«ەل-ەلدىڭ ىلگەرى باسىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلۋى وزات شىعۋىنىڭ ادام تاريحى بۇرىن ءبىر-اق جولىن ءبىلۋشى ەدى. ول قازاقتىڭ ماقالىمەن ايتقاندا، - «بىرەۋ ولمەي، بىرەۋ كۇن كورمەيدى» جولى... جاڭا زاماندا بايلىعى تاسىپ، ونەرى ورگە جۇزگەن وسى كۇنگى ەۋروپا، امەريكانىڭ ىرگەلەس ۇلتتارىن الاسىز با، ءبارىبىر، ءبارى دە وسى جونمەن، وزگەنىڭ ءولىمىن تاۋىپ، ولىمتىگىنە شىعىپ بارىپ باسىن كوتەرگەن بولاتىن-دى». ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانعا تاپ كەلگەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ دە ءدال وسىنداي جولمەن ورناعانىن اشىق ايتقان وسىناۋ جولداردىڭ اۆتورى كىم؟ ول – حح عاسىر باسىندا  سۇلتانماحمۇتتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن» بولا بىلگەن، قازاقتىڭ ءتىل عىلىمىنان باستاپ، ادەبيەت، مۋزىكا، تۇركولوگيا سىندى عىلىم سالالارىنىڭ نەگىزىن  سالعان، فەنومەن عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ ەدى. وسىلايشا، وتىزىندا وردا بۇزعان قۇدايبەرگەن قۋانۇلى قىرقىندا دا قازاق ءۇشىن تالاي جەمىستى ەڭبەك ەتەر ەدى، اتتەڭ... احمەت، مىرجاقىپتاردى اتقان قورعاسىن وق ونى دا قىرشىننان قيدى. ارتىندا اياقتالماعان ىستەرى، اڭىراعان اسىل جارى مەن التى بىردەي بالاسى قالعان-دى. بۇگىندە سول قۇدايبەرگەننەن تۋعان بالالاردىڭ ءبىرازى و دۇنيەلىك بولىپ تا ۇلگەرىپتى. كوزى ءتىرى ۇل-قىزدارىنىڭ ىشىنەن ءبىز قىزعالداق اپامەن تىلدەستىك:

«... قۇدايبەرگەن تۇرعاندا،  قازاققا جاردەم قاجەت ەمەس...»

«ەل-ەلدىڭ ىلگەرى باسىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلۋى وزات شىعۋىنىڭ ادام تاريحى بۇرىن ءبىر-اق جولىن ءبىلۋشى ەدى. ول قازاقتىڭ ماقالىمەن ايتقاندا، - «بىرەۋ ولمەي، بىرەۋ كۇن كورمەيدى» جولى... جاڭا زاماندا بايلىعى تاسىپ، ونەرى ورگە جۇزگەن وسى كۇنگى ەۋروپا، امەريكانىڭ ىرگەلەس ۇلتتارىن الاسىز با، ءبارىبىر، ءبارى دە وسى جونمەن، وزگەنىڭ ءولىمىن تاۋىپ، ولىمتىگىنە شىعىپ بارىپ باسىن كوتەرگەن بولاتىن-دى». ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانعا تاپ كەلگەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ دە ءدال وسىنداي جولمەن ورناعانىن اشىق ايتقان وسىناۋ جولداردىڭ اۆتورى كىم؟ ول – حح عاسىر باسىندا  سۇلتانماحمۇتتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن» بولا بىلگەن، قازاقتىڭ ءتىل عىلىمىنان باستاپ، ادەبيەت، مۋزىكا، تۇركولوگيا سىندى عىلىم سالالارىنىڭ نەگىزىن  سالعان، فەنومەن عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ ەدى. وسىلايشا، وتىزىندا وردا بۇزعان قۇدايبەرگەن قۋانۇلى قىرقىندا دا قازاق ءۇشىن تالاي جەمىستى ەڭبەك ەتەر ەدى، اتتەڭ... احمەت، مىرجاقىپتاردى اتقان قورعاسىن وق ونى دا قىرشىننان قيدى. ارتىندا اياقتالماعان ىستەرى، اڭىراعان اسىل جارى مەن التى بىردەي بالاسى قالعان-دى. بۇگىندە سول قۇدايبەرگەننەن تۋعان بالالاردىڭ ءبىرازى و دۇنيەلىك بولىپ تا ۇلگەرىپتى. كوزى ءتىرى ۇل-قىزدارىنىڭ ىشىنەن ءبىز قىزعالداق اپامەن تىلدەستىك:

«... قۇدايبەرگەن تۇرعاندا،  قازاققا جاردەم قاجەت ەمەس...»

- اكەمىزدى ورتامىزدان  اكەتكەندە، مەن نەبارى تورتكە تولار-تولماس جاستا ەكەنمىن. اكەمىز اۋەلى اۋىلداعى ءوزىنىڭ اكەسى قۋان اشقان مەكتەپتەن ءبىلىم العان. سونداي-اق سول تۇستاعى ءدىني مەدرەسە بار ما، گيمنازيا بار ما، رەتى كەلگەن وقۋدىڭ بارلىعىن ەكى جىلدىق بولسا، جارتى جىلدا، ءتورت جىلدىق بولسا، ەكى جىلدا ءبىتىرىپ وتىرعان. قۋان اتامىزدان تۋعان ەكى بالانىڭ ءبىرى اكەم قۇدايبەرگەن دە، ەكىنشىسى وزىنەن جەتى جاس كىشى احمەت. ەكەۋىنىڭ دە بويىنا قۇداي ەرەكشە دارىن بەرگەن. اكەمىز ول  ءىنىسىنىڭ دە قامىن ويلاپ، قولىنان كەلگەنشە دەمەۋ بەرۋگە تىرىسقان. احاڭنىڭ مۋزىكاعا قابىلەتىن العاشقى بولىپ بايقاپ، پولشادان اقتوبەگە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن مۇعالىمدى جالداپ وقىتقان وسى ءبىزدىڭ اكەمىز بولسا كەرەك.  سودان كەيىن ءوزى لەنينگرادقا وقۋعا كەتسە دە، ءىنىسىن دە قالدىرماي ەرتىپ اكەتەدى. شەشەلەرى «اكەلەرىڭ ارعى دۇنيەلىك بولدى، ەكەۋىڭ دە بىردەي قاسىمنان كەتىپ قالدىڭدار عوي، ءارى بالا-شاعالارىڭ بار» دەپ ءبىراز جىبەرگىسى كەلمەگەن ەكەن، سوندا اكەمىز «جاڭا زاماندا ەسكى بىلىممەن ەشقايدا بارا المايمىز، وقۋ كەرەك» دەپتى. وسىلايشا قۋاننىڭ ەكى بالاسى دا ءۇيدىڭ ەمەس ەلدىڭ ازاماتى بولاتىندىقتارىن اڭعارتىپتى.       
قارا باسىنىڭ ەمەس، قازاق حالقىنىڭ قامىن ويلاعان ارىستارىمىز جاڭا زامانعا سەنىپ، جاڭا ۇكىمەتكە ءۇمىت ارتقىسى كەلدى. بار بىلىمدەرىن ورتاعا سالىپ، بار كۇش-قايراتىن سارقىپ، قىزمەت ەتتى. ءتىلدى عىلىم دەپ ساناماعان تۇستا قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ نەگىزىن تىڭنان سالعان  احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىزىن باسقان تۇلعا وسى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ بولدى. قازاقتىڭ ەڭ العاشقى اكادەميالىق-لينگۆيستيكالىق سوزدىگىنىڭ اۆتورى، تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا پروفەسسور دەگەن اتاقپەن كەلگەن ەڭ العاشقى فيلولوگ تا وسى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ. تۋما تالانت، اسقان دارىن يەسى قازاق تىلىمەن قاتار، تۇركى تىلدەرى، اراب ءتىلى، ەۋروپانىڭ بىرنەشە ءتىلىن بىلگەن. ءوزى تولتىرعان انكەتالارىندا ەركىن مەڭگەرگەن تىلدەرىنىڭ سانىن ول كىسى ون سەگىز دەپ كورسەتىپتى. بىرنەشە جازۋ تاڭبالارىن، ياعني اراب گرافيكاسىن، لاتىن، كيريلليتسادان بولەك، ول كىسىنىڭ كونە تۇركى جازبالاردىڭ تاڭباسى ورحونشانى وتە جاقسى بىلگەنىن شاكىرتتەرى ءوز ەستەلىكتەرىندە ەرەكشە ءبىر تاڭعالىسپەن، سۇيسىنىسپەن جازعان. وسىنداي دارىن يەسى، 1929 جىلى احاڭ جاساعان اراب الىپبيىنە نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىنىڭ تاجىريبەدە ۇلكەن قيىندىقتار تۋدىراتىنىن دالەلدەپ، ءوز كەزىندە لاتىن الىپپەسىنە كوشۋگە ايانباي ات سالىسقان عالىمنىڭ اتاعى تەك قانا قازاق دالاسىندا عانا ەمەس، الىس-جاقىن ەلدەردە دە شارىقتاپ تۇرعان-دى. كورشىلەس ەلدەردىڭ بارلىعىنا لاتىن قارپىنە كوشۋگە ورىس تۇركولوگتارى كومەكتەسسە، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە «وزدەرىنىڭ قۇدايبەرگەن تۇرعاندا، قازاققا ەشقانداي جاردەم قاجەت ەمەس» دەگەن ەكەن. 

«اۋەزوۆ تە اكەمىزگە العىس ايتقان...»

تەك ءتىل سالاسىندا عانا ەمەس، قازاقتىڭ ادەبيەتى، مادەنيەتىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان قۇدايبەرگەن قۋانۇلى «قازاق مۋزىكاسىندا كۇي جانرىنىڭ پايدا بولۋى» اتتى  عىلىمي ەڭبەك جازعان. بۇل قازاق مۋزىكاسى، ونىڭ ىشىندە كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا ۇڭىلگەن تۇڭعىش عىلىمي شىعارما ەدى. سونداي-اق قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ زامانىندا ابايداي ۇلى تۇلعانى اراشالاپ قالۋعا دا مۇرىندىق بولعان.
- «اباي راس، بايدىڭ بالاسى بولعان شىعار، بىراق ونى سول شىققان تەگىنە قاراي ءبولىپ، بايشىل، ءدىنشىل اقىن دەپ قاراۋ بىلىمسىزدىكتى كورسەتەدى. اباي حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ناعىز اقىن، ونى سول دەڭگەيدە باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك»، دەگەن ماعىناداعى  سوزدەر ايتىپ اكەمىز بىرنەشە رەت بايانداما جاساعان، - دەپ جالعادى اڭگىمەسىن قىزعالداق قۇدايبەرگەنقىزى، - سەبەبى كوپ ءتىل بىلگەندىگىنىڭ ارقاسىندا ابايدىڭ ءار ولەڭىن ءوز تىلىندە وقىعان. سونى ايتىپ، ولەڭدەرىن تالداپ ءتۇسىندىرىپ بەرگەندە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى ريزالىقپەن قولىن الىپ، «سىزگە مىڭدا ءبىر راحمەت، قۇدەكە. ابايدىڭ كەزىندەگى كوپ نارسەلەر بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى كەلسە،  ءسىز پارسىشاسىن پارسىشا، ارابشاسىن ارابشا، تۇپنۇسقادان وقىپ، حالىققا جەتكىزىپ جاتسىز» دەپ شەكسىز العىس ايتىپتى. ول تۇستا مۇحاڭ دا ابايدى جاقتايىن دەسە  «الاشورداشى» دەگەن ايىپپەن جۇرگەندىكتەن، ءتىلىن تىستەپ جۇرگەن عوي.  اكەمىزدىڭ «اباي – قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى» دەگەن اياقتالماي قالعان كىتابىنىڭ باسقى بولىگى 1934 جىلى ۇلى اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا 30 جىل تولۋىنا وراي، «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ 11-12 ساندارىندا كولەمدى ماقالا بولىپ جارىق كورىپتى. ول جونىندە اكەمنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى مۇحامەدجان قاراتاەۆ «جۇبانوۆتىڭ دەر كەزىندە جاريالانعان ەڭبەگى بۇكىل تەرىس پىكىر اتاۋلىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى» دەپ باعا بەرگەنى بار. ۇلتىنىڭ ۇلىلارىن دارىپتەپ، جىلت ەتكەن جاڭالىعىن كورسەتۋگە تىرىسقان اكەمىز ءوزىنىڭ جازعان گرامماتيكالىق ەڭبەگىندە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءتىل قۇرالىن» نەگىزگە الا وتىرىپ،  بارلىق مىسالداردى سول تۇستاعى  ءىلياس، ساكەن، بەيىمبەت، ماعجانداردان  العان عوي. ال، ولاردىڭ بارلىعى وتىز جەتىدە «حالىق جاۋى» دەپ ۇستالدى. ارينە، سونان سوڭ سولاردىڭ ولەڭ-جىرلارىن دارىپتەگەن اكەمىزدى وڭدىرسىن با؟..      

تۇلعا ومىرىندەگى توعىز سانىنىڭ تىلسىم سىرى

1899 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ تەمىر ۋەزى، 9-اۋىل اقجار دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ومىرىندە توعىز سانىنىڭ ءجيى ۇشىراسۋىندا ءبىر تىلسىم سىر جاتقانداي. تۋعان جىلى، تۋعان كۇنى، تۋعان اۋلى توعىزبەن بايلانىستى، ودان كەيىن  اكەسى قۋاننىڭ قايتىس بولعان جىلى 1919 بولسا، 1929 جىلى قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ كوللەگياسى «جۇبانوۆ جولداستى عىلىمي جۇمىسقا پايدالانۋ تۋرالى» ماسەلە قاراپ، بىرنەشە ءتىلدى جاقسى بىلەتىن ءارى جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىم يەسى دەپ باعالاپ، ونى لەنينگرادتاعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا وقۋعا جىبەرەدى. ەڭ اياعى، جاپپاي «حالىق جاۋلارىن» «قارا ۆورونمەن» الىپ كەتىپ جاتقان 1937 جىلى قۇدايبەرگەن قۋانۇلىن ۇستاعان كۇن
قاراشانىڭ 19-ى بولاتىن جانە بەس-التى اي قاماۋدا جاتىپ، اتىلعان 1938 جىلى ول وتىز توعىز جاسقا اياق باسقان شاعىندا قارا تىزىمدەگى وتىز توعىز ادامنىڭ ەڭ باسىندا اتىلىپ كەتە بارادى. 
- اكەمىزدى الىپ كەتكەن ءسات كۇنى كەشەگىدەي ەسىمدە. اكەم مەنى جەتەكتەپ ەڭ كەنجە ۇلى اسقاردى بوسانىپ جاتقان انامىزدى پەرزەنتحانادان شىعارىپ الۋعا باردىق. سودان ۇيگە كەلسەك، بىزدەردى «ۇشتىكتىڭ» ادامدارى كۇتىپ الدى عوي. «بۇل جەردە ءبىر تۇسىنبەستىك بولعان، اق-قاراسىن اجىراتقاننان كەيىن جىبەرەدى عوي» دەدى اكەم كەتىپ بارا جاتقانىندا. ءبارىمىز سولاي دەپ سەندىك. ايتسە دە اكەتىپ بارا جاتقان الگىلەردىڭ اكەمنىڭ  كابينەتىن كىلتتەپ كەتكەنىن كورىپ، شەشەمىز كوڭىلىنە سەكەم الىپتى. ولار كەتكەن سوڭ ءوز كىلتىمەن كابينەتتى اشىپ قاراسا، بارلىعى ءوز ورنىندا  تۇرعان سوڭ، قايتادان بەكىتىپ قويا سالعان. ەرتەڭىنە تاعى دا بىرەۋلەر كەلىپ، كابينەتتىڭ ىشىندەگى اكەمىزدىڭ كىتاپتارىن، قۇجاتتارى مەن قولجازبالارىن، ءتىپتى، ءىلۋلى تۇرعان كيىم-كەشەكتەرىنە دەيىن ەدەندە جاتقان كىلەمگە وراپ الىپ كەتىپتى. سودان الماتىداعى دزەرجينسكي كوشەسىندەگى تۇرمەدە جاتقاندا بەس-التى ايداي ول كىسىمەن كەزدەسۋگە بارىپ تۇردىق. جاڭا تۋعان بالاسىنا دا ات قويىپ ۇلگىرگەن جوق قوي، سول كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە انامىز «اسقار دەپ قويدىق اتىن» دەگەن ەكەن، ماقۇلداعانداي باس يزەپتى. سوڭعى رەت بارعانىندا انامىزعا «ەندى كەلمەي-اق قويىڭىزدار، ول كىسىنى ون جىلعا سوتتاپ، باسقا جاققا اۋىستىرىپ جىبەردىك» دەپتى. سويتسەك، سوندا اكەمىزدى اتىپ تاستاپ، بىزدەرگە وتىرىك ايتقان ەكەن عوي. كوپ ۇزاماي ءبىزدى تۇرىپ جاتقان ۇيىمىزدەن شىعاردى. سونان سوڭ بىزگە دەيىنگى ۇستالعانداردىڭ ايەلىن كارلاگ-قا، بالالارىن جەتىمدەر ۇيىنە جىبەرگەنىن بىلەدى عوي جۇرت. سولار اناما «ساعان دا سونداي كۇن تۋماي تۇرعاندا، تەز كوشىڭىدەر» دەپ اقىل ايتىپتى. انامىز سوعان قۇلاق اسىپ، التى بالاسىن الىپ، اكەمىزدىڭ تۋعان اۋلى جۇرىن ستانتسياسىنا كوشىپ كەتەدى. وندا بارعاندا دا «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەپ قانشا ۋاقىت كولحوزعا مۇشەلىككە الماي قويعان. سولاقاي ساياساتتىڭ اكەمىزدى جاۋ دەگەنىنە سەنگەمىز جوق. ەڭ ەستيارىمىز ءارى اكەمىزدىڭ جانىندا كوبىرەك جۇرگەن ءمۇسليما اپايىم  مىناداي ولەڭ شىعارعانى بار-دى:
بۇلقىنىپ جۇرەك تۋلاپ، كونە الماي تۇر،
«اكەڭ جاۋ» دەگەن سوزگە سەنە الماي تۇر.
ورىنى قاس پەن دوستىڭ اۋىستى ما،
جاۋابىن بالا اقىلى بەرە الماي تۇر.
جاۋ دەگەن بولماي ما ەكەن جالماۋىزداي،
قاسكۇنەم، قارا نيەت، قانى مۇزداي.
ادال جاندى «جاۋسىڭ» دەپ جالا جاپسا،
ەت جۇرەك جارىلماي ما سىزداي-سىزداي.

«التىن با، باسقا ما، ساعات ۋاقىتتى
دۇرىس كورسەتسە بولدى ەمەس پە؟!.
«مەن تەك وتباسى قامىن ويلاپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جوقپىن، حالىقتىڭ قامىن ويلايمىن، حالىقتىڭ الدىندا ورىندايتىن ازاماتتىق بورىشىم بار» دەيتىن قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ ارتىنان ەرگەن شاكىرتتەرىنە ۇنەمى ۇستازدىق ۇلاعاتتىقپەن قاتار اعالىق ابزالدىق تانىتۋدان شارشامايتىن. ونىڭ وسى ءبىر قاسيەتى جونىندە جۇبايى راۋشان وسپانقىزى «بۇل قاسيەتتەرىن الىپ تاستاسا، ول قۇدايبەرگەن دە بولماس ەدى عوي» دەپ، مىناداي ءبىر ەستەلىكتەر كەلتىرگەن:
1931 جىلدىڭ كۇزى. بالا-شاعامىزبەن لەنينگرادقا كوشىپ بارا جاتىرمىز. جولدا سىزدرياناب دەگەن ستانتسيادان ەكىنشى پوەزعا اۋىسىپ، جايعاسىپ جاتىرمىز. پوەزد جۇرە بەرگەندە قۇدايبەرگەن تانىس ەمەس ءبىر جىگىتتى كۋپەگە ەرتىپ كەلدى. كۇن ەداۋىر سۋىپ قالعانىنا قاراماي، الگى جىگىت كوستيۋمشەڭ جانە جالاڭباس تۇر. «بۇل كىم؟» دەگەندەي مەن قۇدايبەرگەنگە قارادىم. ول ماعان ءتۇسىندىرىپ جاتىر. قۇدايبەرگەننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول ماسكەۋدە وقيتىن سۋرەتشى ەكەن، پوەزدا كيىمىن، اقشاسىن، بيلەتىن الدىرىپ الىپتى. «ءوزى ءبىر پىسىق جىگىت ەكەن، مۇندايدان بىردەڭە شىعادى. باسقا قازاقتىڭ بالالارى ايدالادا قالعاندا ارام ولەر ەدى، بۇل ماعان اعا دەپ كەلىپ، ءجون سۇراسىپ، ماسكەۋگە دەيىن جەتكىزىپ سالۋدى ءوتىنىپ وتىر... سول جىگىت قازىرگى قازاقستانعا اتى بەلگىلى، ەڭبەگى سىڭگەن سۋرەتشى اۋباكىر سىمايىلوۆ ەدى».
تاعى ءبىر مىسال، اعالى-ءىنىلى تولە مەن ءنابي دەگەن جەتىم بالالارعا قۇدايبەرگەن جاردەم بەرىپ، جەتىم بالالار ۇيىنە ورنالاستىرىپتى. كەيىن ولار ۇلكەيگەندە دە ءوزى وقيتىن لەنينگرادقا ينستيتۋتقا تۇسۋگە كومەكتەسىپتى. سول بالالار اعالاپ كەلىپ تۇرادى ەكەن. بىردە قۇدايبەرگەننىڭ التىننان جاسالعان قول ساعاتى بۇزىلىپ، سونى جوندەتىپ كەلۋدى نابيگە تاپسىرىپتى. ستۋدەنت بالا اعاسىنىڭ بەرگەن اقشاسىن جاراتىپ قويىپ، ءبىرشاما ۋاقىتقا دەيىن ۇيالىپ ءجۇرىپتى. قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ بولسا ول ساعاتىن جوعالتىپ العان ەكەنمىن دەپ ويلاپ، قاراپايىم قالتا ساعاتىن ساتىپ الىپتى . التىن ساعاتتى جوندەتىپ ءنابي كەلىپتى. سويتسە، «ە، جارايدى، مەن ول ساعاتىمدى جوعالتىپ العان ەكەنمىن دەپ، باسقا ساعات الىپ قويعام، ەندى ول سەنىكى بولسىن» دەپتى. «اۋ، اعا بۇل التىن عوي» دەسە، قۇدايبەرگەن: «التىن با، باسقا ما، ساعات ۋاقىتتى دۇرىس كورسەتسە بولدى ەمەس پە، انداعىنى الا بەر، ءوزى بۇزىلعىش ەدى» دەپتى. وسىندا اڭعال دا اق كوڭىل قۇدايبەرگەن ادام بالاسىنىڭ بارىنە سەنگىش، ەشكىمنەن جاماندىق كۇتپەپتى، زالىمدىقتان ساقتانۋ دەگەندى ءتىپتى دە بىلمەپتى.    

«عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» ەگەردە...  مۇراگەرى بولسا

التى بالا دا، انالارى دا اكەلەرىنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنەن بەيحابار بولدى، جيىرما جىل وتكەننەن كەيىن، ياعني، 1957 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار اقتالىپ جاتقاندا بارىپ، اكەلەرىنىڭ بۇل دۇنيەدە جوق ەكەنىن ءبىر-اق بىلەدى. ال، وعان دەيىن ءمۇسليما، اقىراپ، ەسەت، قىزعالداق، قىرمىزى، اسقارلاردىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋىن اعالارى احمەت قاداعالاپ، بارلىعىن بىرتىندەپ جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىردى. «سەندەر ۇلى تۇلعانىڭ ۇرپاعىسىڭدار» دەپ ۇيرەتكەن انا تاربيەسىنىڭ ارقاسىندا بالالار ەسەيگەن سوڭ اكە ەڭبەگىن جارىققا شىعارۋدى پەرزەنتتىك پارىز دەپ ءتۇسىندى. قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ قالامىنان تۋعان ءار قولجازباسىن شىراق الىپ ىزدەۋگە كىرىستى. سونىڭ ارقاسىندا كەزىندە «قازاق»، «الاش»، «ەڭبەكشى قازاق»، «كەدەي تەڭدىگى» سەكىلدى باسىلىمداردا جارىق كورگەن عالىمنىڭ ءار ءتۇرلى كوكەيتەستى ماسەلەلەردى قوزعايتىن ماقالالارىن مۇراعاتتاردان ىزدەپ تاپسا، ءالى جارىق كورىپ تە ۇلگىرمەگەن كەيبىر قولجازبالارىن شاكىرتتەرىنىڭ وزدەرى كەلىپ تابىستاعان. ماسەلەن، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ قازپي-دە ساباق بەرىپ جۇرگەن كەزىندە شامعالي سارىباەۆ سىندى شاكىرتىنە ءتىل ءبىلىمى ءپانىنىڭ لەكتسيالارىن ماشينكاعا باستىرىپ كەلۋدى تاپسىرىپتى. بىراق سونىڭ ارتىنشا ونى «حالىق جاۋى» دەپ ۇستاپ اكەتەدى دە، قولجازبالار شاكىرتىنىڭ قولىندا قالىپ قويادى. ۇستازىنىڭ اماناتىن جيىرما جىل بويىنا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان شامعالي سارىباەۆ ول كىسى اقتالعان سوڭ، قولجازبانى ەسەت قۇدايبەرگەنۇلىنا بەرىپتى. تاعى سونداي جانعازى جولاەۆ دەگەن اۋىل مۇعالىمى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ حيكمەتتەرىن تالداعان عىلىمي ەڭبەگىن ساقتاعان. مىنە وسىنداي تىرنەكتەپ جيناقتاعان ماتەريالداردىڭ العاشقىسى كىتاپ بولىپ 1966 جىلى «قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر» دەگەن اتپەن جارىق كورسە، سودان كەيىن ءار جىل سايىن ءبىر كىتاپتان شىعىپ تۇرادى. عالىمنىڭ توقسان جىلدىق مەرەيتويىندا تۇڭعىش تولىق شىعارمالارىنىڭ جيناعى جارىق كوردى. 1999 جىلى ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا اقتوبە ۋنيۆەرسيتەتىنە قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ اتىن بەرىپ، سول وقۋ ورنىنىڭ الدىنان مەموريالدىق ەسكەرتكىش اشىلادى.

«دار الدىندا شىققان ءسوز»

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىڭ مۇراعاتىنان قۇدايبەرگەن قۋانۇلىن تەرگەگەن ساتتەگى جازىلعان اكتىلەر، جەندەتتەردىڭ قيناپ، سۇراۋدىڭ استىنا العاندا، ول كىسىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان حاتتامالارى تابىلادى. سوندا قانداي ازاپتىڭ استىنا السا دا، قايسار تۇلعا قورىقپاي، تايسالماي، سوتسياليستىك رەجيمنىڭ قازاققا اكەلگەن بارلىق قايعى-قاسىرەتىن ءتىزىپ جازىپ بەرىپتى. «دۋالى اۋىزدان دار الدىندا شىققان ءسوزدى» ەسەت قۇدايبەرگەنوۆ پەن جۋرناليست ءامىر ورالباي قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ەكەن، سودان ءبىراز ءۇزىندى كەلتىرسەك: «مى گوۆوريم، چتو پەرەگيبى سوۆەرشيل گولوششەكين، ي ۆووبششە، ستاروە كراەۆوە رۋكوۆودستۆو. نو ۆ تاكوم سلۋچاە، پوچەمۋ جە گلاۆنىي پەرەگيبششيك گولوششەكين نە پريۆلەكاەتسيا ك وتۆەتستۆەننوستي؟ زا راسترانجيروۆانيە دەنەگ – ليۋدەي سۋديات، ا پوچەمۋ جە راسترانجيروۆانيە ناتسي، تسەلوگو نارودا نە سچيتاەتسيا پرەستۋپلەنيەم؟ كونەچنو، ەتو دەلو نە ودنوگو گولوششەكينا. ۆسە ەتو پرويسحوديت نا گلازاح سوۆەتسكوي ۆلاستي، تەم نە مەنەە ونا نە وبراششاەت نا ەتو نيكاكوگو ۆنيمانيا. ەتو پوتومۋ، چتو ونا سترويت سوتسياليزم ي  سوتسياليزم ونا بۋدەت سترويت، ەسلي داجە نەيزبەجنو جەرتۆوۆات وتدەلنىمي نارودامي. تاكيم وبرازوم، كازاحسكي نارود ي ياۆيلسيا جەرتۆوي سوتسياليزما... »
ولىمگە قاسقايا قاراپ تۇرىپ، وسىنشالىقتى قۋاتتى ىزامەن اششى شىندىقتى ايتۋ تەك قانا جۇرەكتى، رۋحى بيىك تۇلعانىڭ قولىنان عانا كەلەتىنى حاق. ەندەشە، حالقىنا وسىنشالىقتى ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعانىڭ اتىن اقتوبەدەن ارى اسىرماي، الماتى مەن استانادا بىردە-ءبىر كوشە، نە ءبىر وقۋ ورنىنىڭ اتىن قيماعانىمىز قالاي؟

ءماريام ءابساتتار