حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەڭەس وداعى ادام اقىل-ويىنىڭ شەكسىز مۇمكىندىگىنە سەنىپ، تابيعاتتى ءوز ىرقىنا باعىندىرۋعا ۇمتىلعان الىپ جوبالارعا بەل شەشىپ كىرىستى.

سول جوبالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋقىمدىسى ءارى داۋلىسى – ءسىبىر وزەندەرىنىڭ سۋىن ورتا ازيا مەن قازاقستانعا (ول كەزدە وسىلاي اتالاتىن) بۇرۋ يدەياسى ەدى. وسى باستاما سول كەزەڭدە ەكونوميكالىق دامۋدىڭ سيمۆولى، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەڭىسى رەتىندە ۇسىنىلسا دا، تۇپكى ناتيجەسىندە قيال مەن شىنايى تابيعي زاڭدىلىقتاردىڭ قاقتىعىسى بولىپ تاريحتا قالدى. جوبا نەگە جۇزەگە اسپادى؟ ونىڭ استارىندا قانداي سەبەپتەر جاتتى؟

ءسىبىر سۋىن بۇرۋ يدەياسى العاش رەت XX عاسىردىڭ 30–40 جىلدارىندا-اق عىلىمي ورتادا ايتىلعانىمەن، ناقتى تۇردە 1960–1970 جىلدارى كۇن تارتىبىنە شىقتى. كەڭەس وداعىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرى – ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستاننىڭ كوپ بولىگى سۋ تاپشىلىعىن باستان وتكەرىپ جاتقان ەدى. ماقتا، كۇرىش، قانت قىزىلشاسى سياقتى سۋ كوپ قاجەت ەتەتىن داقىلداردى ءوسىرۋ ەكونوميكالىق جوسپارلاردىڭ وزەگىنە اينالدى. ال سولتۇستىكتە، سىبىردە وب، ەنيسەي، ەرتىس سىندى الىپ وزەندەر «ارتىق» سۋىن سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا تاسىپ، «پايداسىز» اعىپ جاتقانداي كورىندى. وسىلايشا «سولتۇستىكتىڭ سۋىن وڭتۇستىككە جەتكىزۋ» لوگيكاسى دۇنيەگە كەلدى.

جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى – ءسىبىردىڭ ءىرى وزەندەرىنىڭ بولىگىن جاساندى كانالدار جۇيەسى ارقىلى قازاقستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان سياقتى قۇرعاق ايماقتارعا بۇرۋ. كەڭەستىك جوسپارلاۋشىلاردىڭ ويىنشا، بۇل قادام اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇرت دامىتىپ، جاڭا سۋارمالى القاپتار اشۋعا، ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراپ بارا جاتقان ارال تەڭىزىن ساقتاپ قالۋعا دا مۇمكىندىك بەرمەك ەدى. ءبارى قاعاز جۇزىندە ءمىنسىز كورىندى.

الايدا, جوبا – كولەمى جاعىنان ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءىرى ينجەنەرلىك باستامالاردىڭ ناقتى ايعاعى بولاتىن. ايتار بولساق, تەك وب وزەنىنەن سۋدى بۇرۋ ءۇشىن مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلاتىن كانالدار، ونداعان سۋ قويمالارى، الىپ سۋ كوتەرگىش ستانتسالار سالۋ قاجەت ەدى. بۇل – ميللياردتاعان رۋبل شىعىن، جۇزدەگەن مىڭ مامان مەن جۇمىسشىنىڭ ەڭبەگى دەگەن ءسوز. كەڭەس وداعىنىڭ ەكونوميكاسى سىرتتاي مىعىم كورىنگەنىمەن، مۇنداي اۋىر جۇكتى ۇزاق مەرزىمدە كوتەرۋگە قاۋقارسىز ەدى.

ەكونوميكالىق سەبەپ – جوبانىڭ جۇزەگە اسپاي قالۋىنىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى. 1960–70 جىلدارى كەڭەس ەكونوميكاسىندا توقىراۋ بەلگىلەرى ايقىندالا باستادى. مۇناي باعاسىنىڭ قۇبىلۋى، اسكەري شىعىنداردىڭ شەكتەن تىس ءوسۋى، جوسپارلى ەكونوميكانىڭ تيىمسىزدىگى ءىرى جوبالارعا بولىنەتىن قارجىنى شەكتەدى. ءسىبىر سۋىن بۇرۋ جوباسى تىم قىمبات ءارى قايتارىمى بەلگىسىز جوبا رەتىندە قارالا باستادى. وعان جۇمسالاتىن قارجى قولدانىستاعى سۋ جۇيەلەرىن جاڭعىرتۋعا نەمەسە سۋدى ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋگە قاراعاندا الدەقايدا كوپ ەدى.

ەكىنشى، ءارى ەڭ ماڭىزدى سەبەپ – ەكولوگيالىق قاۋىپ. باستاپقىدا تابيعاتقا اسەرى ءۇستىرت باعالانعانىمەن، 1970 جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي عالىمدار دابىل قاعا باستادى. ءسىبىر وزەندەرىنىڭ سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا قۇياتىن سۋى اركتيكا ايماعىنىڭ كليماتتىق تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋدا شەشۋشى ءرول اتقارادى. وزەن اعىنىن وزگەرتۋ تەڭىز سۋىنىڭ تۇزدىلىعىنا، مۇز قاتۋ رەجيمىنە، ءتىپتى اتموسفەرالىق تسيركۋلياتسياعا اسەر ەتۋى مۇمكىن ەدى. بۇل تەك سىبىرگە عانا ەمەس، بۇكىل سولتۇستىك جارتىشار كليماتىنا ىقپال ەتۋ قاۋپىن تۋدىردى.

سونىمەن قاتار ءسىبىردىڭ ءوز ىشىندەگى ەكوجۇيە دە زور وزگەرىسكە ۇشىراۋى ىقتيمال ەدى. باتپاقتى القاپتار قۇرعاپ، ورمان-توعايلاردىڭ تابيعي سۋ تەپە-تەندىگى بۇزىلىپ، جانۋارلار دۇنيەسى زارداپ شەگۋى مۇمكىن بولاتىن. ال وڭتۇستىككە جەتكىزىلەتىن سۋدىڭ ءوزى ەكىنشى ءبىر ەكولوگيالىق پروبلەمانى تۋدىراتىن. سۋ مولايعان سايىن سۋارمالى ەگىنشىلىك ءتيىمسىز تاسىلمەن جۇرگىزىلىپ، تۇزدانۋ مەن جەردىڭ توزۋى كۇشەيە ءتۇسۋى ىقتيمال ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىر پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن بىرنەشە جاڭا پروبلەما تۋىنداۋ قاۋپى ايقىندالدى.

تاعى ءبىر سەبەپ – عىلىمي قاۋىمنىڭ قارسىلىعى. كەڭەس داۋىرىندە عىلىم يدەولوگياعا تاۋەلدى بولدى دەگەن تۇسىنىك بار، الايدا ءدال وسى جوبادا كوپتەگەن بەدەلدى عالىمدار اشىق قارسى شىقتى. گەوگرافتار، گيدرولوگتار، ەكولوگتار جوبانىڭ سالدارىن دالەلدى ەسەپتەرمەن كورسەتىپ، ونى توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. اكادەميكتەر باستامانى “تابيعاتپەن كۇش سىناسۋ” دەپ باعالادى. 1970 جىلداردىڭ ورتاسىندا قوعامدىق پىكىر دە وزگەرە باستادى: ەكولوگيا جاعدايلارى العاش رەت كەڭىنەن تالقىلانىپ، تابيعاتتى قورعاۋ قوزعالىستارى پايدا بولدى.

سونىمەن قاتار، ماڭىزدى فاكتور – ساياسي وزگەرىستەر. ميحايل گورباچەۆ بيلىككە كەلگەننەن كەيىنگى قايتا قۇرۋ (پەرەسترويكا) جىلدارى ەكونوميكالىق تيىمدىلىك پەن اشىق پىكىر الماسۋعا جول اشىلدى. وسى كەزەڭدە بۇرىن جابىق تۇردە قابىلدانىپ كەلگەن ءىرى شەشىمدەر قايتا قارالدى. 1976 جىلى كەڭەس وداعى ءسىبىر سۋىن بۇرۋ جوباسىن رەسمي تۇردە توقتاتتى. بۇل شەشىم ءبىر جاعىنان عىلىم مەن قوعام پىكىرىنىڭ جەڭىسى بولسا، ەكىنشى جاعىنان مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق السىرەۋىنىڭ بەلگىسى ەدى.

ءسىبىر سۋىن بۇرۋ جوباسىنىڭ ىسكە اسپاۋى – كەڭەستىك جوسپارلى ساياساتتىڭ شەكتەۋلەرىن ايقىن كورسەتكەن تاريحي ساباق. تابيعاتتى تەك ينجەنەرلىك ەسەپپەن «تۇزەتۋگە» بولادى دەگەن تۇسىنىك ءوزىن اقتامادى. سۋ تاپشىلىعى پروبلەماسى سۋدى الىستان تاسۋمەن ەمەس، ونى ءتيىمدى پايدالانۋمەن، ۇنەمدەۋمەن، جەرگىلىكتى رەسۋرستاردى ساۋاتتى باسقارۋمەن شەشىلەتىنى كەيىنگى جىلدارى انىقتالدى.

بۇگىندە دە وسى جوبا كەيدە ەسكە الىنادى. كليماتتىڭ وزگەرۋى، سۋ رەسۋرستارىنىڭ كۇرت كەمۋى جاعدايىندا «سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە سۋ بۇرۋ» يدەياسى جاڭا قىرىنان تالقىلانۋدا. الايدا تاريح ساباعى ءبىر نارسەنى انىق كورسەتتى: الىپ جوبالاردىڭ تاعدىرىن تەك تەحنيكالىق مۇمكىندىك دەمەيىك، ەكونوميكالىق اقىل، ەكولوگيالىق جاۋاپكەرشىلىك جانە قوعامدىق كەلىسىم شەشەدى.

ءسىبىر سۋىن بۇرۋ – ىسكە اسپاعان جوبا عانا ەمەس، ادام مەن تابيعات قارىم-قاتىناسىنىڭ كۇردەلى فيلوسوفياسىن ايقىندايتىن ۇلكەن تاعىلىم. ول بىزگە تابيعاتتى ايالاۋعا، ونى تۇسىنۋگە جانە ونىمەن ۇيلەسىمدە ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz