تاريح عىلىمىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ شىعۋ تەگى، ولاردىڭ ەتنيكالىق، ساياسي بىرلىكتەرى مەن مەملەكەتتىلىگىنىڭ ەۆوليۋتسياسى – ۇنەمى قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىراتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى.

سونىڭ ىشىندە قىرىم حاندىعىنىڭ تاريحى مەن ونىڭ حالىقتىق نەگىزىن قۇراعان ەتنوستار جايلى جاعداي دە ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ورتاق تۇجىرىمعا كەلگەن جوق. اسىرەسە، «قىرىم حاندىعى قىپشاق قازاقتار ما؟» دەگەن ساۋال قوعامدىق سانامىزدا ءجيى قوزعالادى. بۇل سۇراق كەزدەيسوق ەمەس: قىپشاقتاردىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىنداعى ۇستەمدىگى، قازاق ەتنوگەنەزىندەگى ورنى، سونداي-اق قىرىم حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى، مادەنيەتى مەن اسكەري داستۇرىندە قىپشاقتىق نەگىزدىڭ باسىمدىعى وسىنداي ويعا جەتەلەيدى.

قىرىم حاندىعىنىڭ تاريحي قالىپتاسۋى 

قىرىم حاندىعى XV عاسىردىڭ ورتاسىندا التىن وردانىڭ ىدىراۋى ناتيجەسىندە پايدا بولدى. 1441 جىلى قىرىمدىقتار وزدەرىنىڭ دەربەس بيلەۋشىسىن سايلاپ، قاجى كەرەيدى حان كوتەردى. بۇل – قىرىم حاندىعىنىڭ رەسمي تۇردە قۇرىلعان جىلى سانالادى. العاشقىدا حاندىق التىن وردانىڭ مۇراگەرلىك قۇرىلىمدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورىنگەنىمەن، ۋاقىت وتە كەلە جەكە ساياسي سۋبەكت رەتىندە قالىپتاستى.

حاندىقتىڭ تەرريتورياسى قىرىم تۇبەگىن عانا ەمەس، قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى دالالىق ايماقتاردى دا قامتىدى. بۇل ايماقتار ەجەلدەن قىپشاقتاردىڭ ءداستۇرلى قونىستارى بولعان. سوندىقتان قىرىم حاندىعىنىڭ ەتنيكالىق نەگىزىندە قىپشاقتار باستى ءرول اتقاردى.

قىپشاقتار XI–XIII عاسىرلاردا ەۋرازيا دالاسىندا ۇستەمدىك قۇرعان ءىرى تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرى ەدى. ولاردىڭ مەكەنى – دەشتى قىپشاق دالاسى قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىن، ەدىل بويى مەن قارا تەڭىزگە دەيىنگى كەڭىستىكتى قامتىدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن ءومىر سالتى، اسكەري ۇيىمشىلدىعى قىپشاقتاردى ورتاعاسىرلىق تۇركى الەمىنىڭ باستى كۇشىنە اينالدىردى.

قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىندە قىپشاقتار ەرەكشە ورىن الادى. XIV–XV عاسىرلاردا اق وردا مەن ابىلقايىر حاندىعى داۋىرىندە قىپشاقتار قازاق رۋلارىنىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق قۇرامداس بولىگىنە اينالدى. «قىپشاق – قازاقتىڭ ءبىر قاناتى» دەگەن تاريحي تۇجىرىم دا بار. دەمەك، قىرىم حاندىعى قىپشاق داستۇرىندە قۇرىلعاندىقتان، ونى قازاقپەن بايلانىستىرۋ قيسىندى.

قىرىم حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قىپشاق ءتىلى بولدى. بۇل ءتىل التىن وردا داۋىرىنەن بەرى مەملەكەتتىك ءىس قاعازدارىندا، ديپلوماتيالىق بايلانىستاردا قولدانىلىپ كەلگەن. ءتىپتى XV–XVI عاسىرلاردا وسمان يمپەرياسىنىڭ سارايىندا دا قىپشاق ءتىلى اۋدارماشىلار ارقىلى پايدالانىلعانى بەلگىلى.

قىپشاق ءتىلىنىڭ قازاق تىلىمەن تاريحي تۋىستىعى ايقىن. لەكسيكاسى، گرامماتيكالىق قۇرىلىمى، دىبىستىق زاڭدىلىقتارى بويىنشا قازاق ءتىلى قىپشاق تىلدەرىنىڭ توبىنا جاتادى. قىرىم تاتارلارىنىڭ قازىرگى ءتىلى دە قىپشاق نەگىزىندە دامىعان. بۇل – قازاق پەن قىرىمدىقتاردىڭ ورتاق تىلدىك نەگىزدەن شىققانىن كورسەتەدى.

مادەني تۇرعىدا دا ۇقساستىقتار كوپ.  مىسالى، قىمىز بەن شۇبات سياقتى ءداستۇرلى سۋسىندار، كيىز ءۇي مادەنيەتى، جىلقىعا قاتىستى اسكەري داستۇرلەر قىپشاقتان قالعان ورتاق مۇرا. قىرىم حاندىعىندا دا اتقا ءمىنۋ، جورىققا شىعۋ، اسكەري ءتارتىپ قازاق قوعامىنداعىداي ماڭىزعا يە بولدى.

قازاق حاندىعى مەن قىرىم حاندىعى ەكەۋى دە التىن وردادان تاراعان مۇراگەرلىك مەملەكەتتەر بولدى. ەكەۋىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى دا ۇقساس: حان – جوعارعى بيلىك يەسى، سۇلتاندار مەن بەكتەر كەڭەسى – كەڭەسشى ورگان، ال رۋ-تايپالىق جۇيە – ساياسي تىرەك قىزمەتىن اتقاردى.

سونىمەن قاتار ەكى حاندىقتىڭ سىرتقى ساياساتىندا دا ورتاقتىق بايقالادى. ەكەۋى دە ماسكەۋ كنيازدىگىمەن، وسمان يمپەرياسىمەن، شايباني اۋلەتىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى. قىرىم حاندىعى كوبىنە وسمان يمپەرياسىنا تاۋەلدى بولسا، قازاق حاندىعى دەربەس ساياساتىن جۇرگىزدى. دەگەنمەن ولاردىڭ حالىقارالىق قاتىناستارداعى ديپلوماتيالىق داستۇرلەرى ۇقساس ەدى.

قازاق پەن قىرىم حالىقتارىنىڭ بايلانىسى

تاريحي دەرەكتەردە قازاقتار مەن قىرىمدىقتاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ايقىن كورىنەدى. مىسالى، XVI–XVII عاسىرلاردا ەدىل بويىنداعى جانە دون وڭىرىندەگى قازاقتار مەن قىرىم تاتارلارى بىرلەسىپ ماسكەۋگە قارسى جورىقتارعا شىققانى جازىلادى. سونىمەن قاتار، قازاق دالاسىنان قىرىمعا، قىرىمنان قازاق جەرىنە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن رۋلار دا بولعان.

قازاق جىراۋلارىنىڭ تولعاۋلارىندا دا قىرىمنىڭ اتى ءجيى اتالادى. «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» ەپوستىق جىرلار تسيكلى قازاق فولكلورىندا ەرەكشە ورىن العان. بۇل دا ەكى حالىقتىڭ تاريحي تاعدىرلاس ەكەنىن دالەلدەيدى.

ارينە، قىرىم حاندىعىن «قازاق مەملەكەتى» دەپ اتاۋ تاريحي دالدىككە جاتپايدى. سەبەبى قىرىم حاندىعىنىڭ ساياسي-گەوگرافيالىق جاعدايى، ەتنيكالىق قۇرامى قازاق دالاسىنان بولەك ەدى. قىرىمدا قىپشاقتارمەن قاتار نوعايلار، تۇركىمەندەر، چەركەس جانە گرەك حالىقتارى دا مەكەندەدى. وسمان يمپەرياسىنىڭ ىقپالى دا قىرىمدىقتاردى ەرەكشە باعىتقا اينالدىردى.

قازاق حاندىعى بولسا، جەتىسۋ مەن سىر بويىنان باستاۋ الىپ، دەشتى قىپشاقتىڭ ورتالىق اۋماعىندا قالىپتاستى. قازاقتىڭ ەتنيكالىق نەگىزى تەك قىپشاقتاردان تۇرماعان، وعان ءۇيسىن، قاڭلى، ارعىن، نايمان، دۋلات، جالايىر سەكىلدى باسقا دا كوپتەگەن تايپالار كىردى. سوندىقتان قىرىم حاندىعى مەن قازاق حاندىعى – تۋىس مەملەكەتتەر بولعانىمەن، ەكەۋىن تولىقتاي تەڭەستىرۋ دۇرىس ەمەس.

كوپتەگەن وتاندىق جانە شەتەلدىك تاريحشىلار قىرىم حاندىعىن قىپشاق مەملەكەتى رەتىندە قاراستىرادى. ياعني ايتقاندا, لەۆ گۋميلەۆ قىپشاقتاردىڭ ەۋرازيا تاريحىنداعى ءرولىن ەرەكشە اتاپ ءوتىپ، قىرىم حاندىعىن «قىپشاق ءداستۇرىن ساقتاعان مەملەكەت» دەپ اتاعان. قازاق عالىمدارى دا قىرىم تاتارلارى مەن قازاقتار اراسىنداعى تاريحي-مادەني ۇقساستىقتاردى دالەلدەپ ءجۇر.

دەگەنمەن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر قىرىم حاندىعىن قازاق ەتنوگەنەزىنە تىكەلەي تەلۋدىڭ قاجەتى جوق دەيدى. سەبەبى قازاق ەتنوسى XV عاسىردىڭ ورتاسىندا ورتالىق ازيادا قالىپتاسىپ، ءوز الدىنا دەربەس حالىق بولىپ شىقتى. ال قىرىم حاندىعى بولسا، باتىس دەشتى قىپشاق پەن قارا تەڭىز وڭىرىندە ورنالاسقان وزىندىك مەملەكەت ەدى.

سونىمەن، «قىرىم حاندىعى قىپشاق قازاقتار ما؟» دەگەن سۇراعىمىزعا بىرجاقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن. تاريحي تۇرعىدا قىرىم حاندىعى – قىپشاق نەگىزىندە قۇرىلعان مەملەكەت. قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىندە دە قىپشاقتار شەشۋشى ءرول اتقاردى. وسى تۇرعىدان العاندا، قىرىم حاندىعى مەن قازاق حاندىعى تۋىس مەملەكەتتەر، ولاردىڭ تامىرى ءبىر، ءداستۇرى ورتاق.

الايدا قىرىم حاندىعىن تولىقتاي «قازاق مەملەكەتى» دەپ اتاۋ تاريحي دالدىككە جاتپايدى. ول – ءوز الدىنا دەربەس ەتنوساياسي قۇرىلىم. دەگەنمەن قازاق پەن قىرىم حالىقتارىنىڭ تىلدىك، مادەني جانە تاريحي جاقىندىعى ولاردىڭ ورتاق قىپشاقتىق مۇرادان تارايتىنىن ايقىن دالەلدەيدى.

قىپشاق داۋىرىنەن باستاۋ العان وسى ساباقتاستىق قازاقتىڭ دا، قىرىم تاتارلارىنىڭ دا تاريحي تامىرىن تەرەڭدەتىپ، بولاشاقتاعى تۋتاستىقتىڭ نەگىزى دەيمىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz