جەڭىل ونەركاسىپ – مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگى مەن الەۋمەتتىك تۇراقتىلىعىن ايقىندايتىن ماڭىزدى سالالاردىڭ ءبىرى. وسى سالا حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. كيىم-كەشەك، اياق كيىم، توقىما بۇيىمدارى، تىگىن جانە بىلعارى ونىمدەرى — بارلىعى وسى جەڭىل ونەركاسىپتىڭ قۇرامىنا كىرەدى. دامىعان مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگىندە جەڭىل ونەركاسىپ – ءىرى ەكسپورتتىق تابىس كوزى ءارى ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ سەنىمدى جۇيەسى رەتىندە قالىپتاسقان. الايدا قازاقستاندا بۇل سالا جىلدان-جىلعا تۇراقتى دامۋدىڭ ورنىنا، باياۋ قوزعالىپ، كوپتەگەن قيىندىقتارعا تاپ بولىپ وتىر.

كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ وندىرىستىك الەۋەتى ەداۋىر تومەندەدى. اسىرەسە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسى كۇردەلى داعدارىستى باستان وتكەردى. وسى كۇنگە دەيىن بۇل سالانىڭ ءالى دە بولسا تولىققاندى دامىماۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار-دەپ ويلايمىز.

قازاقستاننىڭ جەڭىل ونەركاسىبى كەڭەس وداعى كەزىندە ورتالىق جوسپارلاۋ جۇيەسىنىڭ شەڭبەرىندە دامىدى. ياعني ءاربىر رەسپۋبليكا ءوز ماماندانۋى بويىنشا عانا ءوندىرىس جۇرگىزدى. قازاقستان ماقتا، ءجۇن، تەرى سياقتى شيكىزاتتى وڭدەۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىمەن اينالىستى، ال دايىن ءونىم كوبىنەسە ماسكەۋ، تاشكەنت، مينسك، كيەۆ سياقتى ورتالىق قالالاردا ءوندىرىلدى. بۇل — قازاقستاننىڭ جەڭىل ونەركاسىبى تولىعىمەن ينتەگراتسيالانعان كەڭەستىك ەكونوميكالىق جۇيەگە تاۋەلدى بولعانىن كورسەتەدى.

1991 جىلى كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ، وسى بايلانىستار تۇگەلىمەن ءۇزىلدى. شيكىزات جەتكىزۋ مەن دايىن ءونىم ءوندىرۋدىڭ تىزبەگى بۇزىلدى. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارى جۇمىسىن توقتاتتى. بۇعان قوسا، جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ پروتسەسىندە بۇل كاسىپورىنداردىڭ كوپشىلىگى بىلىكسىز قولدارعا ءوتىپ، بانكروتقا ۇشىرادى نەمەسە مۇلدە جابىلىپ قالدى. ناتيجەسىندە، ەلىمىز جەڭىل ونەركاسىپتىڭ نەگىزىن جوعالتىپ الدى.

بۇگىندە قازاقستان جەڭىل ونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ كوپ بولىگىن شەت ەلدەردەن يمپورتتايدى. تۇركيا، قىتاي، وزبەكستان، رەسەي جانە بانگلادەش سىندى ەلدەردىڭ ونىمدەرى قازاقستاندىق نارىقتا ۇستەمدىك ەتەدى. بۇل ەلدەردە ءوندىرىس كولەمى ۇلكەن، تەحنولوگيالار دامىعان، جۇمىس كۇشى ارزان، ال مەملەكەتتىك قولداۋ جوعارى دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلادى. ولار قازاقستانعا ارزان باعادا ساپالى ءونىم ۇسىنا الادى، ال وتاندىق وندىرۋشىلەر مۇنداي باسەكەگە توتەپ بەرە الماي وتىر.

يمپورتتىڭ ارتۋى وتاندىق ءوندىرىستىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتتى. نارىقتا شەتەلدىك تاۋارلار كوبەيگەن سايىن، جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردىڭ ونىمدەرى سۇرانىسقا يە بولۋدان قالدى. بۇل جاعداي تەك ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەمەس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان دا قاۋىپتى. ەگەر ەل ىشىندەگى جەڭىل ونەركاسىپ دامىماسا، ءبىز سىرتقى نارىققا تولىق تاۋەلدى بولامىز.

قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى جەڭىل ونەركاسىپكە كوڭىل بولىنە باستاعانىمەن، ناقتى ءارى جۇيەلى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ بولماۋى — وسى سالانىڭ دامۋىن تەجەپ وتىر. يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى اياسىندا ءىرى وندىرىستەرگە باسىمدىق كورسەتىلگەنىمەن، جەڭىل ونەركاسىپ ەكىنشى كەزەككە ىسىرىلىپ قالدى. ال شىن مانىندە، بۇل سالا ۇلكەن ينۆەستيتسيانى تالاپ ەتپەي، شامالى شىعىنمەن دە كوپ جۇمىس ورنىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سالالاردىڭ ءبىرى.

ياعني ايتقاندا، جەڭىل ونەركاسىپكە قاجەت قولداۋلارعا جەڭىلدەتىلگەن نەسيە مەن سالىقتىق جەڭىلدىكتەر، وندىرىستىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، ەكسپورتقا باعىتتالعان وتاندىق برەندتەردى قولداۋ، وتاندىق ءونىمدى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىنە ەنگىزۋ كىرەدى.

وكىنىشكە قاراي، بۇل قولداۋلار ءىس جۇزىندە تولىق جۇزەگە اسپاي وتىر. شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلەر كوپتەگەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەرگە تاپ بولادى، ال مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار كوبىنەسە ارزان شەتەلدىك تاۋارلاردى تاڭداۋعا بەيىم.

قازاقستان تابيعي رەسۋرستارعا باي ەل بولعانىمەن، جەڭىل ونەركاسىپكە قاجەتتى شيكىزاتتى تەرەڭ وڭدەي الماي كەلەدى. ماقتا، ءجۇن، تەرى سياقتى شيكىزات ونىمدەرى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس وڭىرلەرىندە جەتكىلىكتى مولشەردە وندىرىلەدى. بىراق وسى ونىمدەر كوبىنەسە شەت ەلگە شيكىزات كۇيىندە ەكسپورتتالىپ، كەيىننەن دايىن ءونىم رەتىندە قىمبات باعادا قايتىپ كەلەدى.

مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا وسىرىلەتىن ماقتا وزبەكستانعا جونەلتىلەدى، ال سول ماقتادان دايىندالعان كيىم-كەشەك كەيىن قازاقستان دۇكەندەرىندە ساتىلادى. مۇنداي جاعدايدا ءبىز تەك شيكىزات ساتۋشى ەل بولىپ قالا بەرەمىز، ال قوسىلعان قۇن باسقا ەلدەردە قالىپ جاتىر. بۇل – ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تۇرعىسىنان ۇلكەن شىعىن.

جەڭىل ونەركاسىپتە ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ساپاسى دا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە بۇل سالادا بىلىكتى ماماندار — تىگىنشىلەر، تەحنولوگتار، ديزاينەرلەر، جابدىق جوندەۋشىلەر جەتىسپەيدى. كوپتەگەن جاستار بۇل سالانى تارتىمسىز دەپ ساناپ، باسقا ماماندىقتارعا اۋىسىپ كەتتى. بۇل — جەڭىل ونەركاسىپتىڭ بەدەلىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى.

سونىمەن قاتار، وندىرىستىك جابدىقتار مەن تەحنولوگيالار دا ەسكىرگەن. كوپتەگەن كاسىپورىنداردا اۆتوماتتاندىرىلعان، زاماناۋي قۇرىلعىلار جەتىسپەيدى. بۇل ءوندىرىس ساپاسىنا، ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىنا جانە ەڭبەك ونىمدىلىگىنە كەرى اسەر ەتەدى. تەحنولوگيالىق دامۋ مەن يننوۆاتسياسىز بۇل سالا الەمدىك باسەكەگە قابىلەتتى بولا المايدى.

جەڭىل ونەركاسىپ — حالىقتىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىگىن وتەيتىن، ەكونوميكانىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى جوعارى سەكتورى. ول جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا، ايەلدەر مەن جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋعا، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. دەگەنمەن، وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل سالا تولىققاندى دامىماعان. ونىڭ سەبەپتەرى كوپقىرلى: كەڭەستىك كەزەڭنەن كەيىنگى كۇيرەۋ، يمپورتقا تاۋەلدىلىك، مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ السىزدىگى، شيكىزاتتى تەرەڭ وڭدەي الماۋ جانە تەحنولوگيالىق ارتتا قالۋشىلىق.

ەگەر جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋ پروبلەماسى كەشەندى تۇردە شەشىلمەسە، قازاقستان الداعى ۋاقىتتا دا سىرتتان كەلەتىن تاۋارلارعا تاۋەلدى بولىپ قالا بەرەدى. بۇل جاعداي ەكونوميكالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، مادەني جانە يدەولوگيالىق تۇرعىدان دا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل سالانى ستراتەگيالىق دەڭگەيدە دامىتۋ قاجەت. جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردى قولداۋعا باعىتتالعان ناقتى ساياسات قابىلدانىپ، ءوندىرىس پەن تۇتىنۋ اراسىندا تۇراقتى بايلانىس ورناتىلۋى ءتيىس.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz