بۇعان دەيىن شەجىرەنى تاراتۋدىڭ جىرلاۋ، قارا سوزدىك نۇسقاسى، سحەمالىق، سونداي-اق، «بايتەرەكتىك» كورىنىستەرى نەمەسە تارماقتاپ جازۋ بولعانى بەلگىلى. الايدا، قازىرگى جاعدايعا ساي، ساناعا ءسىڭىمدى، قابىلداۋعا وڭاي، جازۋعا ىڭعايلى ءتۇرىن ىزدەستىرە كەلە، كەستەلىك (تابليتسالىق) جاڭا ءتاسىلدى ەنگىزۋدى ءجون كوردىك. العاش رەت بۇل شەجىرە جازۋ ۇلگىسى 2001 جىلى كىتاپشا بولىپ باسىلعان ەدى.  شەجىرەلىك كەستە التى باعاننان تۇرادى: ۇرپاق رەتى، اۋلەت رەتى، ارىس رەتى، جانۇيا, پەرزەنتتەر, ۇران/تاڭبا. بۇل ءتاسىل قاجەتتى مالىمەتتەردى، ونىڭ رەتىن ەشبىر شاتاستىرماي، شۇبالاڭقى ەتپەي، كوز الدىعا رەت رەتىمەن ۇسىنۋىمەن ءتيىمدى. بۇلايشا شەجىرە ءتۇزۋ رەتىن رۋكەستە اتاپ وتىرمىز. بۇل ماتەماتيكالىق شەجىرە كەستەلەۋ بىرنەشە ۇرپاقتى، اۋلەتتى، جانۇيانى، پەرزەنتتەردى جىنىستارىنا قاراماستان ەنگىزۋ مۇمكىندىگىن اشىپ وتىر. سونىمەن بىرگە اركىم ءوز ۇرانى مەن تاڭباسىن دا سىيعىزۋىنا بولادى.

ايتالىق، «الدىڭعى ۇرپاقتىڭ اۋلەت رەتى» باعانى مەن «ارىس رەتى» باعاندارى بويىنشا اۋلەت يەسىنىڭ الدىڭعى ۇرپاقتاعى قاي اۋلەتتىڭ نەشىنشى ارىسى ەكەنى بىردەن كوزگە تۇسەدى، ويتكەنى، «پەرزەنتتەر» باعانىنا پەرزەنتتەر/بالالار جىنىسىنا قاراماستان، ۇل دا، قىز دا جانۇياداعى تۋ رەتىنە وراي، ۇلكەنىنەن كىشىسىنە قاراي تىزىلەدى.

سونداي-اق، شەجىرە جازۋدىڭ تاعى ءبىر جاڭالىعى رەتىندە قازىرگى ۇرپاققا ءارى تارتىمدى، ءارى زامان تالابىنا ساي ەتىپ، ەربالا مەن بىرگە قىزبالا دا ەسىم الدىنان «مينۋس» تاڭباسىن قويۋ ارقىلى ايىرىپ كورسەتۋ ويلاستىرىلعان. ياعني، بۇلجاعىنان قازاق شەجىرەسىنە ءتان تەك قانا ۇلداردى ءتىزۋ ءتارتىبى بۇزىلىپ، قىزدار دا جازىلادى. بىراق جيەندەر شەجىرەگە كىرمەيدى، تۇزىلمەيدى. بۇنىڭ ماقساتى – بىرىنشىدەن، بارلىق پەرزەنتتى شەجىرەگە ەنگىزۋدىڭ ادىلدىگىن كوتەرۋ; ەكىنشىدەن، جيەندەر ءۇشىن ناعاشىلارىن ءبىلۋدىڭ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ.  بۇل جايت تاريحتا دا كوپتەگەن ايەلدەردىڭ رۋ باسى،ءتىپتى  ۇرانى بولىپ كەتكەندىگىمەن مۇنداي ارەكەتتىڭ ورىندى ەكەنى تاعى ءبىر اقتالادى.

سونداي-اق، كامەلەتتىك جاسقا جەتپەي نەمەسە بەلىنەن بالا تاراماعان بولماسا و دۇنيەلىك بولعان پەرزەنتتەردى «نۇكتەمەن» تۇيىقتاپ كەتۋدى ءجون كوردىك. سونىمەن بىرگە، اتاقتى، ايگىلى، ەلگە قۇرمەتتى ارىستاردىڭ اتاعىن، لاۋازىمىن بولماسا لاقاپاتىن جاقشا ىشىندە كورسەتۋ ءجون سانالدى.

بۇل شەجىرەلى رۋكەستە ءار اۋلەتكە، ءار شاڭىراققا، ءوز الدىنا بولەك شىققان ءار وتاۋ تورىنە عانا لايىقتى ەمەس، كامەلەتكە تولعان ءاربىر جاسقا قاجەت ەكەنىن دالەلدەۋ ارتىق بولار. ويتكەنى، بۇل حالقىمىزدىڭ مول تاريحىنىڭ ءاربىر جانۇياعا قاتىستى بولىگىن جيناپ قانا تۇرعان جوق، ءار قازاقتىڭ بۇدان بىلاي مەديتسينادا اسا قاجەت بولماق، پەرزەنتتىڭ گەنەالوگيالىق تازالىعى مەن قۋاتىن ىسكە اسىرۋشى بىردەن ءبىر قۇجات بولۋى مۇمكىن. «ارىس رەتى» باعانىنداعى «ارىس» ءسوزى «پەرزەنتتەر» باعانىنداعى ۇلى بار پەرزەنت جانە ونىڭ ءنومىرى وسى باعانداعى ءۇتىر ءاروىلى نەشىنشى تۇرعانىنا قاراي انىقتالادى.

«اۋلەت رەتى» باعانىنداعى سان «جانۇيا» باعانىنداعى ارىستىڭ اكەسىنىڭ ءنومىرى. مىسالى، 1-كەستە بويىنشا: ۇلاناقتان ەكى پەرزەنت بار، ريم تسيفرىمەن كورسەتىلەتىن «ۇرپاق رەتىندە» ەسىل مەن توبىلدىڭ اۋلەت رەتى -1, سەبەبى 1-ۇرپاق رەتى باعانىنداعى ۇلاناقتىڭ الدىندا 1 تسيفرى تۇر. ۇلاناقتىڭ ارىس رەتى -4, ويتكەنى، ول جانۇياداعى 4-بالا.

بۇل رۋكەستەنى شاحمات سەكىلدى جازۋعا دا ونى وقۋعا دا بولادى.

مۇنداعى تەپەر: ءىىى - ءۇشىنءشى ۇرپاق; 2 – ءىى ۇرپاق بويىنشا جانۇيانىڭ ءنومىرى، ءىىى (كەلەسى) ۇرپاقتا اۋلەت رەتىن بەرەدى - توبىلدان تارايتىن 2-جانۇيا (1-جانۇيا ەسىلدىكى) ەكەنىن كورسەتەدى، ال پەرزەنتتەر باعانىنداعى بالانىڭ رەتى، كەلەسى ۇرپاقتا ارىستىڭ رەتىنە بارىپ تۇسەدى: 1 – II ۇرپاق بويىنشا ۇلاناقتىڭ 2-ارىسى/پەرزەنتى تەپەردىڭ ءنومىرى، ال جانۇيا باعانىنداعى 1.تەپەر – توبىلدىڭ 1-پەرزەنتى ەكەنىن نۇسقاپ تۇر.

ح ۇرپاق بويىنشا Iح ۇرپاقتاعى جولاننىڭ ءتورت بالاسىنىڭ اۋلەتى تاراتىلعان: پۇسىرمان، جاڭاباي، ەسەن، امان.  2-سۋرەت.

ح ۇرپاقتاعى جاڭاباي جانۇياسىنداعى  ەكى قاتارعا تىزىلگەن ونىڭ سايكەسىنشە ەكى ايەلىنەن تۋعان پەرزەنتتەر:

1.بەكبولات، يتەس،ناماز،قۇلماعامبەت، كوبەك

2.وتەباي،كوككوز، قويگەلدى، تولە، الدابەرگەن، تۇرىم،سەيىت، تامتىق

بۇل ەكى توپ ەكى ايەلدەن تۋعان ءبىر ارىستىڭ پەرزەنتتەرى دەپ ۇعىلادى.

كەيدە ءتىپتى، ول ايەلدىڭ ەسىمدەرىن دە كورسەتۋگە بولادى، الاش-الشىن شەجىرەسىندەگى (4-كەستە) ءحۇىىى.1.1.

1.ءالىم:

جاماناق (شەكتى)

قاراماشاق (تورتقارا)

اينىق (قاراساقال)

ۇلاناق (لاقاپتارى:ساسىقباي نەمەسە قاراكەسەك)

2. كەتەبيكە (2-ايەل): تەمىربولات،تويقوجا (شايقوجا), مۇنداعى كەتەبيكە – انامىزدىڭ ەسىمى. بايبىشەنىڭ ەسىمى جوق, تابىلسا، ونى دا كورسەتۋگە بولادى.

تىنىس بەلگىلەر مىنانى كورسەتەدى:

(حححح) – «پەرزەنتتەر» باعانىنداعى جاقشا ىشىنە كەيدە پەرزەنتتىڭ قوسىمشا ەسىمى دە بەرىلەدى;

«،،» – «پەرزەنتتەر» باعانىنداعى اقپاراتتىڭ ۇزىك ەكەنىن بىلدىرەدى،ياعني مالىمەت تابىلعاندا تولتىرۋ مۇمكىندىگى قالدىرىلعان;

«،» – پەرزەنتتەر اراسىن جالعاۋشى تىنىس بەلگى;

«.» – ارىستىڭ «تۇياقسىز» ومىردەن وتكەندىگىن بىلدىرەدى;

«-» مينۋس – پەرزەنتتەرگە قىزداردى قوسقاندا كورسەتىلەتىن بەلگى, بىراق قىزدان تارايتىن جيەندەر ناعاشىسىنا بەرىلگەندە بولماسا، ودان ءارى تاراتىلمايدى.

مىسالى، مىنا كەستەدەگى ءۇىىى ۇرپاقتاعى 11-اۋلەتتە كورسەتىلگەن 13-جانۇيانىڭ 2 قىز پەرزەنتى مينۋسپەن بەرىلگەن.

جولانشا رۋكەستەدەن ىزدەگەن ادامدى قالاي تابۋعا بولادى؟ ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى ۇرپاق رەتى بويىنشا ىزدەلگەن ادام ەسىمىن «اۋلەت» باعانىنان تاۋىپ، سول ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، قاسىنداعى «پەرزەنتتەر» باعانىنان ونىڭ بالالارىنا قاراپ تەكسەرۋ كەرەك. ودان ءارى ۇرپاقتىڭ ءنومىرىن ريم تسيفرىمەن بەلگىلەنگەن رەتىن ەسكەرىپ الىپ، كەلەسى ۇرپاق نومىرىنەن ودان تاراعان اۋلەتتەر مەن پەرزەنتتەردى ىزدەپ تابۋعا بولادى. ۇرپاق ءنومىرى جوعارىدان تومەن قاراي وسە بەرەدى. ىزدەگەندە تومەننەن جوعارى قاراي دا، كەرىسىنشە دە ىزدەي بەرۋگە بولادى.

ماتەماتيكالىق جولمەن بۇل شەجىرە ءتۇزۋ ءتاسىلى ءسال-ءپال داعدىنى تالاپ ەتەدى، ءبىر ۇيرەنگەسىن وڭاي ءارى قىزىق جانە دە وتە ىڭعايلى دا ءتيىمدى بولماق.بەرىلگەن كەستەلەرگە قاراپ، ءوز جەتى اتاڭىزدى ءتۇزىپ كورىڭىز.

سەرىك ەرعالي

Abai.kz