامچى، كاكرا، تامعا، قارعا، كاتمان، قالقان، بۋزاعۋ، قىسعاچ، بالدىز، سۋۆلىق، ت.ب. ءى. كەڭەسباەۆ «ورتا عاسىردا قازاق حالقىنىڭ جازبا ءداستۇرى بولعانىن ءبارىمىز دە قۇپتايمىز. ويتكەنى ءومىردىڭ قيىن تاۋقىمەتىنەن جازبا ءداستۇرىمىز تۋىستاس تۇركى تىلدەرىمەن استاسىپ جاتتى» [57, 83] - دەيدى. بۇل كەلتىرىلگەن مىسالداردان دا ايقىن كورىنەدى.

احماد ياسساۋي   شىعارماسىندا رۋحاني مادەنيەت لەكسيكاسى كەزدەسەدى: ونەر، ءبىلىم، وي، اقىل، ابىروي، باقىت، ۋاقىت، جۇت، شىراق، جارىق، ادەپتىلىك، قۇل، قىزمەت، نۇر، قۇرمەت، ءداستۇر، ت.ب. احمات ياسساۆي  حيكماتلارىندا: بيسميللوح، حيكمات، دافتاري، عاريب، فاقير، دارگوحيعا، عاريبلارىن، ماديناعا راسۋل، مەحنات، قۋون، ناموز، قازو، مۋحابباتني، شايتون، يمون، نافسيم، ماكتاب، سۋننات، كوفير، نۋرعا، رۋح، جيبريل، حافتۋم، الاست، ارۆوح، زيكر، وللاح، بوبوم، شاروب، توۆبا، ازوزيل، يللييۋن، ينشواللوح، لاببايك، مۋل، ۋقبو، ولام، وريف، ارش، ازوب، جامول، چورتەر، چيلتان، دارۆەش، دين، اداب، يبودات، يككي نۋر، كارومات، مەحمون، مەھروج، نافس، زيكر، مۋرشيد، نولمۋس، سۋفي سوفلىق باعىتتاعى جانە ارا تۇرا يسلام ءدىني لەكسيكالارى ۇشىراسادى [58, 254].

احمەت يۇگىنەكي ەڭبەگىندە: دۇعا، كىتاپ، دۇنيە، جومارت، ءتىلى، زيالى، ساراڭ، تاكاپارلىق، شاپاعات ت.ب.

سۇلەيمەن باقىرعاني ەڭبەگىندە: قۇداي، قۇلشىلىق، توزاق، اللا، كۇنا، استاعفيراللا، دارەت، ميحنات، عيبادات، يمان، قۇلشىلىق، زىكىر، شاريعات، سوفىلىق، پارىز، ورازا، ءناپسى، شاپاعات، مۇسىلمان، اۋليە، ۋاجيب، سۇندەت كوبىنە ءدىني لەكسيكا كەزدەسەدى. التىن وردا - قىپشاق داۋىرىندەگى ادەبيەتتەن: رابعۋزيدىڭ «نۋح' الايھي س - سالام حيكايالارى»، «سۇلەيمەن الايھي س - سالام حيكايالارى»، «حارۋت پەن مارۋت حيكايالارى»; حۋسام كاتيبتىڭ «جۇمجۇما سۇلتان» ناعىز مۇسىلمان ءدىنىن ۋاعىزداعان شىعارمالار. ءوز كەزىندە، قازىر دە قۇندىلىعىن جويماعان يمانياتتىققا، مۇسىلمان مادەنيەتىنە شاقىراتىن ەڭبەكتەر بولىپ تابىلادى. ءدىني لەكسيكا سياقتى يسلام مادەنيەتى دە قازاق مادەنيەتىنەن بولەك دۇنيە ەمەس. قازاقتار قازاق تىلىندە سويلەيتىندەر، ءدىني تۇرعىدا سويلەيتىندەر بولىپ ەكىگە بولىنبەيدى. دەمەك، قازاق مادەنيەتى، مۇسىلمان مادەنيەتى دەگەن دە جوق. ءبىر تۇتاس يسلام مادەنيەتى شەڭبەرىندە وركەن جايعان  قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى دەگەن بار. سول سياقتى قازاق تىلىنە ەتەنە ءسىڭىسىپ كەتكەن ءدىني لەكسيكا (تەرميندەر) دەۋگە بولادى تىلىمىزدە قالاپتاسىپ كۇندەلىكتى سويلەۋ تىلىنە اينالدى. ءدىني لەكسيكا تەك قانا ادامدى جەرلەگەن راسىمدەردە عانا قولدانىلادى، قوجا، مولدالاردىڭ، مەشىتتىڭ «كاسىبي لەكسيكاسى» دەسەك قاتتى قاتەلەسەمىز. ءدىني قاعيدالاردى «كاسىبي لەكسيكاعا» اينالدىرىپ جۇرگەندەر شىن مانىندەگى «دۇمشە مولدالار»، «ءدىندى اپيىنعا» قالاي اينالدىرعانىن بىلمەي قالعان، يسلام الەمىنەن، مادەنيەتىنەن جۇرداي، حابارى جوق، ساۋاتسىز ءدىن يەلەرى ەكەندىگىن نەگە جاسىرامىز. جالپى، قازاق تىلىندە «ءتىل جانە ءدىن» تۋرالى از ايتىلىپ كەلدى، تەوريالىق ەڭبەكتەر جوقتىڭ قاسى. «جالپى ءتىل ءبىلىمى» [59] «ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزدەرى» [60] - دەگەن ەڭبەكتەردە مۇلدەم ءسوز بولمايدى. كەڭەس ءداۋىرى كەزەڭىندە «ءدىني لەكسيكا» ماسەلەسى جابىق تاقىرىپ بولىپ كەلدى. «ءتىل جانە ءدىن» تۋرالى ايتۋ باسىڭدى قاتەرگە تىگۋمەن پارا - پار بولدى. ءبىر تۇتاس قازاق ادەبيەتىنەن عاسىرلىق مادەنيەت الىنىپ تاستالدى. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ دامۋىنا ىقپالى بار «ءدىني لەكسيكالار» تۋرالى مۇلدەم ءسوز بولمادى. بىراق، ورتا عاسىر جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءتىلى - گ. ابدراحمانوۆا [61, 49]، ا.ك. قۇرىشجانوۆ [62, 49]، م.ورازوۆ [63, 279]، ە.ن. نادجيپ [64, 162]،           ا.يباتوۆ [65, 211]،  ەسكى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى [66, 81, 123]،  تۋرالى زەرتتەۋلەر ت.ب. لينگۆيستيكالىق تالداۋعا ءتۇستى.ءتۇبى «ءتىل جانە ءدىن» - اتتى تاراۋ تولىعىنان قايتا قارالادى دەگەن ۇمىتىمىزدە جوق ەمەس. يسلام ءدىنى كونفۋتسي - داوسيستىك جانە ءۇندى - بۋددا جانە حرەستيان دىنىنە قاراعاندا جاس ءدىن. ونىڭ شىعۋى VII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا جاتادى. اراب جەرىندە كونە ارابتار تايپاسى ءومىر ءسۇردى [67, 194]. يسلامنىڭ نەگىزىن قالاعان مۇحاممەد پايعامبار بولدى [68, 250]. مۇسىلماندار ءبىر عانا اللاعا عانا سەنەدى. قۇداي، الەم تۋرالى شىندىقتى ايتۋ ءۇشىن ارناۋلى ادامدار پايعامبارلار تاڭداپ الىندى. ەڭ سوڭعى پايعامبارىمىز مۇحاممەد بولدى [69]. باسقا ەرتە ۋاقىتتاعى پايعامبارلار: ادام، نوي (نۇح), اۆراام، لوت، مويسەي (مۇسا), داۆيد ء(داۋىت), سولومون (سۇلەيمەن), يسسۋس حريستوس ت.ب. بولدى. مۇنىڭ ىشىندە مۇحاممەد ءىلىمى عانا شىندىققا جۋىق كەلدى. يسلام ءدىنى بويىنشا الەم اللانىڭ امىرىمەن التى كۇندە جاسالدى. ايەل ەركەكتىڭ قابىرعاسىنان جاسالدى. ادام ءومىرىنىڭ ەڭ ءتاتتى كۇندەرى ادام مەن حاۋانىڭ ءومىرى دەپ وقىتتى. قۇران (ارابشا وقۋ) يسلام ءدىنىڭ قاسيەتتى كىتابىنا اينالدى. يسلام ءدىنى مەن قازاقتىڭ ادەت - عۇرىپتارى، سالت - داستۇرلەرى تۋرالى ەڭبەكتەر جازىلدى [70]. ن.ءا. نازارباەۆ «سىندارلى ون جىل» - دەگەن كىتابىندا: «يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاقتار قۇران ەرەجەلەرىنىڭ نەگىزىندە دە، يسلامعا دەيىنگى ءداستۇرلى ىرىم - جوراعا دا تابيعي تۇردە جانە ءبىر مەزگىلدە ءمىناجات ەتە الاتىن بولعان. وسىلايشا، قازاقتار وزدەرى ءۇشىن جاڭا اراب ءدىنىن قابىلداعانىمەن، ءوز بابالارى - تۇركىنىڭ كوشپەلى تايپالارىنىڭ رۋحاني مۇراسىنان دا كوز جازعان جوق» - دەيدى [71, 3]. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاقتار مۇسىلماندىق ادەت - سالتقا، تۇرمىسقا بايلانىستى كۇندەلىكتى ومىردەگى زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەتكە قاتىستى سوزدەردى دە قابىلدادى بىراق، ءوزىنىڭ اتا - باباسىنىڭ تىلىنەن الشاق كەتكەن جوق. «وكانچاتەلنو رەشيت سۋدبۋ كازاحسكوي تراديتسي ۆ كازاحستانە موجەت ليش پوياۆلەنيە تەح، كوگو ۆ يسلامە زوۆۋت ال ينسان - ال كاميل - چەلوۆەك سوۆەرشەننىي» - دەگەن ءسوز اركىمدى ويلاندىرادى [72]. وسى ورايدا زيرا ناۋرىزباەۆا [73]. ءالميرا بەكەتقىزى ناۋرىزباەۆانىڭ [74]. ەۆفرات باعداتۇلى يمانبەكتىڭ ماقالالارى مەن سۇحباتتارىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى [75]. «يسلام ۋمماسىنىڭ بولاشاعى» دەگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا مۇحتار قۇل - مۇحاممەد بايانداما جاسادى وندا: «يسلام مەن ءبىلىم ەگىز ۇعىم. اللا تاعالانىڭ 99 ەسىمىنىڭ ءبىرى - ءبىلىم» - دەدى [76].  مۇحتار قۇل - مۇحاممەد: «جالپى مادەنيەتكە توقسان توعىز انىقتاما بەرسەك تە ۇلتتىق مادەنيەتىڭ تىرەگى بىرەۋ عانا، ول - ءتىل» [77] - دەگەن ءسوزىنىڭ ءتۇپ - توركىنىنە تەرەڭىرەك بارايىق. ەلىمىز ەگەمەندىك الۋى قارساڭىندا «ءتىل تۋرالى زاڭ» 1989 جىلى قابالداندى [78]. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ وكىمىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءتىل سياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى (1996)» بەكىتىلدى. ەگەمەندى ەلدىڭ  مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن تاعى ءبىر پىسىقتاپ بەرگەن بىردەن - ءبىر ماڭىزدى قۇجات بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى «ءتىل تۋرالى زاڭ» (1997), ەگەمەندى رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتتسيالىق زاڭىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ايتىلعاندى كەڭىنەن - تالقىلاپ ناقتىلاپ بەردى. «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001 - 2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ سالا - سالادا قولدانىلۋىن تاعى دا ايتىپ ءوتتى. سايىپ كەلگەندە 1996 جىلعى قۇجاتپەن مازمۇنى ساي كەلىپ، بالەندەي ايىرماشىلىعى جوق بولدى. تەك قانا عىلىمي قامتاماسىز ەتۋدە:  ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى باسىم رولگە يە بولۋعا ءتيىس - دەگەن سويلەم جازىلدى. سوڭعى جىلدارى مەرزىمدى باسپاسوزدە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جونىندە وتكىر - وتكىر ماقالالار جارىق كوردى. اتاپ ايتساق: ف.ع.د    ءو. ايتباەۆ [79] تەرمينولوگيا تۋرالى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىن كوتەردى. ف.ع.د ب. حاسانوۆ [80] مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى تۋرالى،  س. اقتاەۆ [81]،  مۇحتار  قۇل - مۇحاممەد [82]  ت.ب. قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جايىندا ءسوز قوزعادى. مەملەكەتتىك ءتىل شىنى كەرەك «باياعى جارتاس ءبىر جارتاس» كۇيىنەن ءبىر تاڭبادى. جەتىم بالا «كوركەمتايدىڭ» كۇيىن كەشكەلى قاشان. ءال-ءفرابيدىڭ ءوزى ءتىل عىلىمىن باسقا عىلىمداردان جوعارى قويدى [83, 47].  قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋسى بولا تۇرا نەگە ءوز دارەجەسىندە قولدانىلمايتىنى تۋرالى ب.حاسانوۆ اتالعان ماقالاسىندا 17 سۇراققا بەيرەسمي تۇسىندىرمە بەردى سوندا بارلىق جايتتار انىق ايتىلعان. «كونستيتۋتتسيالىق كەڭەس ءتىل زاڭى سالاسىنداعى وسى اتاپ كورسەتىلگەن جانە اتاپ كورسەتىلمەگەن قايشىلىقتاردى ءبىرجولاتا جويۋ ءۇشىن «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداۋىن تالاپ ەتۋ ءادىل بولارى ءسوزسىز» - دەيدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1 كراتكي فيلوسوفسكي سلوۆار. پود رەداكتسيەي م. روزەنتاليا ي پ. يۋدينا. پوليتيزدات پري تسك ۆكب (ب). 1940. -  س. 323-324

2 توكەنوۆ ءو. س. مادەنيەتتانۋ نەگىزدەرى. - الماتى: دايك پرەسس. 2001. -  ب.  63.

3   تيموشينوۆ ۆ. كۋلتۋرولوگيا. - الماتى، 2001.  -  س. 101.

4 كوپىلەنكو م.م. وسنوۆى ەتنولينگۆيستيكي. - الماتى: ەۆرازيا، 1995. -  س. 19.

5 عابيتوۆ ت.، ءمۇتالىپوۆ ج.، قۇلساريەۆا ا. مادەنيەتتانۋ نەگىزدەرى. -الماتى: دانەكەر، 2000.  -  ب. 146.

6 مۇقتارۇلى س. شوقان جانە ونەر. - الماتى: ونەر، -  ب. 1985. 216.

7 حۋساينوۆ ك.ش.، جۋبانوۆ م.ح. پروبلەمى فونوسەمانتيچەسكوگو دەريۆاتسي. -الماتى: عىلىم، 1998. -  ب. 69.

8 كۋلتۋرولوگيا. يستوريا ميروۆوي كۋلتۋرى. - موسكۆا: UNITY, 2000.  - س.  57-58.

9 باتمانوۆ ي.ا. گرامماتيكا كيرگيزسكوگو يازىكا. ۆىپۋسك 1. - كازان: كيرگيزسكوە گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆو فرۋنزە، 1939.  -  س. 54.

10 كوپىلەنكو م.م. وسنوۆا ەتنولينگۆيستيكي. -الماتى: ەۆرازيا، 1995. س. 71.

11 ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى. - الماتى: انا ءتىلى، 1991, - ب.10 -25.

12 قايداروۆ ا.ت.، كەريمباەۆ ە.ا. ەتنولينگۆيستيچەسكيە اسپەكتى كازاحسكوي ونوماستيكي // يزۆەستيا ان كازسسر سەريا فيلولوگيچەسكايا، 1990, № 3. - ب. 5.

13 ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى. - الماتى: انا ءتىلى، 1991,  - ب. 26 - 38.

14 كوپىلەنكو م.م. وسنوۆى ەتنولينگۆيستيكي. - الماتى: ەۆرازيا، 1995, - س. 19.

15 سەدەلنيكوۆ ا.پ. راسپرەدەلەنيە ناسەلەنيا كيرگيزسكوگو كرايا پو تەرريتوري، ەگو ەتنوگرافيچەسكي سوستاۆ، بىت ي كۋلتۋرا // اباي، №8. 1993, - ب. 20.

16 عابيتوۆ ت.،  مۇتالىپوۆ ج.، قۇلساريەۆ ا.  مادەنيەتتانۋ.  - الماتى: دانەكەر، 2000.  - ب. 48-49.

17 ششەربا ا.م. سراۆنيتەلنايا فونەتيكا تيۋركسكيح يازىكوۆ. - لەنينگراد: ناۋكا. لەنينگرادسكوە وتدەلەنيە. 1970. - س. 110.

18 دجۋنيسبەكوۆ ا. سينگارمونيزم ۆ كازاحسكوي يازىكە. - الماتى: ناۋكا، 1980. - س. 9 .

19 زۆيگەنتسەۆ ۆ.ا. يستوريا يازىكوزنانيا حIح ي حح ۆەكوۆ ۆ وچەركاح ي يزۆلەچەنياح. چاست 1. گوسۋدارستۆەننوە ۋچەبنو-پەداگوگيچەسكوە يزداتەلستۆو مينيستەرستۆو پروسۆەشش. رسفسر. - موسكۆا، 1960. - س. 205.

20 عابيتوۆ ت.، ءمۇتالىپوۆ ج.، قۇلساريەۆا ا. مادەنيەتتانۋ نەگىزدەرى. -الماتى: دانەكەر، 2000.  - 52 -54.

21 قايدار ءا. قازاق ءتىلىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى. - الماتى: انا ءتىلى، 1998. - ب. 13 - 14.

22 ۆەدەنيە ۆ كۋلتۋرولوگيۋ. - موسكۆا: ۆلادوس، 1995, - س. 87.

23 قۇران كارىم. 1991. - ب.  342.

24 تومسەن ۆ. يستوريا يازىكوۆەدەنيا دو كونتسا حIح ۆەكە گوسۋدارستۆەننوە ۋچەبنو-پەداگوگيچەسكوگو يزداتەلستۆو ناركومپروسا رسفسر. - موسكۆا-1938. - س. 32.

25 بەرەزين ف.م. يستوريا سوۆەتسكوگو يازىكوزنانيا. - موسكۆا: ۆىسشايا شكولا، 1981. - س. 103.

26 ۆۆەدەنيە ۆ كۋلتۋرولوگيۋ. - موسكۆا: ۆلادوس، 1995. - س.  84

27 كۋلتۋرولوگيا.  - روستوۆ - نا - دونۋ: فەنيكس، 1995. -  س. 34 -35

28 كۋلتۋرولوگيا. - موسكۆا: تسەنتر، 2000.  -  س. 67.

29 سەدەلنيكوۆ ا.پ. راسپرەدەلەنيە ناسەلەنيا كيرگيزسكوگو كرايا پو تەرريتوري، ەگو ەتنوگرافيچەسكي سوستاۆ، بىت ي كۋلتۋرا // اباي، №8. 1993.  -  س. 20.

30 جۇبانوۆ ق. قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر. - الماتى: عىلىم،  -  ب. 314-317,   275 - 283.

31 كوپىلەنكو م.م. وسنوۆى ەتنولينگۆيستيكي . - الماتى: ەۆرازيا، 1995, - س. 21.

32 سەيدىمبەكوۆ ا. كۇڭگىر - كۇڭگىر كۇمبەزدەر. - الماتى: جالىن، 1981. - 148.

33 كۋلتۋرولوگيا. - موسكۆا: يۋنيتي، 2000.  -  س. 30.

34 اقساۋىت. باتىرلار جىرى.  ەكى تومدىق. - الماتى: جازۋشى، 1977. -  ب. 71,  218.

35 جۇماباەۆ م. تاڭدامالى. - الماتى: عىلىم، 1992. - ب 196.

36 بالاقاەۆ م. قازاق ءتىلىنىڭ مادەنيەتى. - الماتى: جالىن، 1971. - ب. 74.

37 ادامباەۆ ب. كازاحسكوە نارودنوە وراتورسكوە يسكۋسستۆو. - الماتى: انا ءتىلى، 1994. - س. 74.

38 گولوۆين ب.ن. وسنوۆى كۋلتۋرى رەچي. - موسكۆا: ۆىسشايا شكولا، 1980. - س. 6 - 7.

39 ۆينوگرادوۆ ۆ.ۆ. يازىك گوگوليا ي ەگو زناچەنيە ۆ يستوري رۋسسكوگو يازىكا // ماتەريالى ي يسسلەدوۆانيا پو يستوري رۋسسكوگو ليتەراتۋرنوگو يازىكا. توم III . - موسكۆا: يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك سسسر. 1953. - س. 15.

40 بالاقاەۆ م. قازاق ادەبي ءتىلى جانە ونىڭ نورمالارى. - الماتى: قازاقستان، 1971. - ب. 74.

41 سكۆورتسوۆ ل.ي. تەورەتيچەسكيە وسنوۆى كۋلتۋرى رەچي. - موسكۆا: ناۋكا، 1980. - س. 90.

42 سماعۇلوۆا ك.ن. ماعىنالاس فرازەولوگيزمدەردىڭ ۇلتتىق - مادەني اسپەكتىلەرى // ف.ع.د.، عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن جازىلعان ديسسەرتاتسيانىڭ اۆتورەفەراتى. - الماتى: 1998. - ب. 37.

43 قۇرمانعاليەۆا س. قازاق ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىتۋ. - الماتى: قازاق سسر-ءنىڭ عىلىم باسپاسى، 1984. -ب 24.

44 وسنوۆى كۋلتۋرى رەچي. حرەستوماتيا. - موسكۆا: ۆىسشايا شكولا، 1984. - س. 7.

45 نازارباەۆ ن. ءا. ورتاق ۇيىمىزدەگى تىنىشتىق - بارشامىزدىڭ ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ يگىلىگى. قازاقستان  حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ سەسياسىندا پرەزيدەنتتىڭ جاساعان بايانداماسى. // سارىارقا سامالى. №9 (12956) 1999.

46 ورەلى ونەر ء(تىل مادەنيەتى تۋرالى) - الماتى: عىلىم، 1976. - ب. 33.

47 بەلينسكي يستوريك ي تەورەتيك ليتەراتۋرى.  - موسكۆا -لەنينگراد: ناۋكا،  1949. - س. 172.

48 قورداباەۆ ت. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى. - الماتى: راۋان، 1991. - ب. 121;  قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ جولدارى. - الماتى: راۋان، 1995. - ب. 167.

49 كوپىلەنكو م.م. وسنوۆى ەتنولينگۆيستيكي. - الماتى: ەۆرازيا، 1995. - س.  19.

50 قۇنانباەۆ ا. شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق جيناعى. - الماتى: 1961. - ب. 677.

51 قۇدايبەرديەۆ ش. شىعارمالارى. - الماتى: جازۋشى، 1988. - ب. 547.

52  سىزدىق ر. ءسوز قۇدىرەتى. - الماتى: سانات، 1977.  - ب. 177.

53 جانىبەكوۆ ءو. اتا-بابا مۇراسى: ۋاقىت پەن ءومىر تالاپتارى تۇرعىسىنان // ەگەمەندى قازاقستان. 1992. 3 قازان. - ب. 3.

54 قاسقاباسوۆ س. قازاقتىڭ حالىق پروزاسى. -الماتى: عىلىم، 1984. 69 ب.

55 بارتولد ۆ. يستوريا. يزۋچەنيا ۆوستوكا ۆ ەۆروپە ي روسسي. لەكتسي چيتاننىە ۆ ۋنيۆەرسيتەتە ي ۆ لەنينگرادسكوم ينستيتۋتە جيۆىح ۆوستوچنىح يازىكوۆ. - لەنينگراد: يزدانيە ۆتوروە..1925. - س. 154.

56 قورقىت اتا كىتابى. - الماتى: جازۋشى، 1994. - ب. 13 -14.

57 كەڭەسباەۆ ءى. قازاق ءتىل ءبىلىمى تۋرالى زەرتتەۋلەر. - الما-اتا، 1987. - ب. 83.

58 احماد ياساۋي. حيكماتلار. - توشكەنت: عافۋر عۇلام نوميداگي ادابيەت ۆا سانات ناشريەتي، 1990. - ب. 254.

59 قورداباەۆ ت. جالپى ءتىل ءبىلىمى. - الماتى: مەكتەپ، 1983.

60 احانوۆ ك. ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزدەرى. - الماتى: سانات، 1993.

61 ابدراحمانوۆا گ.ح. قوجا احمەد ءياسساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەت» تىلىندەگى سەپتىك جالعاۋلارىنىڭ سيپاتى // ف.ع.ك.، كان. عىلىم ءدار. الۋ. ءۇشىن. جاز. ديسسەرت. اۆتورەفەراتى. -الماتى، 2000. 49 - ب.

62 قۇرىشجانوۆ ا.ك. يسسلەدوۆانيە پو لەكسيكە <تيۋركسكوگو - ارابسكوگو سلوۆاريا > الما -اتا، 1970. س.49.

63 ورازوۆ م. سەمانتيكا كازاحسكوگو گلاگولا (وپىت سەمانتيچەسكوي كلاسسيفيكاتسي) // ديسسەرتاتسيا نا سويسكانيە ۋچەننوي ستەپەني دوك. فيل. ناۋك. -الما -اتا، 1983, س. 279.

64 نادجيپ ە.ن. تيۋركويازىچنىي پامياتنيك حIV ۆەكا «گۋليستون» سەيف ساراي ي ەگو يازىك. چاست پەرۆايا. -الما-اتا: ناۋكا، كاز.سسر. 1975. س. 162.

65 يباتوۆ ا. قۋتبتىڭ «حۋسراۋ ۋا ءشىرىن» پوەماسىنىڭ سوزدىگى. -الماتى، 1974. 211 ب.

66 ەسكى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى زەرتتەۋلەر. يباتوۆ ا. قىپشاق بەركە فاقيھتىڭ ءتىلى، 81 ب; ساعىندىقۇلى ب. حII عاسىر ەسكەرتكىشى «ھيبات - ۋل - حاقايىقتىڭ ءتىل ەرەكشەلىكتەرى»  123 ب; -الماتى: ناۋكا يزدات. كاز. سسر، 1983.

67 ۆۆەدەنيە ۆ كۋلتۋرولوگيۋ. -موسكۆا: ۆلادوس، 1995. س. 194.

68 كۋلتۋرولوگيا. يستوريا ميروۆوي كۋلتۋرى. -موسكۆا: يۋنيتي، 2000. 250.

69 مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءومىرى. -الماتى: جازۋشى، 1994.

70 مۋستافينا ر.م. پرەدستاۆلەنيا، كۋلتى، وبريادى ۋ كازاحوۆ. -الما -اتا: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1992; وسەروۆ ن.، ەستاەۆ ج. يسلام جانە قازاقتاردىڭ ادەت - عۇرپى. -الماتى: قازاقستان، 1992.

71 جولداسبەكوۆ م. رۋح ەۆوليۋتسياسى ن. نازارباەۆتىڭ «سىندارلى ون جىل» («كريتيچەسكوە دەسياتيلەتيە») اتتى تىڭ تۋىندىسى حاقىندا // ەگەمەندى قازاقستان. 2003, № 35 - 36 (23236) 3 ب.

72 نۋرپەيسوۆا ش.ا. ك چيستومۋ رودنيكۋ تراديتسي (سۇحبات) //زامان -قازاقستان. 1997. №19 (192).

73 ناۋرىزباەۆا ز. دۋحوۆنوست كاك يستوچنيك نورماتيۆنوگو رەگۋليروۆانيا تراديتسيوننوگو وبششەستۆا // زامان قازاقستان. 1997. № 22 (195).

74 ناۋرىزباەۆا ءا.ب. مادەنيەت جاراتۋشى - ادام ەڭبەگىمەن قىمباتتى (سۇحبات) // زامان قازاقستان. 1997. № 8 (181); № 9 (182).

75 يمانبەك ە.ب. كۋلتۋرونوميكا - وبراز بۋدۋششەگو دليا كاحزاحستانا // زامان قازاقستان. 1997. № 14 (187).

76 ەگەمەندى قازاقستان. 2003. № 127-130 (23340) // ەگيپەتتە اراب رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى كاير قالاسىندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ 70 - كە جۋىق ەلدەرىنىڭ باس قوسقان «يسلام ۋمماسىنىڭ بولاشاعى» اتتى ۇلكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتى.

77 ەگەمەندى قازاقستان. ۇلت مايەگى - مادەنيەت. مۇحتار قۇل -مۇحاممەدتىڭ  «ۇلتتىق مادەنيەتتەردىڭ تاريحي ساباقتاستىعى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا  سويلەگەن ءسوزى. 2003. № 139 (23349).

78 قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭى. -الماتى: قازاقستان، 1989.

79 ايتباەۆ ءو. ءسوز تۇزەلدى تىڭداۋشى سەن دە تۇزەل // ەگەمەندى قازاقستان.  № 134 (23344). 2003 جىل. 31 مامىر.

80 حاسانوۆ ب. زاڭنىڭ كۇشى - ءتىلدىڭ سۇسى // ەگەمەندى قازاقستان. № 150 (23360)  2003 جىل. 21 ماۋسىم.

81 اقاتاي س. و. سۇلەيمەنوۆتىڭ «تاريحقا دەيىنگى تۇرىكتەر» دەگەن كىتابىنىڭ «تۇرىك ءتىلى مەن جازۋىنىڭ شىعۋ تەگى حاقىندا» (اۋدارعان) تۇرىك ءتىلى مەن جازۋىنىڭ شىعۋ تەگى حاقىندا // زامان قازاقستان. №27 (434) 4 شىلدە، 2003 جىل.

82 مۇحتار قۇل - مۇحاممەد. ۇلت تىرەگى - ءتىل. //انا ءتىلى. №19 (648) 2003 جىل، 15- مامىر.

83 كوبەسوۆ ا.   ال فارابي. -الماتى: قازاقستان، 1971.  47 ب.

21/09/2009

«قازاق ءتىلى» (ماسكەۋ)

سوڭى