قازاق ءتىلى قازاقستاندا اندەردە، فيلمدەردە، مەكتەپتەردە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە، ۋنيۆەرسيتەتتەردە، تەلەديداردا جانە IT سەكتورىندا تانىمال بولا تۇسۋدە. وسىدان 10-15 جىل بۇرىن بولاشاقتاعى يدەيا بولىپ كورىنگەن نارسە بۇگىندە قالىپتى جاعدايعا اينالۋدا.

قازاقستان باياۋ، بىراق سەنىمدى تۇردە ءوزىنىڭ تىلدىك ەكوجۇيەسىن قۇرۋدا. وندا قازاق ءتىلى مادەني جانە ساياسي تاۋەلسىزدىكتىڭ ورتالىق ەلەمەنتىنە اينالۋدا. بۇل پروتسەستى ەندى كەرى قايتارۋ مۇمكىن ەمەس.

ورىس ءتىلى ءھام قازاق ءتىلى: جاعداي قالاي وزگەرىپ جاتىر؟

قازاقستان – ءوز الدىنا ەرەكشە جاعداي. كورشىلەرىنەن ايىرماشىلىعى – ورىس تىلىنەن بىردەن باس تارتقان جوق. ول ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى، عىلىمداعى، بيزنەستەگى، كۇندەلىكتى ومىردەگى قولدانىستا بار ءتىل بولىپ قالا بەرەدى. ەل حالقىنىڭ 80 پايىزدان استامى بۇل تىلدە ەركىن سويلەيدى، ال بيلىكتىڭ ونى ىعىستىرۋعا نيەتى جوق.

دەگەنمەن، قازاق تىلىنە اۋىسىپ جاتقان سالالار كۇنەن-كۇنگە كوبەيىپ بارادى. مەملەكەتتىك ورگاندار جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى، ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى قازاق تىلىنە باسا نازار اۋدارا وتىرىپ جاڭارتىلۋدا، مەديا لاندشافت بارعان سايىن قازاقتىلدى بولىپ كەلەدى.

بۇل ورىس تىلىنە قارسى كۇرەس ەمەس، بۇل ءوز ىرگەسىن نىعايتۋ. مادەنيەت ماماندارى اتاپ وتكەندەي، قازاقستاندا ءتىل قۇرال رەتىندە ەمەس، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدانادى.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – ءالىپبي رەفورماسىنان دا ماڭىزدى!

ەڭ ماڭىزدى جانە سيمۆولدىق قادامداردىڭ ءبىرى – جازۋ رەفورماسى – قازاق ءتىلىنىڭ كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە كوشۋى. سوناۋ 2017 جىلى قابىلدانعان بۇل شەشىم كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلۋدا جانە 2030 جىلعا دەيىن اياقتالادى دەپ جوسپارلانۋدا.

كوشۋ كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلۋدا — ءبىلىم ساپاسىن ساقتاۋ، شاتاسۋدى بولدىرماۋ جانە جاڭا وقۋ ماتەريالدارىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ. بىراق تاعى ءبىر ماڭىزدى نارسە: لاتىن ءالىپبيى – جاي ارىپتەردى اۋىستىرۋ ەمەس، وركەنيەتتىك باعىتتى وزگەرتۋ.

وسىلايشا، قازاقستان مادەني جانە تەحنولوگيالىق جاڭعىرۋ باعىتىن نىعايتىپ، ءتىلىن حالىقارالىق تسيفرلىق كەڭىستىككە ينتەگراتسيالاۋ ءۇشىن اشىپ، باسقا تۇركى ەلدەرىمەن جانە جاھاندىق الەممەن ءوزارا ارەكەتتەسۋدى جەڭىلدەتۋدە.

بۇل جولدى وزبەكستان مەن تۇركىمەنستان ءجۇرىپ ءوتتى. قازاقستان ءوز قارقىنىمەن العا جىلجۋدا، بىراق ءبىر ماقسات بار: كەڭەستىك مادەني كودقا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ جانە قازاق ءتىلىن زاماناۋي، جاھاندىق كونتەكستكە اينالدىرۋ.

ماسكەۋ مادەني ىقپالىن جوعالتىپ جاتىر...

رەسەي قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاعدايعا الاڭداپ وتىر. رەسەيلىك باق پەن ساياساتكەرلەر «ورىس تىلدىلەر كەڭىستىگىنىڭ تارىلۋى» جانە «رەسەيدىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ىقپالىنىڭ تومەندەۋى» تۋرالى كوبىرەك ايتۋدا.

شىنىندا دا، ءتىل ارقاشان جۇمساق كۇشتىڭ قۇرالى بولدى. ول مادەني كودتاردى، قۇندىلىقتاردى جانە تاريحي اڭگىمەلەردى جەتكىزدى. بىراق قازىر بۇل قۇرال بۇرىنعىداي جۇمىس ىستەمەيدى. قازاقستان ورىس تىلىنەن باس تارتپايدى، باعىنىشتىلىقتان باس تارتىپ وتىر.

ءدال وسى ماسەلە ماسكەۋدى قاتتى الاڭداتادى. 2022 جىلى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى سوعىسى باستالعاننان كەيىن جانە ءپۋتيننىڭ «ورىس تىلدىلەردى قورعاۋ» تۋرالى كەيىنگى مالىمدەمەلەرىنەن كەيىن رەسەيگە جاقىن مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن قايتا قاراي باستادى. ورىس تىلدىلەر كوپ قونىستانعان قازاقستان ءۇشىن بۇل ريتوريكا ەرەكشە قاۋىپتى. «قورعاۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ارتىندا ارالاسۋ قاۋپى جاتىر.

ءتىل – ناسيحات پەن سەپاراتيزمگە قارسى قورعانىس...

قازاق ءتىلى ۇلتتىڭ سيمۆولى عانا ەمەس، قاۋىپسىزدىك قۇرالىنا اينالدى. ونى قولدانۋدى كەڭەيتۋ سىرتقى اسەر مەن سەپاراتيزم قاۋپىن ازايتادى. وسكەلەڭ ۇرپاق قازاقشا ويلاسا – سىرتتان، اسىرەسە، رەسەيدەن كەلەتىن يدەولوگيالىق قىسىم كەڭىستىگى ايتارلىقتاي تارىلادى.

بۇل تۇسىنىك قوعامعا تەرەڭ سىڭگەن. كوپتەگەن قازاقستاندىقتار انا ءتىلىن قولداۋدى تەك مادەني پارىز رەتىندە ەمەس، پاتريوتتىق ارەكەت، «يمپەرلىك وتكەندى» قالپىنا كەلتىرۋ ارەكەتتەرىنە بەيبىت قارسىلىق رەتىندە قارايدى.

«ءبىز تاۋەلسىزبىز. ءبىز ەندى بۇرىنعى يمپەريانىڭ ءبىر بولىگى ەمەسپىز» — قازاقستاننىڭ قازىرگى ءتىل ساياساتىنىڭ رۋحىن وسىلايشا قىسقاشا سيپاتتاۋعا بولادى.

ءححى عاسىرداعى تاڭداۋ...

سونىمەن قاتار، قازاقستان قاتىپ قالعان ءبىرتىلدى مودەلدى قۇرىپ جاتقان جوق. ورىس، اعىلشىن، وزبەك، ۇيعىر، نەمىس — بارلىعى دا ەلدىڭ كوپ ۇلتتى قۇرىلىمىنىڭ ءبىر بولىگى. بىراق قازاق ءتىلىنىڭ ءرولى بىرتە-بىرتە بىرىكتىرۋشى بولىپ كەلەدى.

ول جاي عانا «تيتۋلدى ۇلتتىڭ» ءتىلى بولۋدان قالىپ، بۇكىل قوعامنىڭ بولاشاعىنىڭ تىلىنە اينالۋدا. بۇل ساياسات ساقتىقپەن، قىسىمسىز جانە تىيىمسىز جۇرگىزىلۋدە. ءدال وسى سەبەپتى قازاقستان باسقا ەلدەردەگى ءتىل رەفورمالارىمەن ءجيى ىلەسىپ جۇرەتىن وتكىر قايشىلىقتاردان اۋلاق بولا الدى.

قازاق ءتىلى – قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ ايناسى!

قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى – ابىروي مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قالپىنا كەلۋ تاريحى. ەگەر حح عاسىردا ءتىل يدەولوگيالىق باقىلاۋدىڭ ءبىر بولىگى بولسا، ءححى عاسىردا ول اشىق، زاماناۋي جانە وزىنە سەنىمدى جاڭا تۇلعانىڭ نەگىزىنە اينالدى.

بۇگىندە قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كەلەشەگىنە  كۇمانداناتىندار از. قازاق ءتىلىن دامىتۋ – جاي عانا مادەني باستاما ەمەس، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى. ال قازاق ءتىلى قاتتىراق ەستىلسە - پاتشالىق-كەڭەس يمپەرياسىنىڭ جاڭعىرىعى سوعۇرلىم تىنىش بولا بەرەدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz