«ايتpark» قوعامدىق-ساياسي پىكىرتالاس كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتىپ، وعان «كتو ەست كتو ۆ كازاحستانە» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باسپاگەرى، ساياساتتانۋشى دانيار اشىمباەۆ قاتىستى. كەڭەستىك جانە قازاقستاندىق ەليتانى زەرتتەپ جۇرگەن ازاماتتىڭ بۇل ەڭبەگىنە قازىرگى تاڭدا 10 مىڭعا تاياۋ ساياساتكەر كىرەدى.

كلۋب قوناعىن تانىستىرعان ساياساتتانۋشى، مودەراتور نۇرلان ەرىمبەتوۆ ءوز مانەرىندە بىرقاتار سۇراقتارىن قويدى. ءبىز مودەراتور ن.ەرىمبەتوۆ پەن د.اشىمباەۆ اراسىنداعى سۇحباتتىڭ قىسقاشا نۇسقاسىن بەرىپ وتىرمىز.

«ايتpark» قوعامدىق-ساياسي پىكىرتالاس كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتىپ، وعان «كتو ەست كتو ۆ كازاحستانە» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باسپاگەرى، ساياساتتانۋشى دانيار اشىمباەۆ قاتىستى. كەڭەستىك جانە قازاقستاندىق ەليتانى زەرتتەپ جۇرگەن ازاماتتىڭ بۇل ەڭبەگىنە قازىرگى تاڭدا 10 مىڭعا تاياۋ ساياساتكەر كىرەدى.

كلۋب قوناعىن تانىستىرعان ساياساتتانۋشى، مودەراتور نۇرلان ەرىمبەتوۆ ءوز مانەرىندە بىرقاتار سۇراقتارىن قويدى. ءبىز مودەراتور ن.ەرىمبەتوۆ پەن د.اشىمباەۆ اراسىنداعى سۇحباتتىڭ قىسقاشا نۇسقاسىن بەرىپ وتىرمىز.

- قازىرگى ۇكىمەت پەن قوناەۆ، كولبين تۇسىنداعى، ەرتە نازارباەۆ كەزىندەگى ۇكىمەت اراسىندا قانداي ايىرماشىلىقتار بار؟ ءبىلىمى، جاسى جاعىنان وزگەشەلىكتەر قانشالىقتى؟
- مەن بۇل سۇراقتى كەشە ەستىگەن سوڭ، ۇكىمەتتىڭ 90-جىلدارداعى قۇرامى مەن قازىرگى قۇرامىن ەرىنبەي سالىستىرىپ كەلدىم. 90-جىلدىڭ مامىر ايىندا تومەن­دەگىدەي كەستە جاريالاندى: ءبىلىمى جاعىنان الساق، سول كەزدەگى ۇكىمەت ادامدارىنىڭ 60 پايىزى ينجەنەر-قۇرىلىسشى ماماندىعىن يگەردى. 12 پايىزى - ەكونوميست، 8 پايىزى - پەداگوگ، 6 پايىزى - اگرونوم مەن زووتەحنيك، قالعانى گۋمانيتارلىق ماماندىق يەلەرى بولعان، اتاپ ايتساق، 1-ەۋى - رەجيسسەر، 2-ەۋى - حي­ميك. قىزىعى سول، 90-جىلدارى 1 رەجيسسەر بولعان ەدى، قازىر دە
1 رە­­جيسسەر قالدى.
- ۇلتتىق قۇرامى جاعىنان قالاي؟
- ۇكىمەتتىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا كەلسەك، 90-جىلدارى مينيستر­لەر قاتارىندا قازاقتار - 52 پا­يىز، ورىستار - 35 پايىز، ۋكراين­دىقتار - 8 پايىز، تاتارلار - 4 پا­يىز، ارمياندار - 2 پايىز بولعان. ۇكى­مەت مۇشەلەرىنىڭ ورتا جاسى - 53 جاس بولاتىن.
ال 2009 جىلعى دەرەك مىناداي: ءبىلىمى جاعىنان، ۇكىمەت مۇشە­لە­رىنىڭ 31 پايىزى - ەكونوميست، 28 پايىزى - ينجەنەر، قالعاندارى­نىڭ ىشىندە زاڭگەرلەر، جۋرناليست، ۆەتەرينارلىق دارىگەر، رەجيسسەر، اگرونوم مەن ماتەماتيك بار. قاراپ وتىرساڭىز، ءبىلىمى جاعىنان بۇل كەستە كادىمگىدەي وزگەرىسكە تۇسكەن. ەگەردە 90-جىلدارى تەك قانا 6 ادام­نىڭ «عىلىم كانديداتى» دەگەن عىلىمي دارەجەسى بولسا، قازىر ۇكى­مەتتىڭ 78 پايىزى - عىلىم كان­ديداتتارى مەن دوكتورلار، اكادە­ميكتەر. ال ۇلتتىق قۇرام تۇبەگەيلى وزگەردى. بۇگىنگى تاڭدا پرەمەر-مينيستر مەن ۇلتتىق اگەنتتىكتەردىڭ وكىلدەرىن ساناماساق، وندا ۇكى­مەتتىڭ 93 پايىزى - قازاق.
گەندەرلىك قۇرام 90-جىل­دار­دان بەرى تۇك وزگەرمەگەن. سول زا­ماندا ۇكىمەتتە 7-8 پايىز ايەل ازاماتى بولسا، قازىر دە سول كور­سەتكىش. ەڭ قىزىقتى جايت - قازىرگى ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ورتا جاسى. 90-جىلدارى بۇل كورسەتكىش 53 جاستى قۇراعان ەدى. ءوز باسىم قا­زىرگىلەردىڭ ورتا جاسى - 36-40 جاس دەپ وي­لاعام، بىراق شىن ءما­نىندە ۇكىمەت­تىڭ ورتا جاسى - 49 جاس ەكەن. ياعني ۇكى­مەت نەبارى 4 جاسقا جا­سارعان. نە­گىزى، 90-جىلدارى كەلگەن جاس ەلي­تا قازىر قارتايىپ بارادى.
- پرەزيدەنت ۇكىمەتتىڭ كەڭەي­تىلگەن وتىرىسىندا ءسوز سويلەگەن كەزىندە: «حاتشىلار - مينيسترلىك­تەر مەن اكىمدىكتەردەگى مەنىڭ كوز­دەرىم. ولار مەنىڭ جارلىعىممەن تاعايىندالادى. اكىم، مينيسترلەر وزگەرەتىن بولسا دا، جاۋاپتى حات­شىلار قالادى» دەگەن ەدى. بۇل باس­تاما قانشالىقتى جۇزەگە استى؟
- جالپى، وزدەرىنە جاقسى جا­ۋاپتى حاتشىلاردى تاڭداپ العان بىرقاتار مينيسترلىكتەر دە بار. ماسەلەن، اۋىل شارۋاشىلىعى مي­نيسترلىگىندە، سىرتقى ىستەر مي­نيستر­لىگىندە جاۋاپتى حاتشىلار وزگەرگەن ەمەس. ال باسىم جاعداي­لاردا كوپ ماسەلە ونىڭ قۇزىرىنا بارىپ تىرەلەدى. ماسەلەن، العا قوي­عان ماقسات-مۇراتى كوپ، سىرتتان كەلگەن حاتشىلار مينيسترلىكتەرگە ءوز باستامالارىمەن كەلىپ جاتادى...
- جالپى، بىزدە قانشا جاۋاپتى حاتشى وزگەردى؟
- جالپى ايتقاندا، ون شاقتى ادام وزگەردى. كەيبىر جاعدايلاردا جاۋاپتى حاتشىلار مينيسترلەر­دەن دە ءجيى اۋىسىپ وتىردى.
- ەسىمدە، وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءبىزدىڭ پرەمەردىڭ ءبىر عانا ورىن­باسارى بولادى دەپ ايتىلعان ەدى. ال قازىر بىزدە قانشا ۆيتسە-پرەمەر بار؟
- بىزدە ءۇش ۆيتسە-پرەمەر بار. تاريحي تۇرعىدان، ۆيتسە-پرەمەر­لەر ءۇش ادامنان كەم بولماۋى ءتيىس. ويتكەنى بىزدە قانشاما مينيستر­لىك­تەر، قۇرىلىمدار مەن اكىمدىكتەر بار؟! بۇل جاعداي ءوزارا ۇيلەسىمدى­لىكتى تالاپ ەتەدى. جالپى، ودان بۇ­رىن ءبىر جارىم جىلداي بىزدە ءبىر عانا ۆيتسە-پرەمەر بولعانى راس.
- بۇگىنگى تاڭدا بيلىك ەليتا­سىن­دا رۋلىق قاتىناس پەن ترايباليزم قانشالىقتى ءرول اتقارادى؟
- جالپى، ترايباليزم جوق ەمەس، بىراق ول شەشۋشى مانگە يە دەپ تە ويلامايمىن. بۇل تەك اۋداندىق دەڭگەيدە بار نارسە بولۋى مۇمكىن. ال وبلىستىق دەڭگەيدە جاعداي ارقيلى. وبلىستا ءبىر عانا ەتنيكا­لىق دومينانت جوق، وندا ءارتۇرلى ازاماتتار تۇرادى. ورتالىقتاردا ءۇردىس باسقاشا. ماسەلەن، بىزدە «ۇلت­ارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقشا مودەلى» بار. بۇل ارادا، كەرىسىنشە، اسسامبلەيامىز بار، پارلامەنتىمىز بار، سولار ارقىلى وزگە ۇلت وكىل­دەرىنىڭ بيلىككە تارتىلۋى قاداعا­لانادى.
- قاي اكىم، مينيسترلەر ءوزىنىڭ ارتىنان «كومانداسىن» ىلەستىرىپ جۇرەدى.
- جالپى، قازىر كىمدى الماساق تا، ءبارى دە ءوز كومانداسىن الىپ جۇرەدى. مۇنداي پراكتيكا 80-جىل­داردىڭ ورتا شەنىندە باستال­دى، ول تۇستا اۋەلبەكوۆ تورعايدان قى­زىلورداعا ادامدارىن كوشىرە باستادى. بۇعان وبەكتيۆتى دە سە­بەپتەر بولدى. ال 1997 جىلدىڭ اياعىندا مۇنداي ءۇردىس جالپىۇلت­تىق دەڭگەيگە جەتتى. پرەزيدەنت استانانى كوشىرگەننەن كەيىن، اكىمدەردىڭ اراسىندا ۇلكەن رو­تا­تسيا باستالدى. پاۆلوداردان پەت­روپاۆلعا، پەتروپاۆلدان اقمولا وبلىسىنا، سەمەيدەن پاۆلو­دار­عا، ت.ب. جەرلەرگە ادامدار قونىس تەۋىپ جاتتى...
جالپى، كەيبىر باسشىلاردىڭ بويىندا قورشاعان ورتاسىنا دەگەن پسيحولوگيالىق تاۋەلدىلىگى پايدا بولاتىن سياقتى. ماسەلەن، ول الەۋ­مەتتىك ماسەلەمەن - پالەنشەنىڭ، ىشكى ساياساتپەن - تۇگەنشەنىڭ، شا­رۋاشىلىق ىستەرمەن - ءۇشىنشى بىرەۋدىڭ اينالىسقانىنا بوي ءۇي­رەتىپ الادى. ول وبلىستان تۋرا سونداي مامانداردى تابامىن دەگەنشە، وعان سول مامانداردى وزىمەن بىرگە اپارعان ىڭعايلى. مۇندا تەك قانا مارات ءتاجين مي­نيسترلىكتەن مينيسترلىككە اۋىس­قاندا، وزىمەن ەشكىمدى دە الىپ جۇرمەيدى.
- ارتىنان ادامداردى ەرتىپ ءجۇرۋ قانشالىقتى ورىندى؟
- مۇندا ايماقتىق ماماندار­دىڭ ءوز پروبلەماسى بار، ويتكەنى ورتالىققا ايماقتان بارۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، اۋدان اكىم­دەرىنىڭ نە اكىم ورىنباسارلارىنىڭ ورتالىق بيلىككە جەتۋ مۇمكىندىگى نولگە تەڭ. ماسەلەن، ءماجىلىس دەپۋتاتى بولىپ، كەيىن مينيستر ورىنباسارى بولعان ازاماتتار كەزدەستى. بىراق بۇل 1000 ادامنىڭ ىشىندە بىرەۋىنە عانا بەرىلەتىن ءمۇم­كىندىك. ورتالىق مينيسترلىكتەرگە بايقاۋ ارقىلى ءوتۋ تاعى دا مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ءبارىمىز دە جاقسى ورىندارعا بايقاۋدىڭ ءوز ادامدارى ءۇشىن جاريالاناتىنىن بىلەمىز. بۇل تۇستا جالعىز امال ءارى جىلدارمەن جۇيەگە اينالعان مۇمكىندىك - ول بىرەۋدىڭ كومانداسىنا كىرۋ. سون­دىقتان ادامداردا ءبىر كوماندادا بولىپ، وسۋدەن باسقا امالى جوق.
زالدان سۇراق: - ەسكى مامان­داردىڭ ورنىن «بولاشاقتىقتار» قالاي باسىپ جاتىر؟
- «بولاشاق» باعدارلاماسى­نىڭ يدەياسى ءاۋ باستان جاقسى ەدى: بالالار شەتەلدەن ءبىلىم الىپ، كەيىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە تار­تىلۋى ءتيىس-ءتىن. بىراق «بولاشاق­تىقتار» جايلى ايتقاندا، كىم قانداي ماماندىقتى الدى دەگەنگە كەلگەندە، ەشكىم دە ءتىس جارمايدى. ەگەردە ولار «مەملەكەتتىك باسقارۋ» ماماندىعىن يگەرسە، ول بولەك ءاڭ­گىمە. ال بىزدە «بولاشاقتىق» دەسە، ءبىتتى، ول كەز كەلگەن سالانىڭ جاقسى مامانى دەپ قابىلدايدى. بىزدە كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن دە بولاشاقتىق مەملەكەتتىك قىز­مەتكەر بار. تۋرا سالاعا قاتىستى ماماندىق يەسى بولعان بولاشاق­تىقتاردى مەن بىلمەيمىن.
جالپى، «بولاشاق» بويىنشا وقۋ - ۇلكەن مارتەبە. بىراق كەيىن ولاردى قايدا جۇمىسقا ورنالاس­تىرۋدى ەشكىم دە بىلمەيتىن سياقتى. ءوز باسىم 5-6 مىسالدى بىلەمىن، جاقسى ءبىلىم الىپ، اپپاراتتا ءبىراز قىزمەت ەتىپ، بىردەن مينيسترلىك كرەسلوعا وتىرماي، ۇلكەن ءتاجىري­بەدەن وتكەن جاقسى ازاماتتار دا بار. بىراق جالپىلاما زەرتتەۋ جۇرگىزسەك، تەك قانا ءبىر ادام ءوڭىر­دىك دەڭگەيدە جۇمىس ىستەگەن. ەشكىم دە تاجىريبە جيناۋ ءۇشىن پەتروپاۆل، پاۆلودار، قىزىلوردا سياقتى اي­ماقتارعا بارمايدى. ياعني ولار­دىڭ قىزمەتتىك كارەراسى ورتا­لىقتا وتەدى، وڭىرلەردە قوردالانعان پروب­لە­مالاردى شەشىپ، تاجىريبە الما­سۋ اتىمەن جوق.

كامشات تاسبولات

«ايقىن» گازەتى 22 قازان 2009 جىل