8 تامىز 2025 ج. ۆاشينگتوندا (اقش پرەزيدەنتىنىڭ قاتىسۋىمەن) ازەربايجان مەن ارمەنيانىڭ باسشىلارى امەريكالىق دەلدالدىقپەن «باستاپقى بەيبىتشىلىكتى تۇراقتاندىرۋ شارتىنا» (framework / initialed peace agreement) قول قويدى. Abai كz وسى ماسەلە بويىنشا الەمدىك اقپاراتقا شولۋ جاسادى:

قۇجاتتار ەكى ەل اراسىنداعى كوممەرتسيالىق جانە ترانزيتتىك قاتىناستاردى اشۋدى، ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋدى جانە اسكەري قاقتىعىستى توقتاتۋدى كوزدەيدى.

بۇل كەزدەسۋدە ەڭ داۋلى ەلەمەنتتەردىڭ ءبىرى — ازەربايجاننىڭ نەگىزگى تەرريتورياسىن ناحيچەۆانعا (ەكسكلاۆقا) قوساتىن جاڭا ترانزيت ءدالىزى تۋرالى باپ بولاتىن. اقش پرەزيدەنتىنىڭ ىقپالىمەن بۇل ماسەلە وڭ شەشىمىن تاپتى. ترانزيتتىك ءدالىز اقش باقىلاۋىندا بولاتىن بولدى. ءدالىزدى ۇيىمداستىرۋ مەن دامىتۋ قۇقىعىنا ۇزاق مەرزىمدى جەكە جانە مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق قۇقىق) قول جەتكىزۋ تۋرالى شارت باپتارىنىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە اتالدى. (Reuters AP News Financial Times)

بۇل كەلىسسوز حالىقارالىق گەوساياساتتا نەنى وزگەرتەدى؟

اقش ىقپالىن كۇشەيتەدى. بۇل كەلىسىم ۆاشينگتوننىڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك كاۆكازدا رەسەيگە ءتان مونوپوليالىق  جانە دەلدالدىق ءرولىن السىرەتەتىنى تۋرالى سيگنال بەرەدى. كەرىسىنشە، اقش وڭىردە بەلسەندى ويىنشى رەتىندە پوزيتسياسىن نىعايتادى. (The Washington Post Foreign Policy)

ال، رەسەي ءۇشىن بۇل بەدەل جانە ىقپال جوعالتۋىنىڭ كورىنىسى. ماسكەۋ مۇنداعا دەيىن، ءداستۇرلى تۇردە، وڭىردەگى شەشىمدەردى مەدياتورلاۋ ارقىلى ءوز ىقپالىن ساقتاپ كەلگەنبولاتىن. ەندى، بۇدان بىلاي ۆاشينگتون نەگىزگى ترانزيتتىك جوبالارعا قاتىسادى. رەسەي وسى ءۇشىن ۋايىمداۋدا. (RadioFreeEurope/RadioLiberty hudson.org)

بۇدان بىلاي، ايماقتاعى ترانزيتتىك گەوەكونوميكا وزگەرەدى. سەبەبى، ناحيچەۆانعا جانە تۇركياعا تىكەلەي قاتىناستى قامتاماسىز ەتەتىن ءدالىز — ەۋروپاعا، تۇركياعا، قىتاي/ورتالىق ازياعا جاڭا لوگيستيكالىق باعىت اشىپ بەرۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، بۇل تەڭىز تاسىمال جولدارىنىڭ كونفيگۋراتسياسىنا ىقپال ەتەدى. كاسپي ارقىلى وتەتىن ترانزيتتىك تاۋارلار لەگى ارتادى. (Financial Times The Times Of Central Asia)

3) ناحيچەۆانعا (Nakhchivan) ترانسپورتتىق ءدالىز اشۋدىڭ ماڭىزى قانداي؟

ستراتەگيالىق-ماڭىزدى: ازەربايجان ءۇشىن ناحيچەۆان مەن باستى تەرريتوريانى ءبىر-بىرىمەن قاۋىپسىز ءارى تىكەلەي بايلانىستىرۋ — گەوساياسي جانە اسكەري تۇرعىدان وتە ماڭىزدى (تۇركيامەن بايلانىس، لوگيستيكالىق كۇشەيتۋ). (Reuters)

ەكونوميكالىق اسەر: ءدالىز ارقىلى تەمىرجول، ماگيسترالدار، مۇناي-گاز قۇبىرلارى، وپتيكالىق تالشىق جەلىلەرى سياقتى ينفراقۇرىلىمدار جۇرگىزىلسە، ترانزيتتىك اعىندار، ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالار ارتۋى مۇمكىن. ورتالىق ازيا–تۇركيا–ەۋروپا جولدارى ءۇشىن بالاما باعىت پايدا بولادى. (Financial Times The Times Of Central Asia)

ارمەنيا ءۇشىن قاۋىپ-قاتەر مەن پايدا كومبيناتسياسى: وسىعان دەيىن، ارمەنيانىڭ سۋنيك (Zangezur) ايماعى ارقىلى وتەتىن ءدالىز ونىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا قاتىستى ىشكى ساياسي الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ كەلگەن ەدى. ەكىنشى جاعىنان، ءدالىزدىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى ەرەۆانعا ينۆەستيتسيا مەن ەكسپورت-يمپورت مۇمكىندىكتەرىن اشا الۋى بولاتىن. بىراق، بۇل شارتتار مەن كەپىلدىكتەرگە تاۋەلدى بولعاندىقتان، جۇزەگە اسپاي كەلدى. ەندى ول كەىلدىكتى اقش ءوز موينىنا جۇكتەگەن سوڭ، ازەربايجان مەن ارمەنيا ءوزارا كەلىستى. (The Armenian Weekly Responsible Statecraft)

ارمەنيا قاراباق (ناگورنىي كاراباح / Artsakh) ماسەلەسىنە قاتىستى تۇبەگەيلى شەشىم قابىلدادى ما؟

قول قويىلعان كەلىسىم ناگورنىي كاراباحتىڭ (Artsakh) ماسەلەسىن تولىعىمەن، تۇبەگەيلى شەشىپ جاتقان جوق. 2023–2024 جىلداردا قاراباقتا ارميان تۇرعىندارىنىڭ كوشى-قونى، سونداي-اق جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تاراتىلۋى رىن الدى. حالىقارالىق سوت ءىسحاتتامالارى (ICJ ت.ب.) بىرنەشە جاقتان قارالۋدا. قازىرگى قول قويىلعان شارتتار ەكى تاراپ اراسىنداعى مەملەكەتتىك قاتىناستى تۇراقتاندىرۋدى كوزدەيدى.

بىراق قاراباقتاعى جەكە ازاماتتاردىڭ كەرى قايتۋى، قاۋىپسىزدىگى، قىلمىستاردى تەرگەۋ جانە ماسەلەنىڭ قۇقىقتىق سيپاتتاماسى ءالى دە حالىقارالىق دەڭگەيدە تولىق شەشىلمەدى. سوندىقتان «تۇپكىلىكتى» دەپ ايتۋ ەرتە — سۇراقتار كەيبىر ماسەلەلەر بويىنشا پراكتيكالىق ءتيىمدى شەشىمدەرگە كەلتىرىلگەنىمەن، تولىق قۇقىقتىق جانە گۋمانيتارلىق شەشىمدەر جالعاسۋدا.

(civilnet.am Council on Foreign Relations)

بۇل ترامپتىڭ حالىقارالىق بەدەلىنە اسەر ەتە مە?

ءيا — قىسقا مەرزىمدە وڭ اسەر ەتۋى مۇمكىن. اقپارات قۇرالدارى مەن كەلىسسىمگەقاتىسقان تاراپتار ترامپتىڭ دەلدالدىق رولىنە جوعارى باعا بەرىپ، ونىڭ سىرتقىساياساتتاعى جەڭىسى رەتىندە كورسەتۋدە; اقش پرەزيدەنتى بۇل جەتىستىكتى سىرتقى ارەنادا وزبەدەلىن كۇشەيتۋ ءۇشىن پايدالانۋى مۇمكىن (قوعامدا ءارى ساياساتتا قىسقا مەرزىمدى ساياسي«پليۋس»). (AP News The Washington Post)

بىراق ۇزاق مەرزىمدى اسەر كۇردەلى. كەلىسىمنىڭ تۇراقتىلىعى، قۇقىقتىق كەپىلدىگى جانە قاراباقتاعى گۋمانيتارلىق ماسەلەلەردىڭ قالاي شەشىلەتىنى — بۇلاردىڭ ءبارى ترامپتىڭ «ديپلوماتيالىق قابىلەتىنە» بايلانىستى. ەگەر كەلىسىم ۇزاققا سوزىلماسا نەمەسە شيەلەنىستى قۇقىقتىق/گۋمانيتارلىق ماسەلەلەر تۋىنداسا، ول، اسىرەسە ارميان دياسپوراسى مەن ادام قۇقىقتارىن العا تارتاتىن ۇيىمدار تاراپىنان سىنعا ۇشىراۋى مۇمكىن. بۇل شارتتىڭ بەدەلىنە قارسى اسەر ەتەدى. سوندىقتان، بۇگىنگى كەلىسىمنىڭ ماڭىزى ونىڭ ناتيجەلەرىنە بايلانىستى بولماق. (گارديان ABC7 Los Angeles)

رەسەي بۇل كەلىسىم تۋرالى قانداي پىكىردە؟

ساراپشىلار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ماسكەۋدىڭ نارازىلىعىن ايتىپ جاتىر. ماسكەۋ اقش-تى «وڭىرلىك پروتسەستى بىلمەيدى» دەپ ايىپتايدى. كەلىسسوزدە 2020 جىلعى رەسەي ۇسىنعان «سوعىستى توقتاتۋ» ەرەجەلەرىن باسشىلىققا الۋدى ۇسىنادى.

رەسەي ءۇشىن نەگىزگى قاۋىپ — ورتالىق كاۆكازدا ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق جانە اسكەري ىقپالىن جوعالتۋ. رەسمي پىكىرلەردە رەسەي بۇعان قارسىلىق تانىتىپ وتىر. ءارى، بۇل رەسەيمەن ديپلوماتياعا كەرى اسەر ەتەدى دەپ ەسكەرتۋدە. (RadioFreeEurope/RadioLibertyrusi.org)

قازاقستان پرەزيدەنتى وسى كەلىسسوز جونىندە قانداي پىكىر ءبىلدىردى؟

قازاقستاننىڭ اقپارات اگەنتتىكتەرى بويىنشا، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ازەربايجان مەن ارمەنيانىڭ «ۆاشينگتون كەلىسىمنىڭ» تاريحي ماڭىزى بار ەكەنىن قۇپتاعان مالىمدەمە تاراتىلدى.

قازاقستان بۇل كەلىسىمدى وڭىرلىك تۇراقتىلىق پەن ەكونوميكالىق بايلانىستىڭ ارتۋى رەتىندە باعالادى جانە بۇرىن دا (2024–2025 ارالىعىندا) قازاقستاننىڭ جانجالدى تاراپتار اراسىنداعى كەلىسسوزدەرگە پلاتفورما ۇسىنۋعا دايىن ەكەنىن ايتقان بولاتىن. (رەسمي Akorda-نىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى رەاكتسيالارىن قاراستىرسا بولادى.) (Apa.azكاليبر)

ءتۇيىن: ۆاشينگتونداعى بۇل باستاما ءىرى گەوساياسي وزگەرىستىڭ بەلگىسىنە ۇقسايدى: ول اقش-تى كاۆكازدا بەلسەندى ويىنشىعا اينالدىرىپ، رەسەيدىڭ ايماقتاعى ىقپالىن السىرەتۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار, دالىزدەر مەن ترانزيتتىك جولدار ورتالىق ازيا—ەۋروپا لوگيستيكاسىن وزگەرتەدى. ارينە، كەلىسىمنىڭ ۇزاق مەرزىمدى ءارى تابىسى بولۋى قاراباقتاعى گۋمانيتارلىق ماسەلەلەردى شەشۋ جانە ەكى ەلدەگى ىشكى ساياسي جاعدايلارعا تاۋەلدى بولىپ قالا بەرەدى.

Abai.kz