ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور وراق اليەۆ اعا بارشا قازاقستاندىقتارعا تانىمال ادام. حالىق ونى تەك ەكونوميكا سالاسى عالىمى دەپ ەمەس، تەرەڭ ويشىل رەتىندە تانيدى. ۇزاق جىلدار وراق اعا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ وركەنيەتتىك جوبالارىن ۇسىنىپ كەلەدى. ول ونىڭ باستى ءپرينتسيپى رەتىندە «مەملەكەتتى ادىلەتتى باسقارۋ» قاعيداسىن ۇستانعاندىقتان – عالىمنىڭ كوپتەگەن ويلارىن كوررۋپتسيالانعان مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى قابىلداي قويمادى. ناتيجەسىندە، قوعام ول جۇيەنىڭ زاردابىن ءالى دە تارتۋدا. 

سونىمەن قاتار، وراق اعامىزدى كوزى قاراقتى، زايىرلى قوعام وكىلدەرى ويشىل رەتىندە بىلەدى. ول ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق تولعاۋلارىندا تاريحقا كوز جۇگىرتە وتىرىپ، ونداعى ايتىلعان كەرەمەت ويلاردىڭ بۇگىندە ەلىمىزگە قالاي قىزمەت ەتە الۋى جولدارىن دا كورسەتىپ وتىردى. الايدا، ابدەن كۇشىنە ءمىنىپ، «كوزى تۇماندانعان» اۆتوريتارلىق جۇيەگە ول دا قاجەت بولمادى...

دەگەنمەن، ۋاقىت وزگەرەدى، سونىمەن قاتار، قوعامنىڭ رۋحاني‑يدەولوگيالىق سۇرانىسى دا وزگەرىسكە ۇشىرايدى. قازىرگى جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياسي‑رۋحاني رەفورمالار مەن ولار كوتەرگەن ۇراندار قازاقستاننىڭ وزگەرىس كۇيىن باستان كەشىرىپ جاتقانىنان بەلگىسى دەسەك بولار. ەندەشە، ءبىر كەزدەرى اكادەميك وراق جولمىرزاۇلىنىڭ مەملەكەتتىك دامۋ تۋرالى ايتقان ويلارى بۇگىندە وزەكتى بولا ءتۇستى دەپ ويلايمىن.

وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، وراق اعانىڭ كونفۋتسي تۋرالى ويلارىنان ۇزىندىلەردى قايتا جاڭعىرتىپ، قوعام تالقىسىنا سالۋ – قازىرگى زامان تالابىنا ساي كەلەدى دەپ ويلادىم:

سۋرەت: سپيكەردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

نەلىكتەن ءدال وسى «كونفۋتسياندىق» جۇيە قىتايدىڭ رەسمي مەملەكەتتىك يدەولوگياسى بولىپ تانىلعان؟

وراق اليەۆ، ساياسي ەكونوميست، عىلىمتانۋشى، ەپيستەمولوگ:

– قىتايدا دا، بۇكىل الەمدە دە كونفۋتسياندىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشى كونفۋتسيگە سونشالىقتى ماداق پەن قۇرمەت كورسەتىلەدى. ءتىپتى، سوڭعى ۋاقىتتا كەڭ تاراعان ءبىر قاناتتى ءسوز بار: «كونفۋتسي ‑ قىتاي ءۇشىن ءرامىز، ال قىتايلىقتار ءۇشىن – رامىزدەن دە ارتىق!» دەگەن. ەندى، تىكەلەي سۇراعىم كەلەدى: «نەگە ءدال سول كونفۋتسي، ال لاو-تسزى نەمەسە بۋددا ەمەس، بۇكىلحالىقتىق «قىتاي ءرامىزى» دەپ جاريالاندى؟ نەگە داوسيزم نەمەسە بۋدديزم ەمەس، تەك «كونفۋتسياندىق» قىتاي مەملەكەتىنىڭ رەسمي يدەولوگياسى بولىپ وتىر؟» دەپ.

جاۋابىم مىناداي: سەبەبى، كونفۋتسي تەك قانا قىتاي حالقىن – جالعىز ۇلى (قۇداي تاڭداعان) حالىق رەتىندە، ال قىتايدى – جەر بەتىندەگى جالعىز «اسپان استى ەلى» رەتىندە دارىپتەدى. قىتايدى ەڭ ۇلى جانە ءوز-وزىنە جەتكىلىكتى مەملەكەت دەپ سانادى. ال قالعان بۇكىل الەم – جاي عانا «الەمشىك»، ياعني ەرەكشە نازار اۋدارۋعا تۇرمايتىن ايماق قانا بولىپ قالدى.

ارينە، كونفۋتسي ءومىر سۇرگەن زاماندا قىتاي مادەني، عىلىمي جانە ەكونوميكالىق دامۋدىڭ جوعارى ساتىسىنا جەتكەن ەدى. بۇل وعان وسىنداي وي-پىكىرلەر ايتۋعا، كەيدە اشىق، كەيدە جاناما تۇردە، نەگىز بەردى. وسى ويدى ول ءوز حالقى مەن قىتاي بيلەۋشىلەرىنە (پاتشالار مەن يمپەراتورلارعا) ماڭگىلىك «ميسسيا» رەتىندە امانات ەتتى. ءتىپتى، كوزى تىرىسىندە ول قىتاي يمپەرياسىن ءتيىمدى باسقارۋ مەن ونىڭ مەملەكەتتىك نەگىزدەرىن نىعايتۋ جونىندە كوپتەگەن كەڭەستەر بەرىپ قانا قويماي، ەلدى ارالاپ، ءتۇرلى پاتشالىقتاردىڭ بيلەۋشىلەرىن ءوز يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇگىتتەپ، كەي كەزدەرى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەر دە اتقاردى. وسى تۇرعىدان العاندا، كونفۋتسي – مەملەكەتشىل جانە وتانشىل تۇلعا. دەگەنمەن...

كونفۋتسي – بارىنەن بۇرىن قىتاي ادامى، قىتاي ءۇشىن تۋعان، ءوز ۇلى دەرجاۆاسى – قىتاي ءۇشىن جان-تانىمەن كۇرەسكەن جان.  ول ناعىز «مەملەكەتشىل» ەدى (ۇلكەن تەورەتيك بولعانىمەن، ىسكە اسا قويماعان پراكتيك), جانە ءوزىنىڭ قىتايتسەنتريزمدىك ويلارى مەن قۇندىلىقتارىن قانشاما «جۇمساق»، «تولەرانتتى»، «اقىلدى» سوزدەرمەن، افوريزمدەرمەن، دانالىقتارمەن كومكەرسە دە، ولاردىڭ استارىندا قىتاي مۇددەسىن الدىڭعى ورىنعا قويعان جاسىرىن يدەولوگيا جاتقانى اڭعارىلادى. بۇل پىكىر – قازىرگى كەزدە كونفۋتسيگە نەمەسە وسى ماقالاعا سىني كوزبەن قارامايتىن كوپتەگەن وقىرماندار ءۇشىن توسىن، ءتىپتى اۋىر ەستىلۋى مۇمكىن. الايدا مەن ناقتىلاپ ايتقىم كەلەدى: كونفۋتسيدىڭ كوپتەگەن قۇندى، ومىرشەڭ ويلارىن جوققا شىعارماي-اق، مەنىڭ كوزقاراسىمدا ول – ءدال وسىنداي تۇلعا بولىپ قالا بەرەدى.

وكىنىشكە وراي، الەمدە كونفۋتسي ءىلىمىنىڭ، جالپى كونفۋتسياندىقتىڭ شىنايى، جاسىرىن، «ۇزاق جانە اسا ۇزاق مەرزىمدى» استارلى ماعىناسى مەن ماقساتتارىنا بايىپپەن نازار اۋداراتىن ساياساتكەر جوقتىڭ قاسى. ال بۇل ءىلىم – قازىرگى قىتايدىڭ قايتا وركەندەۋى، جىلدام كوتەرىلۋى، ءتىپتى، كەڭەيۋى ءۇشىن، ياعني «تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ» (اتاپ ايتقاندا، كونفۋتسي ايتقان «اتتاردى دۇرىستاۋ») جولىندا اسا قاجەت، قىتاي حالقىنىڭ تاريحىندا بىرنەشە مارتە باستان كەشكەن «ادىلەتسىزدىك» ماسەلەسىن وسىلاي «تۇزەتۋگە» تىرىسۋ – قىتاي باسشىلىعىنىڭ باستى باعدارلارىنىڭ ءبىرى.

ال، ەندى، وسى «تاريحي ماسقارانى» جويۋ ماقساتىندا قىتاي باسشىلىعى كونفۋتسي ىلىمىنەن (مۇنى مۇقيات تالداۋ ارقىلى وڭاي بايقاۋعا بولادى) مىناداي «دانالىقتاردى»  تاڭداپ الىپ، وتە ۇقىپتى «ارەكەتكە جول سىلتەۋشى» رەتىندە پايدالانىپ وتىر:

1. «مەن ءبارىن ءبىر عانا شىندىق ارقىلى تانيمىن».

قازىرگى قىتاي ءۇشىن بۇل «ءبىر عانا شىندىق» – قىتاي ەجەلگى داۋىردەگىدەي ۇستەم سۋپەردەرجاۆاعا اينالۋى ءتيىس دەگەن سەنىم. دەمەك، وسى ءبىر شىندىق ارقىلى بۇكىل الەمدى تانۋعا ۇمتىلۋ – ولاردىڭ باستى ماقساتى;

2. «ەگەر مەنى بىرەۋ شاقىرسا، مەن ءبىر جىلدا ەلدە وزگەرىس ورناتار ەدىم».

بۇل وزگەرىستەر – قىتايدا سوڭعى ءجۇز جىلدا ءبىر توقتاماي جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان تۇراقتى رەۆوليۋتسيالار مەن رەفورمالار. سونىڭ ىشىندە شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنداعى (شىعىس تۇركىستانداعى) ميلليونداعان بايىرعى حالىقتى «قايتا تاربيەلەۋ» رەفورمالارى – ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قاتىگەز دە قاتاڭ ساياساتى;

3. «بيلەۋشى حالقىن ۇيرەتپەسە، تۋرا بولا المايدى».

جاڭا تاريحىندا قىتاي بيلەۋشىلەرى «حالقىن ۇيرەتەمىز» دەپ تىم اۋەستەنىپ كەتكەنى سونداي، كوپتەگەن قاتەلىكتەرگە بوي الدىردى (مىسالى، «مادەني رەۆوليۋتسيا»). بۇل «ۇيرەتۋ» ءۇردىسىن ولار حالىقارالىق قاتىناستاردا دا جالعاستىرىپ، باسقا ەلدەردىڭ حالقىن، ءتىپتى رەسمي ليدەرلەرىن «ساباققا» تارتىپ، ولارعا ماتەريالدىق جانە رۋحاني زيان كەلتىرىپ وتىر. بۇل تۋرالى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە دونالد ترامپتىڭ دابىل قاعۋى جانە قىتايدىڭ شەكسىز ەكونوميكالىق «تابەتى» مەن تەرريتوريالىق امبيتسيالارىنا قاۋىپتەنگەن قازاقستاندىق پاتريوتتاردىڭ سوزدەرى دالەل;

4. «اسپاندا ەكى كۇن بولماعانداي، حالىقتا ەكى بيلەۋشى بولماۋى ءتيىس».

قىتاي باسشىلىعى بۇل قاعيدانى ازداپ وزگەرتىپ، وزىنشە ءتۇسىنىپ، بۇكىل ادامزاتتا ءبىر عانا «كۇن-بيلەۋشى» بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ارينە، بۇل – قىتايدىڭ ءوزى. (سوندىقتان، قىتايمەن قاتىسى بار ەلدەر، اسىرەسە – كورشىلەر وسىدان ساق بولعاندارى ءجون – ءا.ب.);

5. «ناعىز قاتەلىك – وتكەندەگى قاتەلىكتەردى تۇزەتپەۋ».

وسىنى بولدىرماۋ ءۇشىن قازىرگى قىتاي باسشىلىعى وتە قاراپايىم شەشىم قابىلداعان ‑  ەشقاشان ءوز قاتەلىگىن مويىنداماۋ. وتكەندە دە، قازىر دە، بولاشاقتا دا «قاتەلىك جوق». بولسا – تۇزەتۋ دە كەرەك ەمەس. ال بىردەڭە قاتە بولسا – كىنا باسقالاردا.

6. «جاماندىققا جاقسىلىقپەن جاۋاپ بەرۋ – اقىماقتىق».

كونفۋتسي بويىنشا، جاماندىققا زۇلىمدىقپەن جاۋاپ بەرۋ ورىندى سياقتى. بىراق وندا كونفۋتسي ۋاعىزداعان ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق قايدا قالدى؟ سالىستىرىپ كورىڭىز: «جاقسىلىققا جاقسىلىق – اركىمنىڭ ءىسى، جاماندىققا جاقسىلىق – ۇلى ادامنىڭ  ىسى» (مۇحتار اۋەزوۆ). دەمەك، «ۇلى» دەپ ماداقتالعان كونفۋتسي – شىن مانىندە «جاماندىققا جاماندىق» قاعيداسىن ناسيحاتتاۋشى. بۇل قاعيدا قىتايدىڭ قازىرگى ساۋدا جانە سانكتسيالىق سوعىستارىندا، سونداي-اق تەرريتوريالىق داۋلارىندا دا باسشىلىققا الىنعان;

7. «بىردەي قاعيداتتار بولماعان جەردە، ورتاق ءتىل دە تابىلمايدى».

بۇل دا قازىرگى قىتايدا جاقسى «جۇمىس ىستەيتىن» قاعيدا. ورتاق ءتىل تابۋ ءۇشىن ەرەكشە پاراسات، شىن دانالىق، ساياسي ەرىك پەن جوعارى ديپلوماتيالىق مادەنيەت قاجەت. ال «كۇشتى» قىتايعا مۇنىڭ قاجەتى قانشا؟ ەكونوميكالىق جانە اسكەري كۇش، شەكسىز وزىمشىلدىك جەتكىلىكتى – سوندا بارلىق ماسەلە قىتايدىڭ پايداسىنا شەشىلەدى. بۇل – كونفۋتسيدىڭ جانە قازىرگى قىتايدىڭ «ورتاق ءتىلى»;

8. «بيلەۋشى – سالتشى، شەنەۋنىكتەر مەن زاڭدار – اۋىزدىق پەن شىلبىر، حالىق – ات».

بۇل سىرتتاي قاراعاندا بەيكۇنا مەتافورا سياقتى. الايدا شىن مانىندە، كونفۋتسيدىڭ «ادامسۇيگىشتىگى» حالىقتى – ياعني بيلىك پەن شەنەۋنىكتەردەن باسقا جۇرتتى – جاي جۇمىس اتىنداي كورگەنى. ال، ەگەر، حالىق تەك «ات» بولسا، ونى بيلىك قالاعانداي پايدالانا الادى: ءتۇرلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني-وركەنيەتتىك ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزۋ، سىناقتار جاساۋ – ءبارى مۇمكىن...  بۇل «ات» ەش نارازىلىقسىز جۇمىس ىستەپ، بيلىككە سوقىر تۇردە تابىنۋى ءتيىس. سەبەبى كونفۋتسي ءىلىمى بويىنشا، «پاتشا – پاتشا، ءۋازىر – ءۋازىر، اكە – اكە، ۇل – ۇل» بولسا، وندا حالىق – ات!

(ال ەگەر «سالتشىلار» – ءالسىز، ال «اۋىزدىق پەن شىلبىر» – ادىلەتسىز بولسا، نە بولماق؟)

وسىلايشا، وسىنداي ىشكى سەبەپتەر مەن جاعدايلار – قازىرگى قىتايدىڭ كونفۋتسي مەن كونفۋتسياندىققا دەگەن ەرەكشە «ماحابباتىن» جانە بۇكىلالەمدىك كوشباسشىلىققا ۇمتىلىسىن تۇسىندىرەدى.  بۇل – قىتايدىڭ سوڭعى ونجىلدىقتارداعى جەتىستىكتەرىنە تاڭداي قاعىپ، كەيدە ورىنسىز قىزعانىشپەن قاراپ وتىرعان كەيبىر ەلدەرگە ساباق بولارلىق نارسە. سوندىقتان قىتايدىڭ گەوەكونوميكالىق، گەوساياسي باعىتىنا سىني كوزقاراس پەن ءادىل پىكىر ءبىلدىرىپ وتىرۋ – وتە ورىندى.

ماقالانى دايىنداعان ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz