ءومارالى ادىلبەكۇلى – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ادەبيەتشى، پۋبليتسيست، بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ينستيتۋتىن فيلولوگ-اۋدارماشى ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن (1986 جىلى). م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جانىنداعى اسپيرانتۋرادا وقىعان (1994-1996 جىلدارى). 

1990 جىلداردىڭ باسىندا اتامەكەنگە ورالعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وركەندەۋىنە قىزمەت ەتۋدى ماقسات ەتكەن شەتەلدەن ەلگە كەلگەن العاشقى توپتاعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن قانداستار ماسەلەسىمەن تۇبەگەيلى اينالىسىپ جۇرگەن سانالى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى وسى ءومارالى ادىلبەكۇلى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيتىن. جاقىندا 60 جاسقا تولعان قايراتكەر اعامىزدى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي بارىپ، شەتەلدەگى قازاقتار ماسەلەسى، ىشكى-سىرتقى كوشى-قون ساياساتىنا بايلانىستى وزەكتى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە سۇحباتتاسىپ قايتقان بولاتىنمىن. 

مىڭ جىلدا ءبىر بولاتىن تاريحي وقيعالاردى باستان كەشتىم

«الپىسقا كەلدىڭىزدەر،

ءبارىن دە كوردىڭىزدەر،

بارىنە سەندىڭىزدەر،

ءبارىن دە بەردىڭىزدەر،

الپىسقا كەلسەك ەكەن ەندى بىزدەر...» دەپ قازاقتىڭ اقيىق اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆ ارمانداعان الپىسقا دا تولىپ وتىر ەكەنسىز. اعا، مەرەي جاسىڭىز قۇتتى بولسىن! ارتقا بۇرىلىپ قاراعاندا وسىناۋ ءومىر ساپارىڭىزدا نەدەن ۇتىپ، نەدەن ۇتىلدىم دەپ ويلايسىز؟

– راقمەت! الپىس جەكە ادام ءۇشىن از جاس ەمەس، ال ۋاقىت، قوعام، كەڭىستىك ءۇشىن قاس پەن كوزدىڭ اراسى ەكەن، ياعني كورگەن تۇستەي ءوتىپ بارا جاتىر. قازىر ويلانىپ وتىرسام، مەن تالەيى بار، باقىتتى بۋىننىڭ وكىلى ەكەنمىن. نەگە دەيسىز عوي؟ مەن قىتايدا اتى شۋلى مادەنيەت توڭكەرىسى كەزىندە دۇنيەگە كەلىپ، مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايتىن كەزىم مارشال لين بياو كەڭەس وداعىنا قاشام دەپ ۇشاعى قۇلاپ وپات بولىپ قىتاي ساياساتى ءسال جۇمسارىپ ءوندىرىس، عىلىم، ءبىلىم، دەنساۋلىق سالاسى قايتادان رەتتەلە باستاعان تۇسقا تۋرا كەلدى. سول جىلداردا رەفورماتورى  دەن ەكىنشى رەت بيلىككە ورالىپ، توڭكەرىس پەن ناۋقاننىڭ سالدارىن جويا باستادى. ال مەن مەكتەپ بىتىرگەن 1982 جىلى قىتايدا رەفورما باستالىپ، مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى تولىقتاي وزگەرگەنىنە ءتورت جىل تولعان بولاتىن، سوندىقتان دا مەن سول جىلعى بۇكىل مەملەكەتتىك ءبىرتۇتاس تەستىلەۋدەن جوعارى بالل جيىپ، پەكيندەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنە قابىلداندىم. مەن جوعارى ءبىلىم الىپ، پەكيندە جۇمىسقا تۇرىپ، وڭ-سولىمدى تاني باستاعانىما 9 جىل تولعاندا كەڭەس وداعى تاراپ، قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە تاراپ كەتكەن قانداستارىن ەلگە شاقىرا باستادى. وسىنداي عاسىردا، مىڭ جىلدا ءبىر بولاتىن تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاسى ءارى قاتىسۋشىسى بولعاندىقتان، ارينە، ءوزىمدى  باقىتتى ۇرپاق سانايمىن. قانشاما ۇرپاق، تۇلعا وسى كۇندەردى ارمانداپ، اڭساپ قولى جەتپەي كەتتى. قىتاي ويشىلى كونفۋتسيدىڭ «قىرىققا كەلگەندە اداسپايسىڭ، ەلۋىڭدە اللانىڭ ءوزىڭدى نە ءۇشىن جاراتقانىن سەزىنەسىڭ» دەگەن كەرەمەت ءسوزى بار. الپىس دەگەنىمىز – پايعامبار جاسىنا ءبىر تابان بولسا دا جاقىنداي ءتۇسۋ دەگەن ءسوز. بۇگىننىڭ كوزىمەن قاراسام، ءوزىمدى اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولدىم دەپ ويلايمىن. مەيلى ءبىلىم الايىن، شاكىرت تاربيەلەيىن، شىعارماشىلىقپەن اينالىسايىن، كاسىپكەرلىكتى قولعا الايىن، قوعامدىق جۇمىسپەن اينالىسايىن، سونىڭ ءبارىن دە جان-تانىممەن، جۇرەك قالاۋىمەن ىستەدىم. رولگە ەنبەدىم، اتاق قۋمادىم، دۇنيەقوڭىزدىققا سالىنبادىم. سوندىقتان دا ومىردە بولسىن، قوعامدىق ورتا دا بولسىن ۇتىلعانىمنان ۇتقانىم كوپ، العانىم از ەمەس، بەرگەنىم دە جەتەرلىك دەپ بىلەمىن. اللانىڭ وزىمە جۇكتەگەن ميسسياسىن ادال ورىنداپ ءجۇرمىن دەپ ويلايمىن.                 

 –  قازاقتىڭ كلاسسيك قالامگەرى راقىمجان وتارباەۆتىڭ «ادامنىڭ جاستىق شاعى وتكەن جەردە جارتى جۇرەگى قالادى» دەگەن ءسوزىن بىلەسىز. ءسىز قىتاي حالىق رەسپ ۋبليكاسىنىڭ شۇار-نا قاراستى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ توعىزتاراۋ اۋدانىندا تۋىپ-وسكەنىڭىزدى، بەيجىڭدەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، العاش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحاناسىندا، كەيىننەن شىڭجاڭ گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ عىلىمي جۋرنالىندا  جاۋاپتى رەداكتور بولعانىڭىزدى، بىلايشا ايتقاندا، جاس كەزىڭىزدە قىتايداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. سوندا ءجۇرىپ تۇلعا بولىپ قالىپتاستىڭىز.

– مەن اۋىلدا تۋىپ، كوشپەلى ءومىردىڭ شەت-جاعاسىن كورىپ، كەيىن الىپ مەگاپوليستىڭ قورىتۋىنان شىققان اداممىن. سوندىقتان اۋىلدا قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، دۇنيەتانىم مەنىڭ بويىمنان ءالى دە كەزدەسەدى. مىسالى، كەڭدىكتى، شىنايىلىقتى، قاراپايىمدىقتى اڭساۋ، داستۇرگە كوبىرەك جۇگىنۋ ت.ب. قالا ادامدى شيراتادى. بوس قيالعا بەرىلمەي، رەالدىق ومىرگە بويسۇنۋعا، جاتپاي-تۇرماي جۇمىس ىستەۋگە، وزىڭە قاتال تالاپ قويۋعا ماجبۇرلەيدى. وعان شىداماساڭ ءىشىپ، بوس ءسوز قۋىپ كەتەسىڭ. ادامنىڭ ءوسىپ-جەتىلۋى، تولىسىپ-كەمەلدەنۋى ءۇشىن ورتانىڭ ءرولى وتە زور. پەكيندە وقىپ جۇرگەندە اتاقتى تۇركولوگتار  گىڭ شىمين، لي زىنتسيان مىرزالاردان تۇركولوگيا نەگىزدەرى تۋرالى ءدارىس تىڭداۋ باقىتى بۇيىردى، ەرلى-زايىپتى فيلولوگ ماكەن ىلەكەنوۆ جانە جۇماتاي مۇعالىمدەر ءتىل ءبىلىمى  تۋرالى ۇعىمدى زەردەمىزگە قۇيدى، پروفەسسور بي شۋن حالىق اۋىز ادەبيەتى جانە ادەبيەتتەگى سالىستىرۋ بويىنشا لەكتسيالار وقىدى. كەيىنگى بۋىننان مۇقتار، ەركىن، زەينەش سىمايىل، سەمسەر سىندى ۇستازداردان العان ۇلگىمىز كوپ بولدى. كەيىن شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنا اۋىسىپ كەلگەن سوڭ ايگىلى عالىم نىعمەت ءمىڭجانيدىڭ از ۋاقىت بولسا دا كوزىن كورىپ، ءتالىمىن الدىق. جازۋشى، تاريحشى جاقىپ مىرزاقان جانە  تاريحشى اعامىز ءنابيجان مۇقامەتقانۇلىمەن قىزمەتتەس ءارى شاكىرتى بولعان كۇندەر ومىردەگى ەڭ شۋاقتى، ۇمىتىلماس كۇندەرىمىز دەسەم بولادى. بۇل كىسىلەر بىزگە شىعارماشىلىق جانە عىلىمي زەرتتەۋ جاعىنان جول سىلتەپ، باعىت-باعدار كورسەتىپ بەردى، ءتىپتى جەكە تۇرمىستىق ىستەرىمىزگە دەيىن قامقورلىق تانىتتى. قازىر قازاقستاندا شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنان كەلگەن وننان استام ادام بارمىز. ءبارىمىز دە ءوزىمىزدى جاقاڭ مەن نابەڭنىڭ شەكپەنىنەن شىقتىق دەپ سانايمىز. بۇرىن بىزدە تۋعان جەر بولدى، بىراق وتانىمىز بار دەپ سەزىنبەدىك. قازىر وتانىمىز بار، بىراق كىندىك قانىمىز توگىلگەن جەر شەكارانىڭ سىرتىندا قالدى، بۇل دا تاعدىر. جازۋشى ر. وتارباەۆتىڭ تاعدىرى  بىزگە ۇقسامايدى، سوندىقتان پىكىرىمىز ءبىر جەردەن شىعا قويمايدى-اۋ دەپ بىلەمىن.      

«ادەبيەتتەن الىستاتقان بيزنەسكە قالاي كەلدىم؟»

– تاۋەلسىزدىكتىڭ الاڭ-ەلەڭ شاعىندا ەلگە ورالعان العاشقى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرىسىز.

– ءبىز پەكيندە وقىپ، قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جىلداردا قىتايدا ساياسي، ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ ۇدەرىسى باستالىپ كەتكەن كەز ەدى. سول جىلداردا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق، قىتاي قىزمەتتەرى، BBC راديoسى ەركىن تارالاتىن، قازاقستاننىڭ «قازاق ادەبيەتى»، «جۇلدىز» سياقتى گازەت-جۋرنالدارىن ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنان ەركىن الىپ وقيتىنبىز. باتىستىڭ كلاسسيكالىق فيلوسوفيا، ادەبيەت جانە مادەنيەت تاريحى اۋدارىلىپ، سەريا بولىپ شىقتى، سونىمەن بىرگە جاڭا زامان قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتايتىن كىتاپتار، گازەت-جۋرنالدار ۇزبەي شىعىپ، ءبىزدىڭ سانامىزعا اسەر ەتتى. اسىرەسە، اقش-تىڭ ەكس پرەزيدەنتى ريچارد  نيكسوننىڭ «2000 جىل سوعىسپاي جەڭەمىز» اتتى كىتابى قىتاي تىلىندە جارىق كورىپ، قوعامدا ءدۇمپۋ تۋدىردى. ءبىز دە وسى كىتاپتى وقىعان سوڭ كەڭەس وداعىنىڭ تارايتىنىنا كوزىمىز جەتتى. قىسقاسى،  قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ قارساڭىندا ءبىز ەلگە كەلۋگە پسيحيكالىق تۇرعىدا دايىن بولدىق دەسەك تە بولادى.  1993 جىلى قازاقستان ۇلتتىق  عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەلەگاتسياسى ۇرىمشىگە ءىس-ساپارمەن كەلگەندە ءنابيجان مۇقاماتقانۇلى اعانىڭ ۇيىندە اكادەميك سەرىك قيراباەۆ اقساقالمەن تانىسۋدىڭ رەتى كەلدى. ارينە، اعالارىم تانىستىرىپ دويبىمدى تورتتەن قويعان سوڭ، ول كىسى دە «قازاقستانعا كەلسەڭ، اسپيرانتتىققا قابىلدايمىن» دەپ شەشىمىن ايتتى. شىنىن ايتسام، مەن اعادان، ۇستازدان جولىم بولعان اداممىن. ەلگە كەلۋدىڭ ءساتى وسىلاي تۋدى.                       

– ءسىزدىڭ ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ەكەنىڭىزدى سول 1980 جىلداردىڭ سوڭى مەن 1990 جىلداردىڭ باسىندا ايتماتوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتەر تۋرالى جازعان ماقالالارىڭىز ارقىلى بىلدىك. شىنىن ايتۋ كەرەك، نۇرپەيىسوۆتى العاشقى قىتايداعى قازاقتىڭ ادەبي ورتاسىنا تانىستىرعان ءسىز ەكەنىڭىزدى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. نۇرپەيىسوۆ تۋرالى ماقالاڭىز شىڭجاڭداعى تارالىمى كوپ، ءبىر جۋرنالدىڭ ەكى بىردەي نومىرىندە باسىلعانى ەسىمدە.

–  ادەبيەتكە قىزىعۋىما تۋعان اعام ءوسپانالىنىڭ ىقپالى كوپ بولدى. ارامىز جەتى جاس. ول كىسى اقكوڭىل، اشىق-جارقىن، كوپشىل ەدى. كىتاپ جيعاندى جاقسى كورەتىن. مەن حات تانىعاننان باستاپ سول كىسىنىڭ قولمەن كوشىرگەن تاڭجارىقتىڭ، اسەتتىڭ، جامبىلدىڭ ولەڭدەرىن، ايتىستارىن قايتالاپ وقىپ جاتتاپ الدىم. العاش وقىعان كىتابىم عالىم قاناپيا دەگەن اقىننىڭ «قوس قاراعايىن» وقي-وقي ءماتىنىن جاتقا ايتاتىن بولدىم. بىردە سول كىسىنىڭ قولىنان قازاقستاننىڭ اڭگىمەلەر جيناعىن كورىپ قالىپ، ءوز بەتىممەن كيريلليتسا جازۋىن ۇيرەنىپ الدىم. باسىندا ولەڭ جازىپ ءجۇردىم. اۋداندىق جۋرنالدا العاشقى ولەڭدەرىم شىقتى.  بىرىنشى كۋرستا ولەڭدەرىم جاريالانا باستادى. ءۇشىنشى كۋرستا «زامان تالابى تىلسىم قاھارمان ەمەس پە؟»، ءتورتىنشى كۋرستا «جۋساندى دالاعا» باعا» اتتى ەكى سىن ماقالام «شۇعىلا» جۋرنالىندا جارىق كوردى. وزگە ۇلتتاردى قايدام، مەن وقىعان ۋنيۆەرسيتەت تاريحىندا قازاقتاردان ستۋدەنت بولىپ ءجۇرىپ ولكەلىك جۋرنالدا ماقالالارى شىققان مەنەن باسقا  ەشكىم جوق ەكەن، ەندى كەيىنگى بۋىندى بىلمەيمىن. سول جىلداردا ەڭ  سۇيسىنىپ، باس الماي وقىعان ەكى كىتابىم «قان مەن تەر» مەن «تىنىق دون» بولدى. وسى كىتاپتاردى وقىعان سوڭ كوپكە دەيىن قاتتى اسەرلەنىپ ءجۇردىم. سونىڭ ناتيجەسىندە جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان ءا. نۇرپەيىسوۆ تۋرالى «قارا ءسوزدىڭ قايىعى»، «اۋەزوۆ – قىتايدا»، «مۇقتار مەن شىڭعىس» اتتى ماقالالارىم جارىق كوردى. جوعارىدا ايتقان ۇستازىم بي شۋن مىرزانىڭ ىقپالىمەن حالىق اۋىز ادەبيەتى جانە سالىستىرمالى ادەبيەت سالاسىنا قالام  تارتقان العاشقى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولدىم.

«جەبەۋ» قازاقتىڭ بەلسەندى قولداۋشىسى بولدى

 – «دۇنيە – ۇلكەن كول، زامان – سوققان جەل» (اباي) دەمەي مە؟ ءسىزدى دە نارىق كەزىندە بيزنەستىڭ سيقىرى ارباعانىن بىلەمىز. كاسىپكەرلىك پەن ىسكەرلىك سالاسىندا جۇرگەنىڭىزگە دە ءبىراز جىلدار بولدى. عىلىمنان كاسىپكەرلىككە كەتۋىڭىزگە نە سەبەپ؟

– قىتايدا نارىقتىق  قاتىناس ورناي باستاعاندا ءبىز تەك سىرتتاي باقىلاۋشى عانا بولدىق، دەن قويىپ ارالاسىپ كەتۋگە باتىلىمىز بارمادى، جۇرەگىمىز داۋالامادى. 1991 جىلى دەن ءسياوپيننىڭ وڭتۇستىك قىتايعا ساپارىنان كەيىن بۇكىل قىتاي قوعامى نارىققا دەن قويدى، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي زەرتتەۋ ورىندارىنداعى  ىنتالى قىزمەتكەرلەر جالاقىسىن توقتاتىپ نەمەسە شتاتىن ساقتاي وتىرىپ جەكە فيرما اشىپ، بيزنەسكە جول تارتتى. ءبىز وسىنداي اقپاراتتاردى گازەت-جۋرنالدان وقىپ، تەلەديداردان كورىپ ەلەڭدەپ قانا وتىردىق. ەلگە كەلىپ اسپيرانت اتانعانىمىزبەن، ءولارا شاققا تۋرا كەلدىك. اقشا كۇن ساناپ قۇنسىزدانىپ، ستيپەنديا ايدى قويىپ، ماۋسىمداپ قولىمىزعا تيمەيدى. زاۋىت-فابريكالار شەتىنەن جابىلىپ جاتىر. ىشىمىزدەگى ەتى ءتىرى پىسىق جىگىتتەر بازار جاعالاپ، جاعدايىن تۇزەپ، پاتەر ساتىپ الا باستادى. ارتىمىزدا قىتاي دەگەن ۇلكەن ارزان ءونىمنىڭ بازاسى تۇر، ونىڭ ءتىلىن، جاعىدايىن جاقسى ءبىلىپ تۇرمىز. ەندەشە توگىلىپ جاتقان نارىقتان نەگە ءوز ۇلەسىمىزدى المايمىز دەگەن ويعا كەلدىك تە، بيزنەستىڭ يىرىمىنە قويىپ كەتتىك. باسىندا باسىمىزعا پاتەر الىپ، استىمىزعا كولىك مىنسەك توقتايمىز دەپ ويلاعانبىز. بىراق بيزنەس دەگەن دە ءبىر سيقىر ەكەن، جولاپ كەتسەڭ، ءۇيىرىپ الىپ، تەرەڭىنە تارتا بەرەدى. بۇرىن ارمانشىل، اتاققا جاقىنداۋ بولساق، بيزنەستە ءجۇرىپ ءار قادامدى ويلانىپ باساتىن بولدىق. ماسەلەنىڭ مانىنە، بارىسىنا ءار قىرىنان ۇڭىلەمىز. ءوز جاعدايىمىزدى جاساعان سوڭ، ارتتاعى باۋىر-تۋىس، قۇدا-جەكجات، دوس-جاراندى كوشىرىپ كەلۋ مىندەتى تۇردى. جان-دۇنيەمىز شىعارماشىلىققا جاقىن بولعاندىقتان، بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى دەگەن ۇعىمدى جەتەمىزبەن تۇسىندىك. سونىمەن قوعامدىق جۇمىستارعا جەگىلىپ، ىستىق-سۋىعىنا توزۋگە تۋرا كەلدى. ماڭدايعا جازعاندى كورىپ، ازاماتتىق پارىزىمىزدى اتقارىپ جاتقان جايىمىز بار. مۇنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى، ازات ەل، ازات وي-سانا، ۇرپاعىمىزدىڭ بولاشاعى بىزگە قاجىر-قايرات بەرەدى.    

– 2014-2022 جىلدارى رەسپۋبليكالىق «جەبەۋ» قوعامدىق قورىن باسقاردىڭىز. سىزدەردىڭ توڭىرەكتەرىڭىزدە وسى جىلدارى ءارتۇرلى الىپ-قاشتى اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇردى. 

–  «جەبەۋ» رقب 2009 جىلى قۇرىلدى. قۇرىلتايشىلارى – تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەلگە سول جاقتاعى جايلى تۇرمىس، بولاشاعى زور قىزمەتىن تاستاپ كەلگەن، بۇل كۇندە ءار سالادا بەلگىلى تابىسقا جەتكەن زيالى ازاماتتار. ولار ءۇشىن ەلدىڭ ىشكى ىنتىماعى مەن بەرەكەسى ەڭ ماڭىزدى ءارى قانداستاردىڭ ەلگە كەلىپ ءسىڭىسىپ كەتۋى ءۇشىن قۇقىقتىق-زاڭدىق كەڭەس بەرۋدى ماقسات ەتەدى. ءوزىڭ ايتقان الىپ-قاشتى اڭگىمەگە كەلسەك، قازاقتا «قوي اقساق-توقساعىممەن ءبىر قورا» دەگەن اتالى ءسوز بار. سول جاقتا الدەبىر تاۋدىڭ قۋىسىنداعى باستاۋىش مەكتەپتە ديرەكتورسىماق بولىپ پارا جەپ ۇستالعاندا، شولاق مانسابىنان ايىرىلىپ ارتىنان وتىرىك ناۋقاس بولىپ زەينەتكە شىققان، بۇل كۇندە كوشى-قوننىڭ دەلدالىنا اينالعان الاياق اقساق پەن شىققان تەگى بەلگىسىز، جۇرگەن جەرى كۇماندى، ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋ ءۇشىن ارنايى تاربيەدەن وتكەن، بۇل كۇندە مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا بارىپ الىپ قازاق قۇندىلىعىنا، يگى جاقسىلارىنا قاراپ ۇلىپ جاتقان توقساق زامانعا كۇيلەپ كوشكە ىلەسە كەلىپ، ءبىراز جىلدىڭ الدىندا ەل ءىشىن قىرىق پىشاق قىلعان كەزدە، سولاردىڭ ساسىق اۋىز، پاسىق پەيىلىنەن شىققان عوي. بيتكە وكپەلەپ، تونىمىزدى نەسىن جىرتايىق! ۋاقىت ءبارىن دالەلدەپ، ورنىنا قويىپ جاتىر.

– ىسكەرلىك سالاسىنىڭ تاۋسىلىپ بىتپەس مىڭ سان شارۋاسىن اتقارا ءجۇرىپ، قوعام قايراتكەرى رەتىندە قانداستار ماسەلەسىمەن، ىشكى-سىرتقى كوشى-قون ساياساتىمەن دە تۇبەگەيلى اينالىسىپ كەلەسىز. وسى سالادا قانداي زاڭدىق نورمالاردىڭ ەنگىزىلۋىنە ىقپال ەتتىڭىزدەر؟

– مەن قوعامدىق ۇيىمنىڭ باسشىسى جانە وزىندىك وي-پىكىرى قالىپتاسقان ازامات رەتىندە نە ىستەسەم دە، قانداي ۇسىنىستار ايتسام دا، ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنا جانە باسقا دا زاڭ تارماقتارىنا نەگىزدەلە ارەكەت ەتتىم. سوندىقتان انا ءبىر الاياقتار سياقتى «انانى ءويتىپ شەشتىم، مىنانى ءبۇيتىپ ورنىنا قويدىم» دەپ اڭقاۋ حالىقتى الداۋسىراتقىم كەلمەيدى. شىڭجاڭداعى 2016 جىلى باستالعان قىسىمدارعا بايلانىستى پارلامەنتكە، پارلامەنتتىڭ بەلسەندى دەپۋتاتتارىنا، ۇكىمەتكە، پرەزيدەنت اپپاراتىنا، قحر-نىڭ استاناداعى ەلشىلىگىنە، الماتىداعى كونسۋلدىعىنا ۇزبەي حات جازدىم. بۇل حاتتاردىڭ تۇپنۇسقاسى مەندە ءالى ساقتاۋلى. 2018 جىلى قۇرامىندا قازىرگى ءماجىلىس دەپۋتاتى جاناربەك ءاشىمجان، قازىرگى ليۆانداعى باس ەلشى راسۋل جۇمالى بار 18  ادامدىق دەلەگاتسيانى باستاپ قىتايعا بارىپ، قحر ءسىم سەكىلد بىرنەشە مينيسترلىك باسشىلارىنىڭ ورىنباسارلارىمەن جانە شۇار-نىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسقا جاۋاپتى ورىنباسارى بۇدان سىرت 14 دەپارتامەنت باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، سول جاقتاعى قازاقتارعا بايلانىستى ماسەلەلەردى بەتپە-بەت وتىرىپ تالقىلادىق. وسىدان كەيىن تۇراقتى تىركەۋدى ءوشىرۋ، توقتاتىلعان زەينەتاقى، پاسپورت قيۋ، ساياسي ۇيرەنۋ ت. ب. ماسەلەلەر ۋشىقپاي شەشىلە باستادى. قىتاي قازاقتارىنىڭ زەينەتكە شىعۋى دا، سول ەلدەگى ەڭبەك ءوتىلىن ەسەپتەۋ ماسەلەسى دە ءوز شەشىمىن تاپتى. ارينە، مۇنىڭ بارىنە  قوعامداعى بەلسەندى ازاماتتار، دەپۋتاتتار، سول سالانىڭ كاسىبي ماماندارى ۇلەس قوستى.  وسى جىلدارداعى قوعامدىق جۇمىستارىمنىڭ بەلسەندى بولۋىنا «جەبەۋ» قۇرىلتايشىلارىنىڭ باستان-اياق قولداۋى ۇلكەن دەمەۋ بولدى. ودان كەيىن قر پرەزيدەنتى اپپاراتى  ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى، اقىن، جۋرناليست تالعات ەشەنۇلى، جازۋشى، جۋرناليست داۋرەن قۋاتۇلى، اقىن، جۋرناليست جاناربەك ءاشىمجانۇلى قاتارلى باۋىرلارىما سول جىلداردا ازاماتتىق، مورالدىق، اقپاراتتىق قولداۋلارى ءۇشىن ەرەكشە العىس ايتامىن. قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسى تولىق ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتەن تۇراقتى تولىق ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك قادامىنا ءوتتى. سوندىقتان دا ەكى  ەل اراسىنداعى ارقانداي ماسەلەنى ءۇشىنشى ەلدى ارالاستىرماي، دەر كەزىندە ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ كەرەك دەپ كوپ جىلدان بەرى ايتىپ كەلەمىن. سول ءۇشىن دە الاياق ارانداتۋشىلاردىڭ جالاسىنا قالدىم، بىراق ءالى دە سول پىكىردەمىن. ومىردە جولى بولماعان، قوعامنان ورىن تاپپاعان توبىرلار قازىر تاراپ كەتتى.

– قازىر دۇنيە ءجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى مەن «وتانداستار» قورىنىڭ الماتىداعى قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسىسىز.

 –  2022 جىلى ناۋرىزدا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى زاۋىتبەك قاۋىسبەكۇلى تۇرىسبەكوۆتىڭ بۇيرىعىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى الماتى قالالىق فيليالىنىڭ جاۋاپتىسى بولىپ تاعايىندالدىم. ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن قۇرىلىپ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى قالداربەك نايمانباەۆ باستاعان ەل اعالارىنىڭ قان-تەرى، زەيىن-زەردەسى سىڭگەن بۇل قاراشاڭىراق ەل تاريحىندا ەرەكشە ءرول اتقاردى. العاش قازاقستانعا كەلگەنىمدە وسى قاسيەتتى قاراشاڭىراقتان قازاق دەگەن كۋالىككە انىقتاما العان ەدىم. ودان كەيىن قالداربەك اعامەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىم. بەسىنشى قۇرىلتايدىڭ وتۋىنە «جەبەۋ» ۇيىمى اتىنان دەمەۋشى بولدىق.، ودان كەيىنگى قاۋىمداستىق اتىنان وتكەن بارلىق ماڭىزدى شارالارعا دەمەۋشى بولىپ كەلەمىن. «وتانداستار» قورىنىڭ الماتى قالالىق فرونت-ءوفيسىنىڭ جۇمىسىن قوسا اتقاردىم. قازىر الماتى قالالىق جۇمىسپەن  قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارمالار باسقارماسى جانىنداعى قانداس كۋالىگىن بەرۋ جانە ۇلتىن انىقتاۋ سىندى ەكى كوميسسيانىڭ مۇشەسىمىن. ەلىم دەپ كەلىپ، ەل اعالارىنىڭ نازارىنا ىلىنگەنىمە اللاعا مىڭ مارتە شۇكىرشىلىك ايتامىن! ازات ەلدە قاراپايىم تۇرعىن بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟!  

– دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ الدىڭعى قۇرىلتايى اشىلعالى دا جەتى-سەگىز جىل بولدى. دۇنيە ءجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ جاۋاپتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە وتۋگە ءتيىستى قۇرىلتاي نەگە اشىلماي جاتىر؟ اشىلسا، كەزەكتى قۇرىلتاي قاشان اشىلاتىنى تۋرالى ايتاسىز با؟

– بۇل سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرۋگە مەنىڭ مورالدىق قۇقىعىم جوق جانە ەتيكاعا دا كەلمەيدى. جاۋابىن ارىسى قر پرەزيدەنت اپپاراتى جانە قر مادەنيەت جانە اقپارات مينسترلىگى، سونداي-اق قاۋىمداستىق باسشىلارى رەتى كەلگەندە بەرە جاتار.

«وتانداستار» قورىنىڭ كوتەرىپ جۇرگەن جۇگى قانداي؟

 – «وتانداستار» قورى تاراپىنان قانداي دا اۋقىمدى مادەني-رۋحاني بيزنەستىك جوبالار ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىنان حاباردارمىز. ناقتىراق ايتىپ كەتەسىز بە؟

– بۇل سۇراققا قاۋىمداستىق پەن «وتانداستار» قورىنىڭ اتقارعان شارالارىن قوسىپ ايتا كەتەيىن: «وتانداستار» قورى جۇمىس ىستەگەننەن باستاپ 1404  بايلانىس ورتالىعى بۇكىل قازاقستان بويىنشا تەگىن قىزمەت كورسەتەدى. حابارلاسقان ادام ءوزىن مازالاعان سۇراقتار بويىنشا تەگىن كەڭىس الادى. اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعىسى كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتارعا ارنالعان WEB پلاتفورما «Erulik.kz» جۇمىس ىستەپ جاتىر. وسى پلاتفورما ارقىلى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى تۋرالى جاڭا مالىمەتتەر، قانداستاردى قابىلدايتىن 8 وبلىس جونىندە اقپاراتتار، قونىس اۋدارۋشىلارعا قولايلى ەلدى مەكەندەر، كوشى-قونعا بايلانىستى ەرەجەلەر، زاڭنامالار، جەڭىلدىكتەر جانە رەپاترياتسيانىڭ باسقا شارتتارىمەن تانىسا الادى. تسيفرلىق دامۋدىڭ تالابىمەن دۇنيەگە كەلگەن «قۇتتى مەكەن»، «اتا جولى» كارتالارى دا قانداستارعا ءوز قىزمەتىن ۇسىنۋدا.

2019 جىلى 28 قاراشادا استانادا «وتانداستار» قورى مەن دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى بىرلەسىپ «وتانداستار: بولاشاققا باعدار» اتتى حالىقارالىق دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. جيىنعا سول كەزدەگى قر مەملەكەتتىك حاتشىسى ق.ە.كوشەرباەۆ،  قر پرەمەر-ءمينسترىنىڭ ورىنباسارى ب.م.ساپارباەۆ جانە باسقا لاۋازىمدى تۇلعالار مەن پارلامەنت، سەنات مۇشەلەرى قاتىستى. دوڭگەلەك ۇستەلگە ەتنيكالىق قازاقتار تۇراتىن 26 ەلدەن 150 دەلەگات ارنايى شاقىرۋمەن كەلدى.

2023 جىلى 11 قازاندا «وتانداستار قورى» استانادا «قازاقستان جانە وتانداستار: ورتاق مۇرات جولىندا» اتتى  فورۋم وتكىزدى. فورۋمعا ەل پرەزيدەنتى قۇتتىقتاۋ حات جولدادى. فورۋمعا 30-دان استام ەلدەن كەلگەن 200-گە تاياۋ شەتەلدەگى قازاق ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارى، بەلسەندى جانە تانىمال تۇلعالارمەن قاتار ەلىمىزدەگى ساياسات، عىلىم، ءبىلىم، ونەر، مادەنيەت، بيزنەس، مەديا سالاسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى قاتىستى. «ەل دامۋىنداعى قانداستاردىڭ ءرولى» جانە باسقا كوكەيكەستى تاقىرىپتار بويىنشا ءتورت سەسسيادا پىكىر الماسۋ بولدى. قور قارجىسىمەن «ۇلى دالا» كىتاپتار سەرياسىمەن شەتەلدە تۇراتىن 8 قانداستىڭ كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. 2019 جىلدان بەرى بۋرابايدا «جاس قازاق» جازعى ەتنولاگەرى ءوتىپ كەلەدى. بۇل لاگەردە دەمالاتىن قانداستاردىڭ ۇرپاعى ءتىل، دومبىرا، ساداق اتۋ، اتقا ءمىنۋ سىندى تانىمدىق كۋرستاردان وتەدى. «قاسيەتتى قازاق ەلى» حالىقارالىق ونەر فەستيۆال قاتارىنان 4 جىل ءوتىپ، 10 ەلدەن كەلگەن 3145 ونەرپاز قاتىسىپ، ولاردىڭ 100-دەن استامى جۇلدەگەر اتاندى. شەتەلدەگى قانداس جاستارعا قاراتىلعان «كيەلى قازاقستان» ەكسكۋرسياسى قاتارىنان 5 جىل ءوتتى.

دۇنيەجۇزى كازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن قانداستار ءۇشىن «اسار» ءادىسىن قولدانىپ، «تۇرعىن ءۇي جانە جۇمىس» قاعيداسى بويىنشا اقمولا مەن تۇركىستان وبلىستارىندا كوتتەدجدىك قالاشىقتار سالۋدىڭ ەكى پيلوتتىق جوباسىن ۇسىنعان ەدى.

اقمولا وبلىسىنىڭ ارشالى اۋدانىندا 196 گەكتار جەر ساتىپ الىنىپ، سونداي-اق، اقمولا وبلىسى مەن استانا قالاسى اكىمدىكتەرىنىڭ ءتيىستى قۇرىلىمدارىمەن 1282 ء(بىر مىڭ ەكى ءجۇز سەكسەن ەكى) كوتتەدج سالۋعا كەلىسىلدى. قازىر بۇل پيلوتتىق جوبانىڭ قۇرىلىسى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قارجىسىمەن جۇزەگە اسا باستادى. ءبارى ءساتتى بولسا، بۇل جوبانى قالعان 9 وبلىستا بىرتىندەپ جالپىلاستىرۋعا بولادى. قاۋىمداستىق جىل سايىن «بالداۋرەن» رەسپۋبليكالىق وقۋ-ساۋىقتىرۋ ورتالىعىندا 300 تاياۋ شەتەلدەگى قانداستاردىڭ ۇل-قىزدارىن ەكى اپتا دەمالتىپ كەلەدى. استانا، الماتىدا ەكى رەت ەل ءىشى-سىرتىنداعى قانداس دارىگەرلەردىڭ باسىن قوسىپ «قازاقستاندا ءداستۇرلى مەديتسينانىڭ دامۋى جانە بولاشاعى» اتتى فورۋم وتكىزدى. بيىل استانادا «كاسىپ يەسى» اتتى حالىقارالىق فورۋم ءوتتى. وسى ارادا ەسكە سالا كەتەيىك، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ الماتىدا 2000-2017 جىلدار ارالىعىندا «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعى جۇمىس ىستەپ، 570 باسپا تاباق كىتاپ شىعاردى. سىرتتا جۇرگەن قانداس اقىن، جازۋشى، عالىم،  ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى ارناۋلى سەريا بولىپ باسىلىپ شىقتى. مىسالى، قاجعۇمار شابدانۇلىنىڭ ايگىلى 6 تومدىق «قىلمىس» رومانىن، تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ شىعارمالارىن جانە شەتەلدەگى قازاقتار تۋرالى ارناۋلى مونوگرافيالاردى، كوشى-قون تاريحىنداعى ۇكىمەتتىڭ ارناۋلى قابىلداعان قۇجاتتارىن، عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا جينالعان ماتەريالداردى، 5 رەت وتكەن قۇرىلتايدىڭ قۇجاتتارىن جيناپ، ساراپتاپ، كىتاپ ەتىپ شىعاردى. بۇدان سىرت «التىن بەسىك»، «تۋعان ءتىل»، «قازاق ەلى»، «شالقار-2»، «التىن تامىر» سياقتى مەرزىمدى گازەتتەر مەن جۋرنالدار شىعىپ تۇردى.

قىتايداعى قانداستاردى ەڭبەك كۇشى رەتىندە اكەلۋ كەرەك

– وسىدان ءبىراز جىل بۇرىنعى سۇحباتىڭىزدا قىتايداعى 3 ميلليون قانداستى قازاقستانعا ەڭبەككۇش رەتىندە تارتۋ كەرەك دەگەن پىكىردى ايتقان ەكەنسىز.

– ءيا، ايتقانمىن. قىتاي ءبىزدىڭ قۇداي قوسقان كورشىمىز، ول جاقتا رەسمي ەسەپتە 1.700.000-عا تاياۋ قانداستارىمىز ءومىر ءسۇرىپ، تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. قازاق – قىتاي قارىم-قاتىناسى 30 جىلدا اياقتاپ، كەلەسى التىن 30 جىلدىققا قادام باستى. قىتايدىڭ 57 كاسىپورنى قازاقستانعا كەلىپ جاتىر. ورتا ازيادان ءبىرىنشى بولىپ، ءوزارا ۆيزاسىز قارىم-قاتىناس ورناتتىق. قىتاي قوعامىنىڭ 21%-عا جۋىعى زەينەتكەرلەر، ول جاقتا ەڭبەك كۇشى تاپشىلىعى بەلەڭ الىپ جاتىر. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن ۇلتتىق كورپوراتسياداعى شەنەۋنىكتەر قىتايمەن ءارتۇرلى كەلىسىمدەر جاساعاندا، سول جاقتاعى قانداستاردىڭ كەلۋىنە قولايلى تارماقتار قوسۋى كەرەك. سوندا عانا ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى تىنىستى، وزىمىزگە مۇددەلى ىرعاقپەن داميدى. 

– قازىر ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان ىشكى كوشى-قون مەن سىرتقى كوشى-قونعا بايلانىستى قانداي وزەكتى ماسەلەلەر كۇن تارتىبىندە تۇر دەپ ويلايسىز؟

– بىرنەشە جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى كوشى-قون ساياساتىندا ءبىرشاما وزگەرىستەر بولىپ جاتىر.  ىشكى كوشى-قون مەن سىرتقى كوشى-قوندى ساباقتاستىرا وتىرىپ، ەلىمىزدەگى ادامى از، ەڭبەك كۇشى تاپشى 8 وبلىسقا كوش باعىتىن بۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانىپ، تيىسىنشە زاڭدار بەلگىلەندى. بىراق جاقسى باستامالار ورىندالۋ بارىسىندا ناۋقاندىق شارالارعا اينالىپ كەتىپ جاتىر، ءتىپتى كەيبىر پىسىقايلاردىڭ بيزنەس كوزى بولعانى دا جالعان ەمەس. سونىمەن بىرگە ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى دا اقساپ جاتىر. سول بەلگىلەنگەن ايماقتارداعى الىپ كاسىپ ورىندارعا قانداستاردىڭ جاس وتباسىلارىن قىسقا مەرزىمدى كۋرستان وتكىزىپ بارىپ ورنالاستىرسا ءجون ەدى. ال اۋىلعا بارعان قانداستارعا سالىقتان جەڭىلدىك جاسالسا، قىزىعۋشىلار كوبەيەر ەدى. سول ايماقتارداعى جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەرگە قانداستاردىڭ پەرزەنتتەرىنە ارنالعان  تەگىن گرانت بەرىلسە كوشكە سەرپىن بەرە تۇسەر.  

– جيىرما نەشە جىلدان بەرى وسى سالانى ءجىتى قاداعالاپ جۇرگەن مامان رەتىندە ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىز قالاي؟

–  قازاق كوشى تاۋەلسىزدىك قارساڭىنان بەرى تىڭعىلىقتى، جوسپارلى جۇرگىزىلىپ، بۇل كۇندە حاقىقارالىق قۇبىلىسقا اينالدى. قازىر كوش باعىتى ۇلكەن وزگەرىس الدىندا تۇر، ىركىلىس جوق ەمەس، ىزدەنىستىڭ كوكجيەگى كەڭەيۋدە. بيۋروكراتيا مەن كوررۋپتسيادا تامىرىن تەرەڭگە جايعان بىراق تسيفرلىق دامۋ ەكى دەرتتىڭ تىنىسىن تارىلتۋدا. سوندىقتان «كوش توقتادى» دەگەن بايبالامنان گورى ناقتى زەرتتەپ ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولىن قاراستىرايىق.

قازىرگى قولدانىستاعى «وتباسىن بىرىكتىرۋ» قوسىمشاسى تمد ەلدەرىنەن باسقا ەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ ءسۇرىپ جاتقان قانداستار ءۇشىن ءتيىمسىز ەكەنى ناقتى دالەلدەندى.

ال ءوز اياعىمەن كەلىپ، ەلىمىزدەگى ءۇش ءىرى قالاعا، باسقا دا وبلىس ورتالىقتارىنا قونىستانعىسى كەلەتىن قانداستار قازىرگى زاڭنىڭ كەي تارماعى بويىنشا قانداس كۋالىگىن الا المايدى. ول بولماسا ازاماتتىقتىڭ جولى جابىق. وسىنداي سەبەپپەن قانشاما قانداستىڭ جولى جابىلىپ، كەلگەن جاعىنا قايتىپ جاتىر. وسى ماسەلە دەر كەزىندە شەشىمىن تاپسا دەيمىن.

سۇحباتتاسقان – سەرجان توقتاسىنۇلى

Abai.kz