شوقان - 190

«دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق»، -
شوقان ءۋاليحانوۆ.

بۇل وقيعا ۇلى عالىمنىڭ  1856 جىلى قۇلجا قالاسىنا رەسەي يمپەرياسى اتىنان جىبەرىلگەن ارنايى اسكەري دەلەگاتسيا قۇرامىندا  جاساعان ساياحاتى بارىسىندا ورىن العان. باستى ماقسات – ءبىر جىل بۇرىن، ياعني 1855 جىلى شاۋەشەكتە ورىن العان بۇلىك سالدارىنان جاپا شەككەن ورىس ساۋداگەرلەرىنىڭ شىعىنىن وتەۋ جونىندە قىتاي تاراپىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ. مۇنداي جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر ءىستى ءساتتى ورىنداي وتىرىپ، قوسىمشا مالىمەتتەر جيناۋ ءۇشىن جان-جاقتى بىلىكتى اسكەري ادام قاجەت بولادى. سوندىقتان، رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى باسشىلىعى 1856 جىلعى 23 مامىردا باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆ.گ. گاسفورتقا «قۇلجاعا ارنايى ادام جىبەرۋ تۋرالى» حات جولدايدى. ول ادامدى كەلىسسوزگە قاتىساتىن قىتاي باسشىلارىمەن قالاي ارەكەت جاساۋ كەرەكتىگى جونىندە نۇسقاۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى دا ەسكەرتىلەدى.

اسكەري وتريادتان قۇرالعان دەلەگاتسيانى باسقارۋ ۇلكەن وردا قازاقتارىنىڭ پريستاۆى پودپولكوۆنيك پەرەمىشەلسكيگە جۇكتەلەدى. سولارمەن بىرگە شوقان 1856 جىلعى 1 تامىزدا «ءبىر جاعداي سەبەپ بولىپ» دەپ ءوزى جازعانداي، قىتايدىڭ سول كەزدەگى بوروحۋدجير دەگەن شەكارالىق بەكەتىنە اياق باسادى. وسى كۇننەن باستاپ، شوقان ءۋاليحانوۆ «1856 جىلعى قۇلجا كۇندەلىگى» دەپ اتاعان جازبالارىن اسا تىڭعىلىقتى تۇردە جۇرگىزە باستايدى. كەيىنىرەك وسى كۇندەلىكتىڭ نەگىزىندە «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس ولكەسى جانە قۇلجا قالاسى» اتتى ايگىلى ەڭبەگىن جازعان.

ەندى باستى تاقىرىبىمىزعا ورالىپ، شوقاننىڭ قىتاي تۇسىنىگىندە «اسقان سۇلۋ» بولىپ ەسەپتەلەتىن، سول زاماندا «قالا ويرانشىلارى» دەپ اتالاتىن سىلقىم قىزداردىڭ بىرىمەن قالاي تانىسىپ، سيپاتتاعانى جايلى اۆتوردىڭ ءوز سوزىمەن باياندايمىز.

12 قىركۇيەك.

فۋ-چان-لۋن دەگەن تانىس كوپەسىمىز ءوزىنىڭ تۇرعىن ۇيىنە قوناققا شاقىردى. مەيرام كۇندەرى كيەتىن ءساندى كيىم كيگەن ءۇي يەسى – چجان-گۋ-دا ءبىزدى ەسىك الدىنان قارسى الىپ، بولمەسىنە كىرگىزدى. ءبىر-بىرىمىزبەن امانداسىپ، وزدەرىنىڭ امانداسۋ سالتى بويىنشا، ءبىزدىڭ قارنىمىزدىڭ توقتىعىن سۇراستىرىپ بولعاننان كەيىن، ءبىز نەشە ءتۇرلى جەمىس پەن لۋچي جانە جۋجيب دەگەن قىتاي جاڭعاقتارىن ءۇيىپ-توگىپ قويعان الاسا ستول تۇرعان ساكىگە شىعىپ وتىردىق.

ءۇستى-باسى البا-جۇلبا ءبىر جىگىت تۇتىكتەرگە شىلىم تولتىرىپ، شوققا تۇتاتىپ اكەلدى دە، ارقايسىمىزعا ءبىر ءيىلىپ، تاعزىم ەتىپ ۇسىندى. ءبىز، قىتاي ءراسىمى بويىنشا، تۇتىگىمىزدى ءبىر-بىرىمىزگە ۇسىنىپ، ۇستاتا سالدىق تا، شىلىم شەگە باستادىق. جوعارىدا ايتقان جىگىت بۇل كەزدە شوققا قويعان جەز قۇمىرانى الىپ، شىنىاياقتارىمىزعا شاي قۇيدى. شايعا قوسىپ، قاربىز اكەلىندى. ءبىز شاي ءىشىپ، جەمىس جەپ وتىرعان كەزىمىزدە چجان-گۋ-دا حاتشىمەن سىبىرلاسىپ، قۇپيالاپ سويلەسە باستادى. ءبىز بۇل سوزدەرىنىڭ ناتيجەسىن اۋەسقويلىقپەن كۇتىپ وتىردىق; كەشىكپەي-اق ءىستىڭ ءمان-جايى بەلگىلى بولدى. چجان-گۋ-دا بىزگە شىن مانىسىندە تولىق سىي-قۇرمەت كورسەتپەك ەكەن، سوندىقتان ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى كوتەرگىسى كەلەتىن كورىنەدى، قىسقاسى، وقىعان، مادەنيەتتى ادامداردىڭ (ارينە قىتاي وقىعاندارىنىڭ) سالتىمەن بۇل دا ءبىزدىڭ قوناقاسىمىزدىڭ ۇستىندە «قالا ويرانشىلارى» دەپ اتالاتىن سىلقىمداردىڭ ءبىرى بولعانىن قالايدى ەكەن. بۇل جاعداي، ءۇي يەسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ءبىزدىڭ تابەتىمىزدى اشتىرىپ جانە كوڭىلدى اڭگىمەگە شابىتتاندىرىپ وتىرۋ ءۇشىن قاجەت كورىنەدى. ءبىز، بىرىنشىدەن، ەلدەرىنىڭ سالتىن، ەكىنشىدەن، ءۇي يەسىنىڭ نيەتىن سىيلاپ، ۇشىنشىدەن، ورتالىق پاتشالىقتىڭ كامەليالارىن وزىمىزدە ءبىر كورىپ، تانىسايىقشى دەگەن ويمەن چجان-گۋ-دا نە ىستەيمىن دەسە دە جانە ءوز ەلىنىڭ ءداستۇرىن قالاي ورىندايمىن دەسە دە ەرىكتى دەگەن پىكىردى ايتتىق. ءۇي يەسى وزدەرىنىڭ داستۇرلەرىن ءبىزدىڭ جاتسىنبايتىنىمىزدى ءبىلىپ، قاتتى قۋاندى. ول ءبىر-ەكى ءسوز ايتۋى-اق مۇڭ ەكەن، البا-جۇلبا جىگىتتەر ابىر-سابىر بولا قالدى دا، ەسىكتەن شىعىپ جوق بوپ كەتتى. ارادا بىرنەشە مينۋت وتكەننەن كەيىن قارقىلداپ كۇلىپ كەلە جاتقان بىرەۋلەردىڭ داۋىستارىن جانە ءبىر سۇيكىمدى نازىك داۋىستى قۇلاعىمىز شالدى، ول ءبىر اسىل جىنىس وكىلىنىڭ داۋسى ەكەنى كۇمانسىز ەدى. كۇلكى مەن داۋىس جاقىنداعان سايىن چجان-گۋ-دا جىمىڭداپ، قايتا-قايتا كوزىن قىسا بەردى.

اقىرى ول بىزگە قۇپيا تۇردە سىبىرلاپ قانا: - «كەلە جاتىر»، - دەپ، جالما-جان ەسىككە قاراي ۇمتىلىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى، ءسويتىپ، قايتا كىرگەندە قاسىنا قىتايدىڭ «جۇرەك تەبىرەنتۋشىلەرىنىڭ» ءبىرىن ەرتە كەلدى. چجان-گۋ-دا ايۋداي قولاپايسىز بولىپ كورىنگەنىمەن، نيۋيجەنگە كەلگەندە وتە ەپتى، ايەل بابىن تاپقىش ناعىز «شي-يۋ»، ياعني سابازدىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. ايەلمەن سويلەسكەندە ول ىلعي كۇلىمدەپ، كوزدەرى سول كەزدە ءبىر ءتۇرلى سىعىرايا ءتۇسىپ، داۋسى ءان سالعانداي سايراپ شىقتى. بۇل جۇرەكتى جاۋلاپ الۋشى بىزگە تىزە بۇگىپ، تاعزىم ەتىپ، امانداستى دا ساكىگە جاقىنداي ءتۇسىپ، ادەپپەن سىزىلىپ، جان-جاعىنا قاراپ، ۇيالعانسىپ تۇرىپ قالدى. چجان-گۋ-دا ايەل جانىنا جالما - جان دوعاداي بۇگىلىپ، جەتىپ بارىپ، ءبىزدىڭ ارامىزدان ورىن كورسەتىپ، وعان جاي عانا: - تسوحا يدەي، - دەدى. حانىمدى چاو-گو (الما) دەپ اتايدى ەكەن – ول ءوزىنىڭ تال بويىن ءسال يىڭكىرەپ، ويماقتاي عانا اياقتارىن سىلتي باسىپ، ساكىگە شىقتى. ايەل ءبىزدىڭ قاسىمىزدان كورسەتكەن ءوزىنىڭ ورنىنا كەلىپ، تىزەسىن بۇگىپ، جايىلىڭقىراي ءتۇسىپ وتىرىپ الدى دا، ءوز مىندەتىن عاجايىپ شەبەرلىكپەن اتقارا باستادى. ول ءبىزدىڭ ارقايسىمىزعا: – حاۋلە! – دەدى دە، ءبىز تۇسىنبەيتىن ءبىر سىپايى ءازىل ايتىپ، شاينەكتەگى شاراپتى كىشكەنتاي كەسەلەرگە قۇيىپ، بىزگە ۇسىنعان بويى تۋرا اۋزىمىزعا تاقاپ الىپ كەلدى. ءبىز ەكەۋىمىز شاراپتى ءبولىپ ىشتىك. شاراپتى بىرنەشە رەت جۇتىپ العاننان كەيىن ءبىزدىڭ حانىمىمىزدىڭ ءوزى ءبىر وتە ازىلقوي، كوڭىلدى كىسى بولىپ شىقتى. ادەپتىلىككە ۇزاق شىداماي، الگى ايەل ءبىزدىڭ ءۇستى-باسىمىزدى كوزبەن تىنتە ابدەن قاراپ شىقتى. قىتايشا جۇرداي بولعاندىقتان، ءبىز قولمەن كورسەتىپ، ىمداپ تۇسىنىسكەنسىدىك; بۇعان ول ءماز بولدى. ءبىزدىڭ ەرسىلىگىمىزگە راحاتتانا كۇلىپ، كوڭىلگە الماعان سىڭاي ءبىلدىردى. بۇل بويجەتكەننىڭ جاسى جيىرمالاردا، بىراق سول جاستىعىنا قاراماستان رەڭى سولعىن، بىلايشا ايتقاندا، توزىعى جەتكەندەي ەكەن. قىتاي تالعامىمەن قاراعاندا، بەت الپەتى كەلىستى، ادەمىشە كەلگەن ەدى. ءوزىنىڭ بەت-الپەتى سۇيكىمدى، قىتايلاردىڭ تالعامىنشا ايتقاندا – وتە كورىكتى بولعان كورىنەدى. كەيىن قاراي تاراپ، ورگەن قالىڭ قارا شاشى وكشەسىنە دەيىن توگىلە تۇسكەن. باسىنداعى جاساندى ءبىر شوق گۇلگە ۇيمەلەگەن كوبەلەكتەر مەن ءتۇرلى اجارسىز قوڭىزدارى ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن ءتارىزدى. وپا-دالاپ جاعىپ، بوياپ العان ەرىنى قىپ-قىزىل شوقتاي جانادى. ونىڭ قىسىقتاۋ كەلگەن كوزدەرى بىرەسە جوعارى قاراپ، بىرەسە قىمتاماي اشىپ قويىپ وتىرعان اياعىنا قاراپ ويناقتاپ تۇردى. جالعىز عانا كەمىستىگى بەت ورامالىن قايتا-قايتا الىپ، مۇرنىن سۇرتكىشتەپ اۋرە بولدى.

بۇعان قارسى مەن ءىلتيپات ءبىلدىرۋ رەتىندە ءبىر ىدىستان شاراپ ىشۋگە ساق بولۋ كەرەك ەكەن دەپ ويلادىم. ول ۇستىنە جەڭسىز، جاعاسىز، ومىراۋ تۇسىنان تۇيمەلەنەتىن كەۋدەشە كيىپتى. كەۋدەشەنىڭ ءار تۇيمەلەرىندە قالتاشا تۇمارشالار مەن ءتىس شۇقۋىش ءتارىزدى تەمىر جانە ينەلەر ىلىنگەن. كەۋدەشەنىڭ ىشىنەن كەڭ دە ۇزىن ەتىپ تىگىلگەن، بىراق كەلتەجەڭ كافتان كيگەن. ەتەكتەرى مەن جەڭ تىگىستەرى توقىما باۋلارمەن ادىپتەلگەن. كافتان ىشىنەن سىرتقى حالات سياقتى ءپىشىپ تىگىلگەن جىبەك كويلەك كيگەن. بويىن ساندەپ، تازا كيىنىپتى، تۇلعاسى دا سىمباتتى، قىتايلارشا ايتقاندا، كۇرىشتىڭ ساباعىنداي ءۇزىلىپ تۇر ەكەن.

حانىمنىڭ، اسىرەسە، كىشكەنە نازىك قولى ەرەكشە ادەمى ەدى. ونى ءوزى دە جاقسى ءبىلىپ، بارىنشا باپتاپ، كۇتەتىن بولۋى كەرەك. ۇزىن تىرناقتارىن قىزعىلت بوياۋمەن بوياپ جايناتىپ قويعانىن ازسىنعانداي، سول قولىنىڭ شىناشاعىمەن تاعى ءبىر ساۋساعىنىڭ ۇپ-ۇزىن تىرناقتارىنا التىن سىر جالاتىپتى. ەكى بىردەي ساۋساعىنا التىن جۇزىك سالىپ، بىلەكتەرىنە بىلەزىك پەن جىپكە تىزگەن مارجان تاعىپتى. قۇلاقتارىن ورىستىڭ قالاشى ءتارىزدى اسىل تاستان ىستەلگەن سىرعا تاعىپ، اشەكەيلەپتى.

وسى كيىمدەر مەن ءتۇرلى اشەكەيلەرىنىڭ ۇستىنە تاعى دا ەكى جاق سامايىنا ەكى مەڭ جاپسىرىپ العانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. بۇل باس اۋرۋىنىڭ مىڭ دا ءبىر ەمى كورىنەدى.

ءبىز بۇل جاقتا تالاي ايەلدەردى كوردىك، بىراق سولاردىڭ ءبارىنىڭ قول-اياعى جاراتىلىسىنان-اق كىشكەنتاي ءارى سۇلۋ بولادى ەكەن. ەكى-ءۇش كەسە شاراپ ىشكەننەن كەيىن، سۇلۋىمىز جەڭىنەن ايەل تۇتىگىن سۋىرىپ الىپ، اۋزى مۇرنىنىڭ ءۇش ساڭىلاۋىنان بىردەي شىققان ءتۇتىنىن شىعىرشىقتاي دوڭگەلەنتىپ ارتيستىك ونەرىن كورسەتە باستادى دا، بۇرىنعىسىنان بەتەر ەركىنسىپ الدى. ول بىزگە ءبارىڭىز دە سۇلۋ جىگىتسىزدەر دەپ وتىردى، ونىڭ ۇستىنە مەن، باقىتىما قاراي تاعى دا سول ءوزىمنىڭ سىعىرايعان قىسىق كوزىم مەن قارا شاشىمنىڭ ارقاسىندا قىتاي قىزىنىڭ ايرىقشا قامقورلىعىنا بولەندىم. ول  ماعان قاراي تىعىلا ءتۇسىپ، جاقىنىراق وتىرىپ الىپ، سويلەي باستادى، ءجۇزى ەلجىرەپ، قولىمەن باسىمنان سيپاي بەرۋىنە قاراعاندا، ءوزى ماعان وتە ءبىر مەيىرىمدى، جىلى سوزدەر ايتىپ وتىرعانداي بوپ كورىندى.

مەن ءوزىمنىڭ ءۇنسىز قالعانىما قىسىلىپ، تاستاي جۇمىپ العان اۋزىمدى اشىپ، ساۋساقتارىمدى بىرەسە بۇگىپ، بىرەسە ءبىر ساۋساعىمدى عانا شوشايتىپ، ءسويتىپ، قولىمدى ەربەڭدەتىپ، سويلەي باستادىم. قىتايلار بىلەتىن بارشا تاتار سوزدەرى مەن ءوزىم بىلەتىن قىتاي سوزدەرىن اياماي جاۋدىرا بەردىم. قىتايلاردىڭ وزدەرى سياقتى مەن دە وعان باس بارماعىمدى شوشايتىپ: - حاۋ! – سەنەن باسقا ايەل زاتىنىڭ بارشاسى دا تۇككە تۇرمايدى، - دەدىم.  بۇل پىكىرىمدى مەن وعان اۋەلى شىنىشاعىمدى كورسەتىپ، سودان كەيىن «بارلىق ايەلدەر» دەدىم دە، تفۋ – دەپ تۇكىرىپ جىبەرگەن بوپ، مۇمكىن بولعانشا، قىسقاشا تۇسىندىرگەن بولدىم. مەن ءوزىم بىلەتىن سوزدەردىڭ بارشاسىن: چجانگويانزى (وسى قولداس) دەگەن سوزدەن باستاپ، لوحان (شال), لوتا (تۇيە), تووۋ (باس) دەگەن سوزدەرگە دەيىن تۇگەل ايتىپ، ءتىلىم جەتپەگەن جەردە بىرەسە ىمداپ، بىرەسە قولىمدى ەربەڭدەتىپ، ابدەن الەك بولدىم. بۇل ماقتاۋىمنىڭ ءوزى ماعان كەرەمەتتەي اۋىر ازاپقا ءتۇستى، ءسويتىپ، مونولوگىمنىڭ اياعىن بارىنشا جىگەرلەنە ءتۇسىپ، اسىلدىڭ اسىلى نەمەسە جەكسۇرىن «nes plus ultra» ء(بىر دارەجەنىڭ شەگىنە جەتكەن دەگەن ماعىنادا), ياعني، جامان قارعىس، نە ىزگى تىلەك سياقتى نەشە ءتۇرلى ۇعىمدا ايتىلاتىن مىڭداعان ماعىناسى بار «دجاندۋرليا» دەگەن سوزبەن اياقتاي بەرگەنىمدە، كەنەتتەن جۇرەگىم قىسىلىپ، ابدەن قالجىراپ، جانىمداعى جاستىققا قيسايىپ، قۇلاي كەتتىم. قىتاي قىزى، مۇنىسى نەسى دەگەندەي، قارعىس اتقىر ورامالىن مۇرنىنا تاقاي وتىرىپ، ءتۇسىندىرۋدى وتىنگەندەي ءۇي يەسىنە قاراپ اۋزىن اشىپ، اڭقيدى دا قالدى.

ءبىزدىڭ باس كونسۋلىمىز، سينولوگ يۆان زاحاروۆ بۇل حانىمدى اناعۇرلىم تۇسىنىكتىرەك سوزدەرمەن ماداقتاي ءتۇسىپ،  ءتورت جامبى كۇمىس بەردى دە، ءسويتىپ ونىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ابدەن جايلاندىردى. ايەل بۇعان قاتتى رازى بولىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزعا تىزە بۇگىپ، تاعزىم ەتىپ، ارقايسىسىمىزعا جەكە-جەكە العىس ايتتى; بىراق سويتكەن قىتاي قىزىمىزدىڭ ىلەزدە وزگەرىپ، مانادان بەرى ءبىزدى ءوزىنىڭ ارسىزدىعىمەن جانە سيرەك بۇرىمىنىڭ سيىقسىز تۇرىمەن جىنىمىزدى كەلتىرىپ وتىرعان ءبىر قىتايمەن ءسال كەڭەسىپ الىپ، سودان كەيىن بىزگە: - كورگەندى ادامدار بۇدان گورى سىپايىراق بولۋ كەرەك، - دەپ، العان اقشاسىن قايتادان الدىمىزعا تاستاي سالعانىنا قايران بولعانىمىزدى كورسەڭىزدەر! وسى دانالىق ءسوزىن ايتتى دا، قان جاققانداي القىزىل ەرنىن ءدۇرديتىپ، بۇرىشقا بارىپ، جالعىز ءوزى وقشاۋ وتىرىپ الدى... ول، ءسىرا، ءوزىنىڭ تاعاداي بۇگىلىپ، ءبۇرىسىپ قالعان اجارسىز اياعىنا ءبىزدى الدەقاشان ەسى كەتىپ، قۇشتار بولىپ وتىر دەسە كەرەك، سوندىقتان بىزدەر سياقتى جابايى ورىستار قىتايدىڭ مۇنداي شىنايى سۇلۋ عالاماتىن كورگەنىمىزدىڭ ءوزىن زور ابىروي ساناپ، تەك سونىڭ قۇرمەتى ءۇشىن عانا قالتامىزدىڭ ءتۇبىن قاعىپ، بار اقشامىزدى سىپىرىپ بەرەدى دەپ ويلاسا كەرەك. ءبىز وعان وسى اقشامىزدىڭ وزىنە رازى بولىڭىز، ايتپەسە ودان دا قۇر قالاسىز دەدىك تە، جايباراقات ءوز بەتىمىزبەن سويلەسىپ وتىرا بەردىك... قىتايدىڭ «قالا ويرانداۋشىسى» سىلقىمدارىمەن تانىسۋىمىزدىڭ اياعى وسىلاي ءبىتتى. ءبىز وعان كوكتەم اسەرى جايلى «فانزا» - دەپ يشارا ەتىپ ەدىك، ول اۋەلى قاتتى قۋانىپ قالدى دا، كەيىن ويلانا وتىرىپ، بولمايدى دەگەندى وكىنىشپەن ايتتى. ەگەر پوليتسيا ءبىلىپ قويسا... دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قويدى. بىراق ونىڭ نە ايتپاعى تۇسىنىكتى ەدى، بامبۋك – عاجايىپ نارسە دەگەنى بولاتىن ء(وز تاراپىمىزدان قوسىمشا تۇسىندىرمە: ول زاماندا قىتاي پوليتسياسى بامبۋك تاياعىن جازالاۋعا قولدانعان).

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، وسى شاعىن ءۇزىندىنىڭ وزىنەن-اق شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بايانداۋ شەبەرلىگىن، ءازىل-سىقاققا تولى ءتىل بايلىعىن جانە ەڭ ۇساق نارسەلەردىڭ ءوزىن نازارىنان تىس قالدىرمايتىن قىراعىلىعىن بايقاۋعا بولادى.

جالپى، ۇلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىبي سۋرەتشى جانە تۇڭعىش پروزايگ-جازۋشى ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا ءوزىمىز 2024 جىلعى 20 مامىردا «اbاi.kz» ينتەرنەت پورتالىندا «شوقان – قازاقتىڭ تۇڭعىش پروزايگى، كاسىبي سۋرەتشىسى» جانە 2024 جىلعى 22 قاراشادا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى» اتتى ماقالالار جاريالاعان بولاتىنبىز.

شوقان مۇراسىن ەڭ تىڭعىلىقتى زەرتتەگەن اكادەميك ءا. ماعۇلان بىلاي دەپ اتاپ وتكەن: «ءجۇز جىلدار بويى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ادەبي مۇرالارىنىڭ زەرتتەلمەي كەلۋىنىڭ سالدارىنان قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇل اسىل شىعارمالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىزگە ءمالىم بولماي كەلدى. ەندى بۇگىندە وسىلاردىڭ ءبارى بەلگىلى بوپ وتىرعاندا، ءۋاليحانوۆتى تەك ويشىل-عالىم عانا ەمەس، قازاقتىڭ تۇڭعىش جازۋشى-پروزايگى دەپ مويىنداۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىر».

شوقان ءوزىنىڭ العاشقى عىلىمي ەڭبەكتەرىن كوركەم پروزا تۇرىندە جازعان. ونىڭ «ىستىقكول كۇندەلىكتەرى» مەن «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس ولكەسى جانە قۇلجا قالاسى» اتتى ەڭبەكتەرىن ەڭ ۇزدىك، ەڭ كوركەم پروزالىق شىعارمالار قاتارىنا قويۋعا بولادى. اسىرەسە شوقاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، تۇرمىسىن باعزى زامانمەن بايلانىستىرا وتىرىپ شەبەر ءارى بىلىكتىلىكپەن جازۋى تاڭ قالدىرادى. ال،  تابيعات كورىنىستەرىن ناعىز ويشىل، فيلوسوف دارەجەسىندە سۋرەتتەۋى وقىرمانعا ەرەكشە اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.

شوقاننىڭ تۋمىسىنان زەرەك، جاستايىنان سوزگە شەشەن، ۇشقىر ويلى ادام بولعانى بەلگىلى. ونىڭ ادىلەتسىزدىككە جانى قاس بولعانى سونشا، وزبىر، دورەكى ادامداردى مىسقىلداپ، سىناپ تاستايتىنى تۋرالى زامانداستارى جازىپ كەتكەن. مىسالى اتاقتى ورىس عالىمى، ەتنوگراف، ارحەولوگ ن.م. يادرينتسەۆ «شوقاننىڭ قىسىڭقىلاۋ كوزدەرى اقىل-ويعا تۇنىپ، جارقىراپ تۇراتىن، جىڭىشكە ەرىندەرىنەن مىسقىلعا تولى كۇلكى كەتپەيتىن. اڭگىمەلەرى ىلعي دا ۇتقىرلىقپەن ەرەكشەلەنەتىن، ول وتە بايقامپاز ءارى مىسقىلشىل ەدى. ونىڭ مىسقىلى گەينەلىك يۋمور مەن ساتيرالىق سيپاتتا ەدى»، - دەپ جازعان بولاتىن.

رەتى كەلگەن جەردە شوقان ازىلدەسۋدى، قالجىڭداسۋدى دا جاقسى كورگەن. ول كەز كەلگەن ورتادا وسى مىنەزىمەن ەرەكشەلەندى. ويىن اشىق، بۇكپەسىز جەتكىزۋ ءۇشىن شوقان كوپتەگەن سۋرەتتەرى مەن شىعارمالارىندا ءازىل-سىقاق جانرىن كەڭىنەن قولداندى.

ولاي بولسا، قۇرمەتتى وقىرمان، قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزى شوقان ءۋاليحانوۆتى جاڭا قىرىنان دارىپتەي وتىرىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش جازۋشى-پروزايگى دەگەن اتاقتى رەسمي تۇردە قازاقستان جازۋشىلار وداعى اتىنان جاريالاۋدى ۇسىنامىز.

بۇل يگىلىكتى ىسكە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت دەپۋتاتتارى، مادەنيەت مينيسترلىگى مەن مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندار، قوعامدىق ۇيىمدار مەن ۇلتجاندى ازاماتتار اتسالىسا وتىرىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولۋىنا وراي جۇزەگە اسىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ،

جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ەزەك تورە جانە شوقانتانۋشى، ولكەتانۋشى، بىرقاتار تاريحي-تانىمدىق، عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالاردىڭ اۆتورى

Abai.kz