كاپيتاليستىك ساياسي جۇيەدە ساياسي پارتيالار ساياسي باسەكە جاعدايىندا ءومىر سۇرەدى. ساياسي الاڭ وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇشتەردىڭ سايىس ساحناسىنا اينالادى. پارتيالار بيلىككە سايلام ارقىلى شىعادى. 3 قۇقىق تاۋەلسىز ءبىر-ءبىرىن تەجەپ  ءومىر سۇرەدى. ساياسي دەموكراتيا ينستيتۋتتەرى تاۋەلسىز بولادى. بارلىق قۇندىلىقتار، قارىم-قاتىناستار قۇقىقتىق نەگىزدە زاڭ ۇستەمدىگى ارقىلى رەتتەلەدى. كاپيتاليستىك ساياسي جۇيە تۇپتەپ كەلگەندە قۇقىقتىق قاعيداتتار ارقىلى قۇقىقتىق قوعام  قۇرۋدى ماقسات ەتكەن كوپ پارتيالى ساياسي جۇيە.

بۇگىندە قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسى اتى كوپ پارتيالى بولعانمەن، زاتى-ءبىر عانا ادام باسقاراتىن اۆتوريتارلى بيلىككە قىزمەت ەتەتىن، ءبىر پارتيانى تسەنتر ەتكەن ساياسي كۇشتەن قالىپتاسقان. تۇپتەپ كەلگەندە پارتيا اتىمەن ساياسي كۇش دەپ تانۋعا بولاتىن ءبىر عانا پارتيا بار. ول بۇرىن «نۇروتان» اتالعان، "قاندى قاڭتار"دان سوڭ توقاەۆتىڭ ساياسي رەفورماسىندا اتى «امانات»  بولىپ وزگەرگەن بۇگىنگى بيلىك پارتياسى. سوندىقتان بۇگىنگى قازاقستاندا ءبىر عانا ساياسي كۇش بار. ءبىز بۇل رەالدىق الدىندا ساياسي كۇشتەرگە تالداۋ جاساعاندا امالسىزدىقتان ساياسي مايدانداعىلاردى تەك ساياسي كوزقاراستارىنا قاراي توپقا بولە الامىز.

«قاندى قاڭتار» سىندى ساياسي تولقىننان سوڭ نازارباەۆتىڭ ساياسي مۇراسىنا قالاي قاراۋ ماسەلەسى انىق كۇن تارتىپكە شىقتى. سوعان ساي ساياسي كوزقاراستار انىق جىككە ءبولىندى. ءبىز بۇل تۇرعىدان قازىرگى ساياسي الاڭداعى ادامداردى ۇلكەن جاقتان 3 جىككە بولەمىز. 1.نازارباەۆشىلار 2.جاڭعىرتىمپازدار 3.كۇرەسكەرلەر.

ءبىرىنشى نازارباەۆشىلار. بۇلاردىڭ ساياسي كوزقاراسى; توتاريتارلىق ساياسي جۇيەدەن دەموكراتيالىق ساياسي جۇيەگە بىردەن وتۋگە قازاقستاننىڭ ساياسي جاعدايى ۇيلەسپەيدى. قازاقستان اراداعى ترانزيتتىك ساياسي جول رەتىندە اۆتوريتارلىق ساياسي جۇيەدە ءبىر مەزگىل تۇراقتاپ تۇرۋى كەرەك. نازارباەۆ قالاعان اۆتوريتارلىق ساياسي جۇيە ءوزىن اقتاپ كەلەدى. وسى ساياسي جۇيەدە ءبىر مەزگىل ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك دەپ قارايدى. رەسەي يمپەرياسىمەن ىمىرادا بولۋىمىز كەرەك. رەسەيمەن ەكونوميكالىق جاقتان ءبىر تۇلعالانۋ ساياسي ەكونوميكالىق جاقتان قازاقستانعا ءتيىمدى دەپ قارايدى. نازارباەۆتى تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزىن قالاعان الەمدىك ساياساتكەر، بۇل تۇلعاسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنىن جاساۋ، ەرتەڭىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ سانايدى.«قاندى قاڭتار»  وقيعاسى نازارباەۆ داۋىرىندە بيلىكتەگى قۇقىعىنان پايدالانىپ قازاقستاندى توناعان ساياسي كۇشتەردىڭ توقاەۆتان بيلىكتى تارتىپ الۋ ارەكەتى. تاۋەلسىزدىككە جاسالعان قاستاندىق دەپ سانايدى.

ەكىنشى جاڭعىرتىمپازدار. نازارباەۆ داۋىرىندە ەل بايلىعىنىڭ تونالعاندىعىن، قوعامدا ادىلەتسىزدىك جايلاعانىن مويىندايدى. نازارباەۆتىڭ ەل قۇرۋداعى ءرولىن مويىنداپ، نازارباەۆتى قۇرمەتكە لايىق دەپ سانايدى. "قاندى قاڭتاردى" تاۋەلسىزدىككە جاسالعان قاستاندىق، ەل ومىرىندەگى تراگەديا دەپ ەسەپتەيدى. رەسەيگە بولعان دوستىق، ادال كورشىلىك قاتىناستى دامىتۋ كەرەك دەپ قارايدى. جاڭا قازاقستان ادىلەتتى قازاقستان بولۋ كەرەك دەپ ايتادى. "قاندى قاڭتاردان"  سوڭ  توقاەۆ باسشىلىعىنداعى نازارباەۆ قالىپتاستىرعان ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋ ارقىلى قازاقستاندى ادىلەتتى قازاقستانعا اينالدىرۋعا بولادى دەپ سانايدى. توقاەۆتىڭ "قاندى قاڭتاردان"  سوڭ قازاقستاندى ادىلەتتى قازاقستانعا اينالدىرۋ ءۇشىن جاساعان ساياسي رەفورماسى «كۇشتى پرەزيدەنت، ىقپالدى پارلامەنت، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت»  سىندى بيلىك مودەلىن قولدايدى. بۇلار ءوز ىشىنەن 3 جىككە بولىنەدى. 1). وڭشىلدار 2). ورايشىلدار 3). سولشىلدار.

وڭشىلدار. "قاندى قاڭتاردان" كەيىن جاسالعان ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋ رەفورماسى توقاەۆ داۋىرىندە جەتكىلىكتى بولادى. بۇل كەزەڭدە «جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ»  زاڭىن جاساۋدىڭ، بولماعاندا ءىرى قالالاردىڭ اكىمىن حالىق تىكەلەي سايلاۋدىڭ شارت جاعدايى پىسىپ جەتىلمەيدى. ورىس ءتىلىنىڭ زاڭداعى رەسمي ءتىل مارتەبەسىن الىپ تاستاۋعا بولمايدى، ادىلەتتى قازاقستان قالىپتاسىپ كەلەدى دەپ سانايدى. بۇلارلىڭ باستى ۋاكىلى پرەزيدەنت توقاەۆ، ەرلان قوشانوۆ، ەرلان قارين سىندى ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋ مودەلىن جاساۋشىلار.

ورايشىلدار. بۇلار ساياسي ىلىمگە جۇيرىك، تەك بۇگىنگى توقاەۆ باسشىلىعىنداعى اتالمىش جاڭعىرتىمپازدار ۇزاق ۋاقىت بيلىكتە بولادى دەپ قارايدى. بۇلار ساياسي قۇبىلىستارعا ۇقساماعان تۇرعىدان تالداۋ جاساي الادى. جەكە باس مۇددەسىنە ءتيىمدى جولدى تالداپ الادى. توقاەۆ بيلىگىنىڭ قىزىل سىزىعىنان اتتامايدى. بۇلار بيلىكتىڭ ساياسي ويىنىنىڭ كورىگىن قىزدىرۋشىلار. بۇلاردىڭ باستى ۋاكىلى ايدوس سارىم، ەرلان سايىروۆ قاتارلار.

ءۇشىنشى سولشىلدار. نازارباەۆتىڭ ساياسي جۇيەسى شىن مانىندە جاڭعىرۋ كەرەك دەپ سانايدى. توقاەۆتىڭ جەكە باسىنا بار ۇمىتتەرىن ارتادى. توقاەۆ بيلىگىنىڭ ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ باستاماسىن قولداۋ ارقىلى ادىلەت ءۇشىن كوپ جۇمىس جاساۋعا بولادى دەپ ويلايدى. نازارباەۆقا اشىق قارسى تۇرادى، سىندايدى. بۇگىنگى بيلىكتى ىشتەن وزگەرتۋ كەرەك دەپ سانايدى. بيلىكتىڭ وزدەرىن ساياسي رەفورما جاساعاندىقتارىنىڭ دالەلى رەتىندە پايدالانىپ وتىرعانىن تۇسىنەدى. ورايدان پايدالانىپ بيلىكتى وزگەرتۋگە، قوعامدى وياتۋعا كۇش سالادى. بۇلار دا ءبىرشاما بۇقارالىق نەگىز بار. ورايشىلدار وڭشىلدارعا بەيىم بولسا، سولشىلدار كۇرەسكەرلەرگە بەيىم بايقاتادى. بۇلاردىڭ باستى ۋاكىلى: ەرمۇرات باپي، رينات زايىتوۆ.

كۇرەسكەرلەر (دەموكراتياشىلدار). بۇلار نازارباەۆتىڭ بيلىك مودەلى قازاقستاندى تىعىرىققا تىرەدى. قازاقستانعا نازارباەۆتىڭ ەڭبەگىنەن كورى سالعان زاردابى اۋىر دەپ سانايدى. الدىمەن دەموكراتيا (ساياسي رەفورما) سونان سوڭ جاڭارۋ، ەكونوميكالىق دامۋ بولادى دەپ قارايدى. قوعام تەك نازارباەۆ مەكتەبىنەن شىققاندار بيلىكتەن كەتكەن دە عانا وزگەرەدى، جاڭا ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ مۇمكىنشىلىگى سوندا عانا بولادى دەپ سانايدى. رەسەيمەن بولعان دوستىق ەكونوميكالىق بايلانىستار قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا بوگەت بولۋدا دەپ قارايدى. توقاەۆتىڭ ساياسي رەفورماسى ساياسي مانيپۋلياتسيا دەپ سانايدى. بۇگىنگى بيلىكتى قانداي ءبىر جولمەن بولسا دا، كەتىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. "قاندى قاڭتار" حالىقتىڭ بيلىككە قارسىلىعى نەشە جىلعى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىنىڭ جارىلۋى، بيلىك ساياسي ويىن ارقىلى "قاندى قاڭتاردى"  جىلى جاۋىپ قويدى دەگەن كوزقاراستا. بۇلار ساياسي كۇرەستىڭ قاي جولىنا باسىمدىق بەرۋ سيپاتىنا قاراي ءۇش توپقا بولىنەدى. 1). قاتالدار توبى. 2). سىپايكەرلەر. 3). ادىلەتشىلدەر.

قاتالدار توبى. بۇل توپ نازارباەۆتى وتىز جىلداعى ەل بايلىعىن توناۋشى باستى فيگۋرانت، تەك نازارباەۆ جوعالماي قازاقستاندا ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى، نازارباەۆتىڭ ءولۋى ساياسي كۇرەستى جەڭىلدەتەدى-دەپ سانايدى. توقاەۆ بيلىگىنە ەشقانداي ءۇمىت ارتپايدى. توقاەۆ بيلىگىن نازارباەۆتىڭ ۇزاق ۋاقىت جوسپارلاعان جالعاستى بيلىك جۇرگىزۋىنىڭ ءبىر ۆاريانتى دەپ سانايدى. ساياسي كۇرەس ءتاسىلىن تالداپ وتىرمايدى. بيلىكتى اشىق، وتكىر سىندايدى. ەشتەڭەدەن جالتارمايدى. بۇلاردىڭ باستى ۋاكىلى زامانبەك نۇرقادىلوۆ، التىنبەك سارسەنباي، ارون اتابەك، قاسەن قوجاحمەتوۆ، جاسارال قۋانىشالين قاتارلار. بۇلاردىڭ بارلىعى ءتۇرلى سەبەپتەردەن ومىردەن ءوتىپ كەتتى. بۇل قازاقستاننىڭ ساياسي الاڭىندا بيلىككە قاتال قارسى ساياسي كوزقاراسپەن جاساۋ مۇمكىندىگىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

سىپايگەرلەر: ساياسي اعارتۋشىلىق ارقىلى قوعامدى وياتىپ كۇرەس جاساۋدى نەگىزگى جول ەتىپ تالداعاندار. زاڭدى كۇرەس جولىمەن ماسەلەن; سايلام زاڭىن وزگەرتىپ ادىلەتتى سايلاۋ ارقىلى بيلىكتى جاڭالاۋدى ويلايدى. ساۋاتتى ساياسي تالداۋلارى ارقىلى بيلىكتى تەرەڭ، وتكىر سىندايدى. اقيقاتتى اشىپ كورسەتەدى. بۇلاردىڭ باستى ۋاكىلى: دوس كوشىم، ومار جالەل، قايرات جولدىباەۆ قاتارلار.

ادىلەتشىلدەر:  ساياسي كۇرەستى اشىق باستاعاندار. ناقتىلى ساياسي اركەتپەن شۇعىلدانۋشىلار. ساياسي اعارتۋشىلىقتى، اشىق ەرەۋىلگە شىعۋدى دارىپتەيدى. ادىلەت ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنباۋ كەرەك دەپ سانايدى. بۇلاردىڭ بۇقارالىق نەگىزى كۇشتى. باستى ۋاكىلدەرى: رىسبەك سارسەنباي،ەسەنعازى قۋاندىق، جانبولات ماماي، دۋمان مۇحامەتكەرىم قاتارلار.

قازىر حالىق نازارباەۆشىلاردان مۇلدەم كوڭىلى قالدى، كەكتەنە قارايدى. جاڭعىرتىمپازداردان ءۇمىتى ءۇزىلدى. كۇرەسكەرلەرگە سەنىم ارتا الماي وتىر. كۇرەسكەرلەر ىنتىماقتاسا المادى، دەربەس پارتيا قۇرا المادى. سوندىقتان حالىق  كىمگە سەنەرىن نە ىستەرىن بىلە الماي وتىر. بۇل قازاقستاننىڭ ساياسي اقۋالىنىڭ قازىر داعدارىس باتپاعىنا باتىپ تۇرعاندىعىن كورسەتەدى.

اعىباي اكبارۇلى

Abai.kz