باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ 1948 جىلى سىبىردە ماعجان جۇماباەۆتى كورگەنىنە ءسىز سەنەسىز بە؟ مەن سەنەم. ويتكەنى جۇمابەك تاشەنوۆ شاقىرتقاندا باۋكەڭ مۇنى ءوز اۋزىمەن ايتقان. «ناركەسكەن» حيكاياتىمدا حاس باتىرلاردىڭ كەزدەسۋىن باۋكەڭنىڭ كۇندەلىگىنە سۇيەنىپ جازدىم. ەرىنبەسەڭىز، وقىپ كورىڭىز!

تاشەنوۆ ەندى بۇدان دا ماڭىزدى اڭگىمە بار دەگەندەي باۋكەڭە ويلى جۇزىمەن بارلاي قاراپ، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ بەينەتقور اۋدانىندا ىستەگەن كەزىن ويشا ەسىنە الدى. بۇل قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن سۇراپىل اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى بولاتىن. سوندا ىستەگەن ءۇش جىلدىڭ ىشىندە جۇمابەك احمەتۇلى سىرمىنەز ازاماتتاردان ماعجان تۋرالى تالاي-تالاي اڭگىمەگە قانىققان. «كپسس تاريحى» دەگەن قالىڭ مۇقابامەن قاپتالعان، لاتىنشا كىتاپتىڭ ىشىنە جىمداستىرىلا تىگىلگەن بەتتەردەن ايتۋلى اقىننىڭ ولەڭدەرىن دە وقىعان. ەندى سول اياۋلى ازاماتتىڭ اتىلىپ كەتتى دەگەننەن كەيىنگى ءبىر سىبىسىن ەستىپ، باۋكەڭنەن سونىڭ انىق-قانىعىن سۇرادى. باتىر دا جۇمەكەڭە بارلاي قارادى. ىلە-شالا شۇعىل شەشىم قابىلداعانداي:

–  سەكرەتكە قالاي ەدىڭىز؟– دەپ سۇرادى امالسىز.

نامىس نايزاعايى وسىپ وتكەندەي جۇمەكەڭنىڭ كوزى جارق ەتتى.

–  ساتقىندىقتى سۋقانىم سۇيمەيدى!

–  ءا-ءا، وندا بوپتى، مەن كوزىممەن كورگەنىمدى عانا باياندايىن. سەنۋ-سەنبەۋ – ءوز ەركىڭىزدە.

–  جاقسى، باۋكە. سىزگە سەنبەي، كىمگە سەنەمىز!؟ قۇلاعىم سىزدە.

باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ قاباعى قارس جابىلىپ، تۇڭعيىق مۇڭعا باتقانداي كۇيگە ەندى. سۇڭعىلا جان وسىدان ون شاقتى جىلداي بۇرىنعى وقيعانى ەسىنە ءتۇسىرىپ، ويىن جيناقتاپ، ءسوزىن جۇپتاعانداي نەداۋىر ءۇنسىز وتىردى دا، كۇمبىرلەگەن قوڭىر داۋسىمەن تەبىرەنە سويلەپ كەتتى.

– 1948 جىلى مەن سىبىردەگى 59-بريگادا كومانديرىنە ورىنباسار بولىپ تاعايىندالدىم. تۇرعان جەرىمىز – ماگادان وبلىسى سۋسۋمان اۋدانى ەدى. كەزەكتى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزىپ جۇرگەن كەزىمدە نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامدى كورىپ، ماڭىنا جاقىندادىم. كيگەن كيىمدەرى كوزگە وعاشتاۋ، ءاسىلى سوتتالعاندار بولسا كەرەك. ولاردان وزگەشەلەۋ، باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام 10-15 مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر ەكەن. ءتۇر-الپەتىنە قاراسام، قازاق سياقتى. مەن سوعان جاقىنداپ كەلىپ، قازاقشا «اسسالاۋماعالەيكۇم!» دەپ سالەم بەردىم. ول مەنىڭ سالەمىمدى ەرىن ۇشىمەن عانا قابىلداپ، تۇرىمە ودىرايا قارادى دا، ۇندەمەي وتىرا بەردى. «بۇل نە قىلعان ادام؟» دەپ، ويىمدى جيناپ ۇلگەرگەنشە، الگى كىسى تەرىس قاراپ وتىرعان كۇيى:

–  ماعان جاقىنداما، بالەم جۇعىپ كەتەدى،– دەدى تازا قازاقشا. سول كەزدە بارىپ مەنىڭ ەسىمە زامانىنان اسىپ تۋعان ماعجان اقىن ءتۇسىپ، ونىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتا باستادىم. ول ءسال ءجىبىپ:

–  جىگىتىم، ءبىزدى قوعام الاپەستەي الاستاپ، يتجەككەنگە ايداعان. ەندەشە سەنىڭ دە جۇعىسۋىڭ بەكەر، ماعان جولاۋشى بولما. زيانىم ءتيىپ كەتەدى!– دەپ ەسكەرتتى. سويلەگەندە كىسىگە تىك قاراماي، موينىن ءبىر جاعىنا بۇرىپ، قىرىنداۋ وتىرادى ەكەن. قانشا تىرىسىپ ءۇنىن قاتقىل شىعارعىسى كەلگەنىمەن، تۋمىسىنان داۋسى بيازى، مىنەزى جۇمساق ەكەنى بايقالىپ قالدى.

نە ايتپاعى بەسەنەدەن بەلگىلى ەدى. «ەرتەڭگى كۇنىنەن ءۇمىتى بار ادام بىزدەيلەردىڭ ولەڭىن دە وقىماس، ماڭىنا دا جولاماس بولار! نەڭ بار مەندە؟ قاراپتان-قاراپ كۇيىپ كەتەسىڭ، ناقاقتان كۇيەسىڭ» دەگەنى عوي. ءوزىنىڭ ءحالى قىل ۇستىندە تۇرىپ، بوستاندىقتا جۇرگەن مەنەن كومەك سۇراعاننىڭ ورنىنا قايتا ماعان جانى اشىپ وتىر. جۇرەگى اتتىڭ باسىنداي، كەڭ پەيىل، دارحان كوڭىلدى،  ابزال ازامات-اي!.. ناعىز ەر مىنەزدى، ىزگى جۇرەكتى جاننىڭ قىلىعى عوي. «ماڭىما جولاما! ناقاقتان كۇيەسىڭ...» تەرىس اينالىپ كەتە بەرۋگە ءداتىم شىدامادى. ەندى ونىڭ قازاقتىڭ اقيىق اقىنى ماعجان ەكەنىنە ابدەن كوزىم جەتىپ، شامام كەلسە كومەكتەسكىم كەلىپ:

–  بالكىم، ءبىر سەپتىگىم ءتيىپ قالار، ماعجان اعا! قانداي كومەك كەرەك!– دەدىم تاماعىما وكسىك تىعىلعانىن سەزدىرمەي.

–  كومەك دەيمىسىڭ!؟ قاپەلىمدە نە دەيىن؟! شاماڭ كەلسە، مەنى ەلگە جەتكىز! ارينە، ەڭ اۋەلى وزىڭە زيانىم ءتيىپ كەتپەۋىن ويلا،– دەدى.

–  جاقسى، دەگەنىڭىز بولسىن! مەن ون شاقتى كۇننىڭ ىشىندە قايتا ورالامىن. سول كەزدە دايىن بولىڭىز،– دەدىم دە كەتە باردىم. باياعىدا ءبىر دانىشپاننىڭ «قۇدايدىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىرعىڭ كەلسە، جوسپارىڭدى جايىپ سال!» دەگەن ءازىل-شىنى ارالاس ەسكەرتپەسىن وقىپ ەدىم. اينا-قاتەسىز، ءدال ايتىپتى. كۇنى بۇرىن كەسىپ-ءپىشىپ  ايتۋعا بولا ما؟! اسكەري تەمىر ءتارتىپ تە سەنىڭ ويىڭا كەلگەندى ىستەپ، يلەۋىڭە كونە بەرە مە؟! مەن سول ساتتە وعان قايتسەم دە كومەكتەسەم دەپ، تاس ءتۇيىن بەكىگەن بولاتىنمىن. الايدا، ىسساپارعا اتتانىپ كەتىپ، كەلىسكەن ۋاقىتتا ۇلگەرىپ كەلە المادىم. ۋاعدالاسقان مەرزىمنەن ون كۇندەي كەشىگىپ كەلسەم، تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ قايتىس بولعانىن ايتتى...

باتىر تەرەڭ كۇرسىندى. ادامزات تاريحىنداعى تەڭدەسى جوق قاندى قاساپتا جان بالاسىنىڭ ويىنا كەلمەگەن شۇعىل شەشىم قابىلداپ، سان رەت قورشاۋدى جارىپ شىعىپ، الەمدىك اسكەري ونەرگە جاڭالىق ەنگىزگەن باۋىرجان مومىشۇلى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مارقاسقا ماعجان اقىنىن قۇتقارا الماعانىنا ءوزىن كىنالى جانداي سەزىنىپ، قاپالانىپ وتىر.

–  قاپالانباڭىز، باۋكە! ايداۋدا جۇرگەن «حالىق جاۋىن» بوساتىپ الۋ، ەلگە جەتكىزۋ ويىنشىق پا ەكەن؟! كەشەگى كوسەم ستالين جولداستىڭ ءوزى تۋعان ۇلىنا كومەكتەسە الماعان. ياكوۆ دجۋگاشۆيلي مەن يۋليا مەلتسەردىڭ تاعدىرىن مەنەن گورى ءسىز جاقسى بىلەسىز عوي،– دەپ جۇباتتى جۇمەكەڭ.

...قوس سايىپقىران ودان ارعىسىن ءۇنسىز عانا ۇعىسىپ، ىشتەن تىندى. كوپ ۇزاماي تاشەنوۆ ول كەزدە جۇرت اتىن اتاۋدىڭ وزىنەن ولەردەي قورقاتىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ جەسىرى زىليقاعا الماتىدان باسپانا بەرگىزدى. «ويباي، ويتۋگە بولمايدى عوي، «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىپ، قۇرتىپ جىبەرەدى!» دەپ، ساقتاندىرعىسى كەلگەندەرگە قايسار ازامات: «قۇرتسا قۇرتسىن، الاشتىڭ ارىستارىنان جانىم ارتىق پا؟! ماعان «ۇلتشىل» دەپ ايىپ تاعاتىندارعا تۇكىردىم» دەپ، كەسىپ تاستادى.

ابدىلدابەك سالىقباي

Abai.kz