مەن كىتاپقۇمار اداممىن. جاستايىمنان كىتاپ وقىپ ءوستىم. بۇگىندە زەينەتكەرمىن. كوللەدجدە دومبىرادان ساباق بەردىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ونەر ادامىمىن. مۇحتار شەرىم جۇماشۇلىنىڭ ساتيرالارىمەن سىرلاسىپ جۇرگەنىمە قىرىق جىلدان استى عوي دەيمىن.

مۇحتار شەرىم حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىنڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى، كوپەن امىربەك اتىنداعى «ارا» سىيلىعىنىڭ تۇڭعىش لاۋرەاتى. ول بۇل اتاقتاردىڭ بارىنە لايىقتى. وعان بۇل اتاقتار بەرىلمەسە دە، مۇحتار شەرىم دەگەن ءاتى–جونىنىڭ ءوزى بەلگىلى ساتيريك ەكەنىن ايقىنداپ تۇراتىنىن ايتقىم كەلەدى. ونىڭ جازعاندارىن بۇرىننان باقىلاپ كەلەمىن. «بيۋروكراتپەن قوشتاسۋ»، «ءبىز ۇيالمايمىز»، «قۇداعي قۇشاقتاي بەرەدى» كىتاپتارىن، ءتورت تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعارعان مۇحتار وتە ەڭبەككقور، ىزەنىمپاز جازۋشى-ساتيريك. تاعى ءبىر قاسيەتى–زامان كوشىنە ىلەسە بىلەدى. زامان تاقىرىبىن، جاستار تاقىرىبىن جازىپ، وقىرماندارىنا كوڭىلدى كۇلكى سىيلايدى، قوعامدا بولىپ جاتقان جات ارەكەتتەردى ءاجۋالايدى.

مۇحتار شەرىمنىڭ جاقىندا عانا الماتىداعى «توعاناي» باسپاسىنان «سۋپەر بەتسىزدەر» اتتى ساتيرالىق رومانى شىقتى. اتىنىڭ ءوزى ايقايلاپ تۇر. «سۋپەر بەتسىزدەر كىم ەكەن؟» دەپ قىزىعا كىتاپ بەتىن پاراقتادىم. ءازىل اڭگىمەلەرى سويقان عوي، وقىعاندا ءبىر راحاتتانىپ قالاسىڭ. ال، مىنا ساتيرالىق رومانىن جۇرەكسىنە قولعا العانىمدى جاسىرمايمىن. 800 بەتتتەن اسا روماندا وقىرمانىن كۇلدىرۋ، جىميتۋ، وي سالۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى عوي. سونداي ويدا بولدىم. سويتسەم، ولاي ەمەس ەكەن. مۇحتار شەرىم كەرەمەت كوسىلىپتى. بۇگىندە كىتاپ وقيتىندار ازايىپ كەتتى عوي، جاستار، جاستار تۇگىلى كارى–قۇرتاڭداردىڭ ءوزى ۇيالى تەلەفوننىڭ قۇلى بولعان زامان. بىراق كوپكە توپىراق شاپايىن، كىتاپ وقيتىندار از دا بولسا بارشىلىق. «سۋپەر بەتسىزدەر» ساتيرالىق رومانى ءا دەگەننەن كۇلكىلى وقيعالاردان باستالادى. سوسىن سەنى قارماعىنا ءىلىپ الادى دا، ارى قاراي تارتا جونەلەدى. «نە بولار ەكەن؟» دەگەن ويمەن كىتاپتىڭ بەل ورتاسىنا كەلىپ قالعانىڭدى بايقامايسىڭ. شىن كەرەك، مۇندا ادامدار اراسىنداعى قاراۋلىق، ارامدىق، كەكشىلدىك، جەمقورلىق، پاراقورلىقتى اشكەرەلەۋ ءوز الدىنا، ساتقىندىق، جاعىمپازدىق، استامشىل مينيسترلەردىڭ ءوزىن ورنىنا قويادى. باستى كەيىپكەرلەرى مايرا، مەرگەنباي، نارتاي، قالقاباي، ءار قايسىسى كۇلكىنىڭ ورتاسىندا، قىزىعاسىڭ، كەيبىرىنىڭ قارا نيەتتەرىنە قىنجىلاسىڭ، قانىڭ قاينايدى. مۇندا ىشكى ىستەر ورگاندارىنداعى كەيبىر پوليتسەيلەردىڭ، باستىقتاردىڭ پاراقورلىعى، ونى ايتاسىز، سپورتتاعى نەبىر بىلىقتار، ناشاقورلاردىڭ قاقتىعىسى كومەديالىق وقيعالارمەن ەرەكشەلەنەدى.

شىنىمدى ايتسام، كومەديالىق كينو كورىپ وتىرعانداي اسەر الدىم. ەگەر بار عوي، مىقتى رەجيسسەر، مىقتى ارتىستەر تابىلىپ، كينو جوباسىن قولعا السا، ەشكىمنىڭ ۇتىلمايتىنىنا ءباس تىگەمىن. رومان تاراۋلارعا، تاقىرىپتارعا بولىنگەن. ءار تاراۋى ساتيرالىق تىلمەن باستالادى: «ايەل دەگەن اشۋلانسا بار عوي، اقىلى اعىپ كەتەدى، نە اسىپ كەتەدى. دولدانىپ، جولىنداعىنىڭ ءبارىن شاشىپ كەتەدى. ودان قورىققان بالالار تىم-تىراقاي قاشىپ كەتەدى. قارلىعاش سول اشۋلى كۇيىندە اكەسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلدى. ءۇي–ىشى قامىرلى ەت جەپ وتىر ەكەن. ەرىنى جىبىرلاپ، قۇلاعى قىبىرلاپ، بەت اۋىزى ءبىر ۋىس بولىپ كەلگەن قىزىنىڭ تۇرىنەن شوشىنعان اناسى ءباتيما سەلك ەتە قالدى». كوردىڭىز عوي، قارلىعاشتى قالاي سۋرەتتەلگەنىن. ادەمى اسەر الاسىڭ. يا، مەن فيلولوگ، نەمەسە زەرتتەۋشى عالىم ەەمەسپىن. بىراق كىتاپتى كوپ وقىعاندىعىمنان بولار، ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىمدى  ايتا الامىن. ماسكۇنەم، ءسوزىنىڭ سيقى جوق ۋچاستكەلىك پوليتسەي نارتايدىڭ بەينەسى ەستە قالادى. «ۇيقىدا جاتقان قارلىعاش كۇيەۋىن ءبىر تەۋىپ، ۇشىرىپ جىبەردى. باسى شيفونەرگە سوعىلىپ، ءتىلىن تىستەپ العانى. اشۋى اۋعانستاننان ۇشىپ كەلگەندەي بولدى. قانى باسىنا شاپشىپ، دەرەۋ اتىپ تۇردى دا، ايەلىنىڭ بوكسەسىنە ءبىر تەپكەلى اياعىن كوتەرە بەرىپ، قاقيىپ قالدى. «جوق، شىدا، نارتاي! قاتىندى ۇرۋعا بولمايدى. زاڭ قاتايدى. ەرتەڭ باستىعىمنىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟» دەپ ويلادى ىشىنەن». مۇنىڭ ءبارى مۇحتار شەرىمنىڭ ءستيلى. كەيىپكەرلەرىنىڭ ارقايسىسىنا كۇلكىلى مىنەز بەرگەن. ءبىرى- بىرىنە ۇقسامايدى. جىميىپ وتىرىپ وقيسىڭ، كەي تۇستارىندا راحاتتانىپ كۇلىپ الاسىڭ. كۇلمەسكە امالىڭ جوق. بۇل مۇحتار شەرىمنىڭ تالانتى. قازىرگى قوعامداعى شىرىگەن بايلاردى جىلىكتەگەندە شىندىقتىڭ جارقىراي تۇسكەنىن بايقادىم. راس قوي. قاراڭىز مۇحتار بىلاي سۋرەتتەيدى: ءبىزدىڭ ەلدە حالىق ەكىگە بولىنەدى عوي. كەدەيلەر مەن شىرىگەن بايلار. ال بۇل ەكەۋىنىڭ ءوزى بىرنەشە اتاعا بولىنەدى. قازاقتىڭ جەتى اتا رۋى سياقتى. كەدەيلەردەن بىردە جەتىپ، بىردە جەتپەس كەدەيلەر، بىردە جەتىپ، بىردە جەتپەس كەدەيلەردەن بولار بولماس كەدەيلەر، بولار بولماس كەدەيلەردەن ايلىعى شايلىعىنا جەتپەس كەدەيلەر، ايلىعى شايلىعىنا جەتپەس كەدەيلەردەن تاقىر كەدەيلەر، تاقىر كەدەيلەردەن ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ وتىرعان كەدەيلەر، ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ وتىرعان كەدەيلەردەن قانىن جالايتىن ءبيتى دە جوق، ەسىك الدىندا ۇرەتىن ءيتى دە جوق، «قاشان ولەدى ەكەنمىن؟» دەپ ساعاتىنا قاراپ وتىرعان كەدەيلەر تارايدى.

راس قوي؟ ەرىكسىز قول قوياسىز. شىندىقتى ايتىپ وتىر. شىندىقتى ايتا بىلەدى. وتتەرى جارىلىپ كەتسە دە، قۇدايدان قورىقپايتىن ميلليونەرلەردىڭ بار ەكەنىن بۇكپەسىز ساتيرا تىلىمەن سويدى. ۇرىلار پاتەر توناعاندا ءار بولمەدەن اق پاراققا جازىلعان سوزدەردى وقىپ، تاڭ قالادى. مىسالى، «ءبىزدىڭ ۇيدە تاس جوق، ارەڭ كۇن كورۋدەمىز»، «ءبىز قايىرشىلاردان بەتەرمىز»، «ءبىز تاس جالاپ ءجۇرمىز»، «بىلتىردان قالعان كوجەنى ءىشىپ كەتىڭىز!» سياقتى كۇلكى شاقىراتىن حات دەيمىز بە جارناما دەيمىز بە، ايتەۋىر كۇلكى شاقىرادى. ماقتامەن باۋىزداپ وتىر دەسەك تە بولادى. مۇنىڭ ارعى جاعىندا حالىقتىڭ كەدەيشىلىك تۇرمىسى اڭعارىلادى. ساتيريك جازۋشى مۇحتار شەرىمنىڭ «سۋپەر بەتسىزدەر» ساتيرالىق رومانىندا شىنىندا بەتسىز كەيىپكەرلەر جەتەرلىك ەكەن. ديالوگتارى قانداي شىمىر، شيراق، ساتيرالىق تىلمەن جالعاسقان. سەنبەسەڭىز، قاراڭىز،  كەيىپكەرى ۋچاستكەلىك سىنىپتاسىنا ايەلى جوعالىپ كەتكەنىن ايتىپ، جاردەم سۇرايدى.

– جىنىسى؟ –دەپ سۇرادى ول. ودان كەيىنگى سوزدەرى تاقۇل–تۇقىل بولدى.

– قاتىن...

– كوڭىلى؟

– ماعان سالقىن...

– بiلەگi? – دەپ سۇرادى تەرگەۋشى.

– جۋان.

– دەۆيزi?

– بۇيىرسا، تاعى تۋام!

– شاشى؟

– ايتسام، اڭگىمە كوپ، شاشى جينالماعان ءشوپ.

– قاسى؟

– توڭكەرىلگەن قايىق، بىراق وزىنە لايىق.

– كوزى؟

– جاس بالا جىلاعانداي.

– ءسوزى؟

– مەنەن بىردەڭە سۇراعانداي.

وسىنداي ديالوگتارى ەرىكسىز كۇلكى شاقىرادى. قىزىعىپ، ارى قاراي وقىپ شىعۋعا ۇمتىلاسىڭ. ۋاقىتىڭ بولماي جاتسا، كەلەسى كۇنى وقىعانشا اسىعاسىڭ. بۇل نەنىڭ قۇدىرەتى؟ اۆتوردىڭ شەبەرلىگى، ساتيرا جانرىنىڭ جىلىك مايىن  شاعىپ، وقيعالاردى اسىرەلەي كورسەتە بىلۋىندە دەپ اشىق ايتا الامىن. روماننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى سول شىتىرمان وقيعالار ءار تاراۋ سايىن كەزەكپەن الماسىپ جاتادى. قالقاباي جاعىمدى كەيىپكەر. بىراق ول اۋىل اكىمى بولعاندا، اۆتور بىلاي سۋرەتتەيدى.  «ەندى مەن اۋىل اكىمىمىن! گالستۋگ كەرەك!» دەپ ويلادى تاكسيدەن تۇسكەن قالقاباي ىشىنەن. «گالستۋگىم بار. تەك مويىن تۇسى ءسال تۇتىلگەن. سۋ جاڭا كوستيۋم-شالبارىم دا بار. تەك ءسال ۇلكەندەۋ بولعانى بولماسا. تەك تويلارعا عانا كيىپ باراتىن. قارا ءتۋفليىم دە بار ەكەن عوي. تەك وكشەلەرىنىڭ قيسايىپ كەتكەنى بولماسا... اپپاق كويلەگى دە تازا، تەك تۇيمەلەرىنىڭ ءۇزىلىپ قالعانى بولماسا». اۆتوردىڭ سۋرەتتەۋىنە ريزا بولاسىڭ. قالقاباي «ۋا حالقىم!» دەپ قويادى قۋانعانىنان. تاكسيمەن اۋىلىنا كەلە جاتىپ تا «ۋا، حالقىم!» دەۋدەن جالىقپايدى.

مۇحتار شەرىمنىڭ «سۋپەر بەتسىزدەر» ساتيرالىق رومانىنان مۇنداي ۇزىندىلەردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ءار بەتىن وقىعان سايىن جالىقپايسىڭ، كۇلكىگە قارىق بولاسىڭ. تاعى ءبىر ايتايىن دەگەنىم، ناشاقورلاردىڭ تۇرمەدەگى تىرىشىلىگى كەرەمەت سۋرەتەلگەن، جارگوندارى قىزىق. ايتپاقشى ءتىلشى جۋرناليستەردىڭ قىم-قۋىت تىرشىلىگى، ماكەت سىزۋ دەيدى مە، سوليكامسكىدەن قاعاز اكەلۋ دەيدى مە، لەزدەمە دەيدى مە، فەلەتون جازىلىپ، ارتى سوتقا سۇيرەتىلگەن ءتىلشىنىڭ تاعدىرىن وسى رومان ارقىلى ءبىلدىم. جاي قارا ءدۇرسىن بايانداپ شىقپايدى، جەڭىل ازىلمەن اسپەتتەيدى. وليمپياداعا قاتىسقان سپورتشىلاردىڭ تانىس، كوكە ارقىلى جولداما العانىن قالاي كەلەمەجدەيدى دەسەڭشى.

مۇحتاردىڭ سپورت سالاسىن ەرەكشە زەرتتەگەنى كورىنىپ تۇر.  ۇزىن ءسوزىڭ قىسقاسى، روماننىڭ اياقتالۋى دا عاجاپ، كۇلكىلى وقيعالارمەن تۇيىندەلەدى. مۇحتاردان بىلگەنىم ول «دالباسا دوكەيلەر» اتتى ساتيرالىق ەكىنشى رومانىن جازۋ ۇستىندە ەكەن. جاز، جازا ءتۇس، ساتيرا سنايپەرى مۇحا!

بولات سەمبيەۆ،

سازگەر، شىمكەنت قالاسى

Abai.kz