بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا عانا ءۇندىستان جالپى حالىق سانى جاعىنان قىتايدى باسىپ وزىپ، الەمدەگى 1-ءشى ورىنعا شىقتى.

قازىر قىتايدان ءۇندىستاننىڭ 57 ميلليون ادامى كوپ. 2014 جىلدان باستاپ قىتايدا دەموگرافيالىق ءوسىم جىلدان-جىلعا ازايۋدا. 2024 جىلى تۋىلعانداردىڭ سانى 9 ميلليون 20 مىڭ ادامدى قۇراسا، 2025 جىلى 8,5 ميلليونعا قۇلدىرايدى دەپ بولجانۋدا. بۇل 2000 جىلعى 21 ميلليونعا سالىستىرعاندا 3 ەسەگە جۋىق تومەن كورسەتكىش. مۇندا دەموگرافيالىق ءوسىم باياۋلاپ قانا قويعان جوق، كەرى ءوسۋ جارىققا شىعىپ وتىر. 2020 جىلدان بەرى ءولىم كورسەتكىشى تۋ كورسەتكىشىنەن اسىپ، 4 جىلدا 10 ميلليون ادامعا كەمىپ كەتكەن (1,426 ميللياردتان 1,416 ميللياردقا قۇلدىراعان). وسىلاي قۇلدىراي بەرسە، 2050 جىلعا قاراي 1,26 ميللياردقا ازايۋى مۇمكىن دەپ بولجانۋدا. قىتايدا ەرلەر جالپى حالىق سانىنىڭ 51,27%-ىن قۇرايدى، دەمەك ايەلدەرمەن سالىستىرعاندا 18 ميلليونعا جۋىق ادام كوپ.

2009-2025 جىلدار اراسىنداعى قىتايداعى دەموگرافيالىق ءوسۋدىڭ گرافيگى.

باستى سەبەپتەر مىنالار:

1. ۋربانيزاتسيانىڭ ىقپالى

الەمدە ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردىڭ دەنى ۋربانيزاتسيا پروتسەسىن باستان كەشىرگەن، كوبى 75-85% حالقى قالا-قالاشىقتاردا تۇراتىن ەلدەر.

ۋربانيزاتسيانى ەڭ الدىمەن ۇلىبريتانيا باستان كەشىردى. يندۋستريالانۋدىڭ جوعارىلاۋىنا بايلانىستى «دۇنيە زاۆودى» اتانعان ەل الەمنىڭ 40%-دان ارتىق ءونىمىن وندىرگەن «جەتكىزۋ تىزبەگىنىڭ» (Supply chain) 1-ءشى مەملەكەتى رەتىندە كوزگە ءتۇستى. ۇلىبريتانيا ءوندىرىسى قانىققاننان كەيىن كەلەسى كەزەك باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە كەلىپ، فرانتسيا، گەرمانيا، يتاليا ەلدەرىندە يندۋستريالانۋ مەن ۋربانيزاتسيا قاتار جۇرسە، 3-ءشى كەزەك سولتۇستىك امەريكادا جالعاستى.

جاھاندىق ەكى رەتكى سوعىستان كەيىن ءوندىرىس وشاعى باتىس ەۋروپادان قۇرامما شتاتتار ەلىنە، ونان كەيىن جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەياعا كەلىپ، وسى ەلدەر تەز قارقىنمەن ۋربانيزاتسيالاندى.

قىتايعا ءوندىرىس تىزبەگى (الەمدىك ءىرى ءوندىرىس كورپوراتسيالارى: Apple, General Motor, Folks Wagon, Wallmart, Samsung, Honda ت.ب) 1990 جىلدارى جاپپاي كىرە باستادى. اسىرەسە 2000 جىلى دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەننەن كەيىن، بۇل ءۇردىس ءتىپتى كىسى سەنبەس قارقىنمەن دامىپ، 2015 جىلى قىتايدى «دۇنيەنىڭ زاۆودىنا» اينالدىرىپ جىبەردى.

1990 جىلى قىتايدا 30% حالىق قالالاردا تۇرعان بولسا، 2025 -جىلى 67,5% بولدى. ياعني 956 ميلليوننان ارتىق ادام قالالاردا تۇرادى. بۇعان تىركەۋى اۋىلدىق جەرلەردە، بىراق ءوزى قالادا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار كىرمەگەن. قالالانۋ بارىسىندا كوپتەگەن قيىندىقتار تۋىنداۋدا، مىسالى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ قيىنداۋى، جالاقىنىڭ تومەندىگى، ءۇي باعاسىنىڭ جويداقسىز ءوسۋى، قىمباتشىلىق، كرەديتكە بۋىلۋ ت.ب. سول سەبەپتى 1970 جىلداردان باستاپ قىتاي بيلىگى «جوسپارلى تۋىت» ساياساتىن اتقارىپ، از بالالى بولۋدى دارىپتەگەن بولسا دا، ءوسىپ كەلە جاتقان حالىق سانى ۋربانيزاتسيانىڭ ىقپالىندا باياۋلاپ قالدى. ۋربانيزاتسيالانۋ ءجۇز ميلليونداعان ادامعا جۇمىس ورايىن جاراتتى، ايتالىق تۇرعىن ۇيلەردى سالۋ، جول سالۋ ت.ب. دەسە دە ۋاقىت وتە كەلە بۇل سالالاردا قانىعۋ قۇبىلىسى باستالىپ، جالاقىنىڭ تومەندىگى، كەدەيشىلىكتىڭ قىسىمى 1-2 بالانى باعۋعا دا جەتكىزبەيتىن دارەجەگە جەتكىزدى.

2. ەكونوميكالىق قىسىم

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، 1980 جىلداردان باستاپ ەكونوميكا دامىدى، حالىق تۇرمىسى زور دارەجەدە جاقسارعانىمەن، سوعان ىلەسە تۇتىنۋدىڭ ارتۋى بايقالىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا ەمدەۋ اقىسى جويداقسىز جوعارىلادى. جاي حالىق  20-30 جىل جيعان اقشاسىن ۇلكەن وتا جاساتسا بولدى، جۇمساپ قوياتىن بولدى. وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى باسەكەنىڭ شيەلەنىسۋىنە بايلانىستى بالاباقشادان باستاپ، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەنگە دەيىن ءجۇز مىڭداعان يۋان جۇمسالاتىن بولدى. تۇرعىن ءۇي باعاسىنىڭ جويداقسىز ءوسۋى دە ەڭ ۇلكەن تۇتىنۋ سانالادى. قىتاي حالقىنىڭ 70% تۇتىنۋى ۇيگە بايلانىستى بولدى.

قىتاي الەمدەگى 2-ءشى ءىرى ەكونوميكالىق ەل بولعانىمەن، جان باسىنا شاققانداعى كىرىس ءالى دە تومەن، ونىڭ ۇستىنە باي مەن كەدەيدىڭ پارقىنىڭ ادام سەنگىسىز دارەجەدە ۇلعايىپ كەتۋى كوپ ساندى حالىقتى كەدەي تۇرمىس كەشىرۋگە ءماجبۇر ەتۋدە. قىتايدىڭ بۇرىنعى پرەمەرى لي كى ءچياننىڭ ايتۋى بويىنشا: 600 ميلليون حالىق ايىنا 1000 يۋان مەن كۇن كورەدى (70 مىڭ تەڭگەگە تەڭ). ال 416 ميلليون ادام ايىنا 1000-2000 يۋان (70-140 مىڭ تەڭگە) مەن كۇنەلىتكەن. 207 ميلليون ادام 2000-3000 يۋان مەن كۇنەلىتكەن (140-210 مىڭ تەڭگە). 156 ميلليون ادام ايىنا 3000-5000 يۋان مەن كۇنەلىتكەن. 156 ميلليون ادام 5000 يۋان (350 مىڭ تەڭگەدەن) جوعارى كىرىس پەن ءومىر سۇرگەن. قىتايدا 15-16 ميلليون جەكە كاسىپكەرلەر مەن قالتالىلار بار، ولار ەلدەگى بايلىقتىڭ قوماقتى بولىگىن يەمدەنىپ وتىر. بۇل ستاتيستيكاعا نەگىزدەلسەك 90%-عا جۋىق ادام تومەن تۇرمىس كەشىرەتىندەر نەمەسە كىرىسى وزىنەن كوپ اسىپ كەتپەيتىندەر بولىپ، كوپ بالالى بولۋعا، ونى باعۋعا شاماسى كەلمەيتىندەر ەكەنىن كورۋگە بولادى.

2007 جىلدان باستاپ قىتايدا ءۇي باعاسى شارىقتاپ ءوستى، پەكين، شانحاي، شەنجىن ت.ب قالالاردا ءۇي باعاسى ورتاشا 2 ميلليون دوللارعا جەتتى. بۇل ادەتتەگى قاراپايىم قىتاي 1200 جىل اقشا جيسا ارەڭ ءۇي الا الاتىن باعا. سول ءۇشىن 1-ءشى دارەجەلى قالالاردا تۇراتىن 200 ميلليوننان اسا حالىقتا 30-40 جىل ءۇيدى كرەديتكە الىپ، تاپقانىمەن سونى تولەپ قالت-قۇلت كۇن كەشىرەتىندەردە ەسەپ جوق. ونداي جاعدايدا ءۇي پروبلەماسىندا ايەل جاق ەشتەمەمەن ەسەپتەسپەي، كۇيەۋ جاققا ءۇي تالابىن قويادى. بۇل ءبىر ادامنىڭ ءومىرىن قۇلدىققا بايلايتىنداي قورقىنىشتى ماسەلەگە اينالعان.

3. وقۋ-اعارتۋدىڭ كەرى ىقپالى

بۇگىنگى تاڭدا قىتايلىق ۇلگىدەگى وقۋ-اعارتۋ دا ۇلكەن داعدارىستارعا تاپ بولىپ وتىر. بالاباقشادان باستاپ 23-24 جاسقا دەيىن تىنىمسىز ەمتيحانعا دايىندالۋ، دەمالىس اتاۋلى جوق، وقۋدان وزگە تىرلىككە مويىن بۇرا المايتىن، 20 جىلدان اسا ۋاقىت ۇيقىسى قانبايتىن قىتاي جاستارىندا بەلسىزدىك، بەدەۋلىك، جابىعۋ اۋرۋلارى كوبەيىپ كەتكەن. سوندىقتان نەكەلەنگەندەردىڭ دە بەلگىلى مولشەردەگىلەرىندە بالالى بولا الماۋ كوپ.

4. ايەلدەردىڭ ورىنىنىڭ ەرلەردەن جوعارىلاپ كەتۋى

1990 جىلداردان باستاپ قىتايدىڭ ءداستۇرلى سالتتارى باتىستىق مەديا مەن كينولاردىڭ اسەرىنەن شايقالىپ، ايەل تەڭدىگى ماسەلەسى كوتەرىلىپ، ايەلدەردىڭ قوعامداعى ورىنى جوعارىلادى. الايدا بۇل دا اسىرا سىلتەلىپ كەتكەندىكتەن ەرلەردىڭ مۇددەلەرى تاپتالاتىن دارەجەگە جەتتى. كوپتەگەن قىتاي ايەلدەرىنىڭ ويى بويىنشا: «وتباسىن باعۋ بۇكىلدەي ەرلەردىڭ مىندەتى، ەرلەرىنىڭ اقشاسى، تابىسى ايەلىنە ءتان بولۋى كەرەك، بۇل زاڭ وعان ەرلەر رەنجىمەۋى كەرەك. ەرلەر ۇيلەنۋ ءۇشىن ايەل جاققا 300-700 مىڭ يۋان قالىڭمال بەرۋگە مىندەتتى، تاعى ءۇي، ماشينا الۋى كەرەك، بالا باعۋعا كەتەتىن اقشانى دا كوتەرۋى كەرەك».

سول ءۇشىن قازىر قىتاي جاستارىندا ۇيلەنۋدەن قاشاتىندار كوبەيگەن، ويتكەنى باسىم كوپ ساندى جىگىتتەر بۇل تالاپتى ورىنداۋ مۇمكىن ەمەس دەپ، ودان گورى بويداق ءجۇرۋدى دۇرىس دەپ قارايتىن دارەجەگە جەتكەن. ويتكەنى ۇيلەنەتىن بولسا جىگىت جاق بار قورىنان ايىرىلىپ، سونىمەن قاتار قارىزعا باتاتىن دارەجەگە جەتكەن.

5. نەكەلەنۋ كورسەتكىشىنىڭ جاپپاي قۇلدىراۋى

جوعارىدا ايتىلعانداي قىتاي قىزدارىنىڭ جىگىتتەرگە قاراتا قوياتىن تالابىنىڭ جاپپاي جوعارىلاۋىنا بايلانىستى بيىلدان باستاپ قىتاي جىگىتتەرى جاپپاي نارازىلىق بىلدىرۋدە. جويداقسىز جوعارى قالىڭمالدى سىناعان ۆيديولار مەن حابارلار كوبەيگەن، كوپتەگەن ماماندار مەن قوعام قايراتكەرلەرى دە ايەلدەردىڭ تالاپتارى مەن ەرلەردى ادام دەپ ساناماۋى شەكتەن شىعىپ بارا جاتىر دەپ سىناۋدا. از ساندى سانالى ايەلدەر دە: «قازىر ايەلدەر ءۇشىن ەرلەر اقشا شىعاراتىن بانكومات، جۇمىس ىستەيتىن روبوت، نە ايتسا دا، نامىسىنا تيسە دە شىدايتىن قۇل سياقتى بولىپ بارا جاتىر، كوپ ساندى ايەلدەر بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ەرلەرگە يتەرەدى، اقشاسى جەتىسپەسە، قينالسا ونى ەركەكتەردىڭ كىناسى دەپ قارايدى. ءتىپتى وتباسى تاربيەسىندە دە قىزىنا اكەڭ سياقتى ەر ادامعا جولاما دەپ ايتاتىن جاعىداي كوپ» دەپ ماسەلە قوتەرۋدە.

وسى قيىندىقتارعا بايلانىستى نەكەلەنەتىن جاستار سانى جىل سايىن ازايۋدا. 2023 جىلى نەكەلەنگەندەر 7 ميلليون 680 مىڭ جۇپتى قۇراسا، 2024 جىلى 6 ميلليون 106 مىڭ جۇپقا ازايعان، بيىل ودان دا ازاياتىنى بولجانۋدا. اجىراسۋ مولشەرى دە ارتىپ بارادى، ونىڭ دا 80% ەكونوميكالىق كىرىسكە تىرەلەدى دەيدى ماماندار.

ورتا ازياعا قانداي ىقپالى بولۋى مۇمكىن؟

2025 جىلى قىتايدا 20-40 جاس اراسىندا ءالى نەكەلەنبەگەن ادامداردىڭ جالپى سانى 300 ميلليوننان اسقان. ۇيلەنبەۋدىڭ باستى سەبەبى جانە سول ەكونوميكالىق پروبلەمالارعا كەلىپ تىرەلەدى. قىتاي ايەلدەرىنىڭ قىتاي ەرلەرىن مەنسىنبەۋى دە باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى، ويتكەنى ۇل بالاعا قاراعاندا قىز بالانى وقىتۋ، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋ كورسەتكىشى جوعارى. قازىر ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەندەردىڭ 60%-ى قىزدار، ولار كىرىسى جوعارى، وقىعان كەلبەتتى جىگىت تاپقىسى كەلەدى دە، ادەتتەگى جىگىتتەردى مەنسىنبەيدى. تاياۋ جىلدارى جاستاردىڭ اسىرەسە، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن جاستاردىڭ كوبەيۋىنە قوسا ولاردىڭ جۇمىس تابۋى دا قيىنداپ كەتكەن. سوعان قاراماستان قىتاي قىزدارى ايلىق جالاقىسى 30-50 مىڭ يۋان، ءۇيى، ماشيناسى بار جىگىتپەن عانا ۇيلەنگىسى كەلەدى. ال ونداي جىگىتتەر 100-دەن ءبىر عانا، بارىنە كەزىگە بەرمەيدى. ال جىگىتتەر بولسا جۇمىس جوق نەمەسە ايىنا 2-3 مىڭ يۋان جالاقىمەن ۇيلەنۋى مۇمكىن ەمەس، ال بالالى بولۋ ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس دەپ قارايدى.

اقشالى قىتاي ەرلەرىنىڭ دە كەيبىرى قازىرگى كۇندە تالابى تىم جوعارى قىتاي ايەل العاننان، قالىڭمال تالاپ ەتپەيتىن شەتەلدىك ايەل الۋ الدە قايدا ءتيىمدى دەپ قارايدى.

2018 جىلعا دەيىن شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىققان قىتاي قىزدارىنىڭ سانى شەتەلدىك ايەلدەرمەن ۇيلەنگەن جىگىتتەردەن كوپ بولىپ كەلگەن بولسا، 2019-دان باستاپ شەتەلدىك ايەل الاتىن قىتاي جىگىتتەردىڭ سانى كوبەيىپ كەتتى. قىتاي جىگىتتەرى كوپ ايەل الاتىن ەلدەردەن: ۆەتنام ەڭ كوپ بولىپ (198 مىڭ) 32%-دى قۇراعان. ونان كەيىن سولتۇستىك كورەي 15,37% (98 مىڭ),  3-ءشى ورىندا رەسەي (73 مىڭ) 11,49%-دى قۇراعان. ونان كەيىن ميانما (43 مىڭنان استام) 6,56%-دى قۇراعان. 11-ءشى ورىندا تاجىكستان بولىپ 14426 ادام بولىپ 2,26%-دى قۇراعان.

2024 جىلى شەتەلدىكتەرمەن نەكەدە 80%-دى ەرلەر كورسەتىپ، شەتەلدىك ايەلدەرمەن نەكەلەنسە، شەتەلدىككە تيگەن ايەلدەر 20%-عا ءتۇسىپ قالعان.

قازىر قىتايدا كىر جۋ، تاماق ىستەۋ سياقتى ءۇي جۇمىستارىن كوبىندە ەرلەر ىستەيدى، ايەلدەر ەرلەردى سىيلامايدى، سول ءۇشىن قىتاي ەرلەرى ەر ادامدى سىيلايتىن، قالىڭمال، ءۇي، ماشينا سۇرامايتىن، ءۇي جۇمىسىن ىستەيتىن شەتەلدىك ايەلدەرمەن ۇيلەنۋدى ءجون سانايدى.

تاعى ءبىر مالىمەتتە: قىتايلىق جىگىتتەرگە تۇرمىسقا شىققان وزبەكستاندىق قىزدار سانى 7 مىڭنان اسقان دەسە، قازاقستاندىق قىزداردىڭ قىتاي جىگىتتەرىمەن نەكەلەنگەندەرىنىڭ سانى 9786 دەپ كورسەتىلگەن (مۇندا ازاماتتىعى قىتاي قازاق جىگىتتەردە قامتىلادى).

ورىس ايەلدەرىنىڭ قىتاي ەرلەرىمەن نەكەلەنگەندەرى 220 مىڭنان اسقان، اسىرەسە 2022 جىلدان بەرى كۇرت ارتقان، اسىرەسە كەدەيلىك جايلاعان قيىر شىعىس، سىبەريا وڭىرىنەن كوپ. سونىمەن قاتار 2018 جىلدان بەرى قىتاي ەرلەرىمەن ۇيلەنگەن ەتنيكالىق ۇيعىر قىزدارىنىڭ سانى تىم كوبەيىپ كەتكەن. ءتىپتى باي قىتاي جىگىت تانىستىراتىن ورتالىقتار اشىلعان، ۇيعىر-قىتاي نەكەسىنە ۇكىمەتتە تەگىن ءۇي، اقشا بەرەتىنى انىق، سونىمەن بىرگە قىتايلارمەن سالىستىرعاندا ۇيعىرلاردا قالىڭمال تىم ارزان سانالادى. سونىمەن قاتار ۇيعىر قىزدارى ورىس، پاكىستان، تاجىك قىزدارى قىتايلىقتار ءۇشىن وتە سۇلۋ دەپ باعالانادى. افريكا ەلدەرىنەن ايەل العان قىتاي ەرلەرى دە كوبەيۋدە.

سوندىقتان تاياۋ جىلدارى قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستانعا كەلەتىن قىتايلىقتار كوبەيۋدە جانە ولاردىڭ كوبى ەرلەر. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا ولار ورتا ازيا ەرلەرىنىڭ كۇشتى باسەكەلەسىنە اينالۋى مۇمكىن. بۇل بولاشاقتا ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ دەموگرافياسىندا وزگەرىس اكەلۋى دە مۇمكىن. ويتكەنى ورتا ازيا قىزدارىندا ءداستۇر ءالى ساقتالعان. ەر ادامدى سىيلاۋ كورسەتكىشى جوعارى، قالىڭمال دا تومەن، ونان كوپ بالالى بولۋعا دا پەيىلدى. ورتا ازيادا قىتايدىڭ ءىرى قالالارىمەن سالىستىرعاندا ءۇي باعاسى 10 ەسە ارزان، ءىرى قالادا تۇراتىن 100 ميلليون قىتاي ءۇيىن ساتىپ ورتا ازياعا كەلسە شىرىگەن باي بولاتىنى تۇسىنىكتى.

ەرزات كارىباي

Abai.kz