ساكەن سەيفۋللين اتامەكەن بولاشاعىنىڭ نۇرلى، جارقىن بولۋىن تىلەدى، بارلىق سانالى عۇمىرىن، كۇش-جىگەرىن وسى ىزگىلىكتى ىسكە ارنادى. قازىر ءبىز دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرەيىك دەسەك، ساكەن اينالاسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قازاق داۋلەتى شالقىعان، ونەر-ءبىلىمى گۇلدەنگەن حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسۋدى ارماندادى. ول ۇكىمەت باسقارعان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەكونوميكانى، مادەنيەت پەن الەۋمەتتىك سالانى دامىتۋدىڭ ۇلان-عايىر شارۋالارىمەن قاتار تىكەلەي قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني سالاسىنداعى بۇرىن شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا بىلەك سىبانا كىرىستى. سول ءۇشىن “حالىق جاۋى” بولىپ ەسەپتەلدى، بولشەۆيكتەردىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە ءتۇستى.

امانتاي كاكەن، جۋرناليست.
كەڭەس زامانىندا رەپرەسسيا ناۋ¬قانىنا ىلىككەن جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ باسىم كوپ¬شى¬لىگىنە ۇلتشىل دەگەن ايىپ تاعىلاتىن. ءسا¬كەن¬گە دە وسىنداي پالە جابىستى. ونى اي¬تا¬سىز، ول قاراپايىم قاتارداعى ەمەس، ۇلت¬شىل¬دار توبىن قۇرعان ۇيىم جەتەكشىسى بو¬لىپ ەسەپتەلدى. اقيىق اقىننىڭ ءىس-ارەكەتىنە نكۆد-ءنىڭ ساياسي استار بەرىپ، مۇن¬داي قورىتىندى جاساۋى “نەگىزسىز” ەمەس ەدى.

ساكەن سەيفۋللين اتامەكەن بولاشاعىنىڭ نۇرلى، جارقىن بولۋىن تىلەدى، بارلىق سانالى عۇمىرىن، كۇش-جىگەرىن وسى ىزگىلىكتى ىسكە ارنادى. قازىر ءبىز دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرەيىك دەسەك، ساكەن اينالاسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قازاق داۋلەتى شالقىعان، ونەر-ءبىلىمى گۇلدەنگەن حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسۋدى ارماندادى. ول ۇكىمەت باسقارعان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەكونوميكانى، مادەنيەت پەن الەۋمەتتىك سالانى دامىتۋدىڭ ۇلان-عايىر شارۋالارىمەن قاتار تىكەلەي قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني سالاسىنداعى بۇرىن شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا بىلەك سىبانا كىرىستى. سول ءۇشىن “حالىق جاۋى” بولىپ ەسەپتەلدى، بولشەۆيكتەردىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە ءتۇستى.

امانتاي كاكەن، جۋرناليست.
كەڭەس زامانىندا رەپرەسسيا ناۋ¬قانىنا ىلىككەن جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ باسىم كوپ¬شى¬لىگىنە ۇلتشىل دەگەن ايىپ تاعىلاتىن. ءسا¬كەن¬گە دە وسىنداي پالە جابىستى. ونى اي¬تا¬سىز، ول قاراپايىم قاتارداعى ەمەس، ۇلت¬شىل¬دار توبىن قۇرعان ۇيىم جەتەكشىسى بو¬لىپ ەسەپتەلدى. اقيىق اقىننىڭ ءىس-ارەكەتىنە نكۆد-ءنىڭ ساياسي استار بەرىپ، مۇن¬داي قورىتىندى جاساۋى “نەگىزسىز” ەمەس ەدى.
ساكەن سەيفۋلليننىڭ ۇكىمەت بيلىگىنە قولى جەتىسىمەن-اق قازاقتى قىرعىز ەمەس، قازاق دەيىك، ءىس قاعازىن قازاقشا جۇرگىزەيىك، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزمگە توسقاۋىل قويايىق، قازاق جاستارىن وقۋ-بىلىمگە كوپ¬تەپ تارتايىق دەگەن سياقتى ۇلتتىق قۇن¬دى¬لىقتاردى ءبىرىنشى ورىنعا شىعارىپ ءدارىپ¬تەۋى، اسىرە بەلسەندىلىك كورسەتۋى بول¬شەۆيك باسشىلارعا ۇناي قويماعانى بەلگىلى.
الاشوردا قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ءالىمحان ەرمەكوۆ ء“بىز وردا جاعىندا بولدىق دەسەك تە ناعىز ۇلتشىل ساكەن سەيفۋللين ەدى” دەپ مويىنداعان ەكەن. راس، ساكەن قازاق حالقىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، بوتەن جۇرتپەن تەرەزەسى تەڭ بولۋىن اڭسادى. اققان جۇلدىزداي قىسقا ءومىرىن وسى ارمان-ماقساتتى ورىنداۋعا ارنادى. ناعىز ۇلتشىل ەدى. بىراق بۇل ءسوزدىڭ توركىنىن اركىم ءارتۇرلى تۇسىنەدى دەسەك، وكىنىشكە قاراي، بولشەۆيكتەر ءۇشىن ول “جاۋ” دەگەن ماعىنادا قولدانىلاتىن. ماسەلەن، عىلىمي تۇرعىدان كەڭەس تۇسىندا “ناتسيوناليزم – بۋرجۋازنايا ي مەلكوبۋرجۋازنايا يدەولوگيا، ا تاكجە پسيحولوگيا ۆ ناتسيونالنوم ۆوپروسە” (فيلوسوفسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. م.، 1983) دەپ انىقتالدى. دەمەك، ەلدى باي مەن كەدەيگە ءبولىپ، قوعام دامۋىن تاپتىق كۇرەس تۇرعىسىنان تۇسىندىرەتىن بولشەۆيكتەردىڭ تۇپكى ماقساتى بۋرجۋازيالىق يدەولوگيا قالدىقتارىن قۇرتۋ بولىپ تابىلسا، ال مۇنى قوستادى، قوشتادى دەگەندەردىڭ ءىسى قولما-قول قاتتالىپ، قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلاتىندىعى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءسويتىپ، رەسمي تۇردە “ۇلتشىل” دەگەن ءسوز كەڭەس زامانىندا پالساپالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، ساياسي استارى بار قۇقىقتىق تەرمين قاتارىنا قوسىلدى دا مۇنىڭ ءوزى ەلدى ۇلكەن قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراتتى.
دۇنيەنىڭ بارلىق قۇبىلىسىنا ساياسي استار بەرەتىن كوممۋنيستىك قوعامدا “ۇلتشىلدىق” دەگەندى عالىمدار وسىلاي سيپاتتادى. دۇرىسىندا، قاراپايىم سوزبەن ايتساق، ۇلتشىلدىق دەگەنىمىز ۇلتىن، حالقىن سۇيۋشىلىك، ونىڭ ۇلتتىق بايلىقتارىن اسپەتتەپ، ۇلىقتاي بىلەتىن ادامنىڭ سانا-سەزىمى، قيمىل-ارەكەتى ەمەس پە؟ سوندىقتان دا ءبىز ۇلتشىلدىق ء“تول ەتنوستىق قۇندىلىقتارى مەن ماقسات-مۇراتتارىن قۇرمەتتەۋىمەن سيپاتتالاتىن ادام ساناسىنداعى الەۋمەتتىك ساياسي-ەتنيكالىق قۇبىلىس” (قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى. ا.، 9-ت.) دەگەن قازاق عالىمدارىنىڭ تۇجىرىمىن باسشىلىققا العان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز.
ساكەن سوۆناركوم توراعاسى بولىپ تۋرا ەكى-اق جىل ىستەدى. ونىڭ سول ءبىر اۋىر جىلداردا اشتىقپەن كۇرەس تاعى باسقا تولىپ جاتقان حالىق شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ سالاسىنداعى ءىس-ارەكەتىن بىلاي قويعاندا، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن كادەگە جاراتىپ، ۇلتتىق رۋحىمىزدى اسقاقتاتۋ جولىندا تىندىرعان جۇمىستارى قانشاما دەسەڭىزشى! سونىڭ كەيبىرەۋىن عانا اتاپ وتەيىك.
كومپارتيا مۇشەسى ءۇشىن بارىپ تۇرعان تارتىپسىزدىك بولىپ تابىلاتىندىعىنا قاراماستان اقىن بابامىز وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ رۇقساتىنسىز (!) الاشوردا كوسەمىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزدى. سوۆناركوم توراعاسى مۇنىمەن قويماي بايانداما جاساپ، “ۇلتىن سۇيەتىن شىن ۇلتشىل”، ەشكىمدى باي مەن كەدەيگە بولمەي “قازاقتى عانا سۇيەتىن ادال ۇلتشىل”، “سول ۇلت قامى ءۇشىن كوممۋنيستىك پارتياعا دا كىردى” دەپ احاڭنىڭ كىم ەكەندىگىن ەسكەرتىپ، قازاق تاريحىنىڭ تورىندەگى ورنىن تۇڭعىش رەت كورسەتىپ بەردى.
ۇلت كوسەمىنىڭ قادىر-قاسيەتىن وسىلاي با¬عالاعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءوزى ناعىز ۇلتشىل ەدى. ەگەر ول ونداي بولماسا “قازاقتى قازاق دەيىك، تاريحي قاتەنى تۇزەتەيىك” دەپ رەسمي تۇردە ماسەلە كوتەرەر مە ەدى؟ مۇنىڭ ءوزى ۇزاق ايتىس-تارتىستان سوڭ ساكەن قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن سوۆەتتەردىڭ V بۇكىلقازاقتىق سەزىنىڭ 1925 جىلدىڭ 18 ساۋىرىندەگى قاۋلىسىنا وراي قازاق بۇرىنعىداي قىرعىز ەمەس، قازاق دەپ اتالاتىن شەشىمگە ۇلاستى (ونىڭ ورىسشاسىندا قازىرگىدەي كازاح ەمەس، كازاك دەپ جازىلعان بولاتىن - ا. ك.).
سوۆەتتەر تۇسىندا قازاق ۇكىمەتىن باسقارعان ازاماتتاردىڭ ىشىندە ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ قانجوسا ىزدەرى تۋرالى اشىق پىكىر ايتىپ، ونىمەن كۇرەسۋ قاجەتتىگىن تالاپ ەتكەن ءبىرىنشى قازاق كىم دەسەك، ول – سەيفۋللين. اقىننىڭ وسىدان 86 جىل بۇرىن ايتىپ-جازعاندارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمان-ماڭىزىن جويعان جوق.
كوپ جاعدايدا ءسوز بەن ءىسى قابىسا بەرمەيتىن جاڭا بيلىكتىڭ قۇرعاق ۋادەسىنە يلانىپ، بول¬شەۆيكتەردىڭ وتارشىلىق زارداپتارىن جويىپ، جەرگىلىكتى حالىققا بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان ورناتامىز دەگەن قۇرعاق ۋادەسىنە سەنگەن وعان 1923 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندە اشىلعان ركپ(ب) ءحىى سەزىنىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندە ايتقان وي-پىكىرى، قابىلداعان شەشىمى ساكەننىڭ ويلاعان جەرىنەن شىعىپ، جاڭا كۇش-قۋات بەرگەندەي ەدى. سونىڭ جەلىگى بولار، ول ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى جۇزەگە اسىرۋعا قارسىلىق ەسەبىندە ورىن الىپ وتىرعان مەتروپوليانىڭ ءالى دە بولسا ورىستاندىرۋ، شو¬ۆينيستىك ساياساتتى جالعاستىرىپ كەلە جاتقاندىعىن سىناۋعا اشىق كىرىستى. ماسەلەن، “ۇلت ماسەلەسىنىڭ ماڭىزى” دەگەن ماقالاسىن وقىپ كورەيىكشى.
“روسسيادا جاڭا شارۋاشىلىق ساياسات (نەپ) جۇزەگە اسقاننان بەرى ورىستىڭ ۇلتشىلدىعى كۇشەيە باستادى. ءام دەنيكيننىڭ ىستەي الماعان بۇرىنعى “ۇلىق روسسيانى بولمەي-جارماي تۇتاس ساقتاۋ” پىكىرىن قازىرگى ۋاقىتتا ەپپەن، بىلدىرتپەي ىسكە اسىرماق تىلەك تە بار.
بۇل يدەيا – سمەنوۆەحستۆو (كەڭەس وكىمەتىن مويىنداي وتىرىپ، نەپ ساياساتى تۇبىندە كسرو-نى ىشتەي ىدىراتادى دەپ ۇمىتتەنگەن حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى ورىستىڭ ەميگرانت ينتەللي¬گەنتسياسى ىشىندەگى قوعامدىق-ساياسي اعىم – ا. ك.) جاڭا شارۋاشىلىق ساياساتى ورناعالى ىشكى تۇرمىسىمىزدا ءبىر جاڭا كۇش تۋا باستادى. ول جاڭا كۇش ءبىزدىڭ كەڭەس مەكەمەلەرىنە ءام حاتتا پارتيا مەكەمەلەرىنە ۇيالاي باستاعان ورىستىڭ ۇلتشىل¬دىعى، وزىمشىلدىگى. ناتسيونالنو-شوۆينيستي¬چەسكوە”، – دەپ ساكەن بولشەۆيكتەردىڭ ناقتى اتقارىپ وتىرعان ءىس-ارەكەتىنىڭ پاتشالىق جۇيەدەن الىسقا ۇزاي قويماعاندىعىنىڭ بەتىن اشىپ بەرەدى. جاڭا وكىمەتتىڭ وسىنداي يمپەريالىق، ۇلىدەرجاۆالىق پيعىلىن سارالاي وتىرىپ ساكەن جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى.
“ەگەردە ورىستىڭ جارلى تابى (پرولەتارياتى) جالعىز ورىستىڭ كرەستيانستۆوسىمەن ەمەس، بۇرىنعى ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ كرەستيانستۆوسىمەن (اۋىل شارۋاسىمەن) دۇرىس جالعاسۋ ءام دۇرىس وداقتاستىق جاساي السا، ءار ۇلتتىڭ اۋىل شارۋالارىنا دا سونداي وزىنىكى بولۋ كەرەك. ال ءار ۇلتتىڭ اۋىل شارۋالارىنا كەڭەس ۇكىمەتى وزىنىكى بولۋ ءۇشىن ول كەڭەس ۇكىمەتى جەرگىلىكتى ۇلتتار ءۇشىن تۇسىنىكتى بولۋى كەرەك. جەرگىلىكتى مەكەمەلەردە ءىس ولاردىڭ انا تىلىندە ءجۇرۋ كەرەك. جەرگىلىكتى مەكەمەلەردە ىلعي سول جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ءتىلىن، تۇرمىسىن، زاڭىن، ادەت-عۇرپىن بىلەتىن ءوز ادامدارىنان وتىرعىزۋ كەرەك” – دەيدى اۆتور.
ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ ەڭبەكشىل جۇرتى بۇرىنعى بيلەپ-توستەگەن ۇلتتارمەن قاعاز جۇزىندە، زاڭ الدىندا قۇقىقتارى تەڭ بولعانىمەن ءىس جۇزىندە ءتۇرلى جاعدايدا بىردەي بولماي كەلگەن ەدى. سونىڭ سالدارىنان ەكى جاقتىڭ اراسىندا ۇعىنىسپاۋ¬شىلىق، تۇسىنبەۋشىلىك بولىپ كەلدى دەي كەلە ساكەن سۇراق قويادى: “مەملەكەتكە، كوممۋنيست پارتياسىنا بۇرىن كەم بولىپ قالعان ۇلتتان شىققان “ۇلتشىلدىق” قاتەرلى مە، جوق، بۇرىن ۇلىق، قوجا بولىپ قالعان زور ۇلتتان شىققان “وزىمشىلدىك”، “وتارشىلىق” قاتەرلى مە؟.. پارتيا¬نىڭ ءام كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جالپى ىستەرىنە، جالپى باعىتىنا ەڭ ۇلكەن قاتەرلى، ۇلكەن كەسەلدى، زياندى نارسە بۇرىنعى زور بولىپ قالعان ەلدەن شىققان “وتارشىلدىق”، “وزىمشىلدىك”، ال ايانباي كۇرەسەتىن زاتىمىز وسى”، – دەيدى ول “12-پارتيا جينالىسى ۇلت ماسەلەسىن دۇرىس شەشۋگە جاڭا جوبا كورسەتتى” دەگەن ماقالاسىندا. – پارتيا سەزىنىڭ قارارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ساكەن ەڭ نەگىزگى قاۋىپ ۇساق ۇلتتاردىڭ (قازاقتاردىڭ) ۇلتشىلدىعى ەمەس، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم ەكەندىگىنە تاعى دا ەرەكشە نازار اۋدارادى.
قاعاز جۇزىندە بوستاندىق تيگەنىمەن، ءوزىنىڭ قاراڭعىلىعىنان، ءىس جۇزىندە كەيبىر رەتتەردە تەڭدىككە قولى جەتە قويمايتىنىن ورتالىققا تاۋەلدى ۇلتتىڭ وزىنەن شىققان كوممۋنيستەرى ارتىعىراق بىلەدى. مىنە، وسىعان بايلانىستى بۇرىنعى قوجا بولعان ۇلت پەن جەرگىلىكتى ۇلت وكىل¬دەرى اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك بولىپ قالاتىندىعىن ەسكەرتە كەلە ساكەن ويىن بىلاي قورىتادى.
ءوزىن ءاردايىم قوجا رەتىندە سەزىنەتىن ورىستارعا ۋاق ۇلتتاردىڭ سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋىن جويۋ ءۇشىن ولارعا شىن مانىندە تەڭدىك، ەرىك، بيلىك بەرىلۋىنىڭ قاجەتتىگىن كورسەتىپ، جەرگىلىكتى مەكەمەلەردە ءىستى سول ۋاق ۇلتتاردىڭ انا تىلىندە جۇرگىزۋ كەرەك دەيدى ول. سونىمەن بىرگە، اۆتور مەكەمە باسقارمالارىنا جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ ادامدارىن كوپتەپ الىپ، ۇلت ايماقتارىندا ونەركاسىپ سالاسىن ورىستەتىپ، بۇرىن اسكەرگە الىنباي جۇرگەن حالىقتاردى اسكەرگە شاقىرىپ، بولەك ۇلت اسكەرىن قۇرعان ءجون دەپ ەسەپتەيدى. بۇرىنعى كەمدىك كورىپ، وتارلانعان ۇلتتارعا كوبىرەك سەنىم ارتقان دۇرىس دەگەن پىكىردى ورتاعا سالادى.
تاۋەلسىزدىك العان جيىرما جىلداي ۋاقىت ىشىندە انا ءتىلىمىز كونستيتۋتسيالىق تالاپقا ساي مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە يە بولعانىنا قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بوساعا سىعالاپ تۇرعانى شىندىق. ولاي بولسا، سوۆناركوم توراعاسى ورىنتاعىنا وتىرا سالىپ وسىدان 87 جىل بۇرىن ساكەن قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتەيىك، ال كەڭسە ىستەرىن قازاقشاعا كوشىرەيىك دەپ رەسمي تۇردە تالاپ قويۋى ەرلىكپەن پارا-پار بولاتىن ءىس دەپ اتاۋىمىز ورىندى بولماق. ايتىڭىزشى، ۇكىمەت باسقارعان قاي قازاق ساكەن سياقتى ءتىل ماسەلەسىنە بىلەك سىبانا كىرىستى؟ سوۆناركومداعى ۇلان-عايىر جۇمىسىن “ەڭبەكشىل قازاقتاعى” رەداكتورلىق قىزمەتىمەن ۇشتاستىرعان ول وسى تاقىرىپقا بىرىنەن سوڭ ءبىرى توعىز ماقالا جازدى.
بىراق اقىن بابامىز ۇگىت-ناسيحاتپەن عانا شەكتەلمەگەنى بەلگىلى. ناقتىلى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا مۇرىندىق بولدى. قولىنداعى بيلىگىن پايدالانىپ، ءتىلىمىزدىڭ وركەن جايۋى ءۇشىن تەر توكتى، شارشاپ-شالدىقتى. ساكەن: “سىلبىر قيمىلدايسىڭ، كوميسسيا جۇمىسى ءالى دە ويداعىداي بولماي جاتىر”، دەپ ءوزىنىڭ جان جولداسى كازتسيك سەكرەتارى جانايدار سادۋاقاسوۆتى سىنادى. ءتىل ماسەلەسىن شەشۋدە “ورىنسىز تارتىنشاقتاپ، ساقتىق جاسايسىز” دەپ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيتقالي مەڭدەشەۆكە دە رەنىشىن ءبىلدىردى. تاپ وسىنداي سەبەپكە بايلانىستى وبلىستىق پارتيا كومي¬¬تەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گەورگي كوروستەلەۆپەن اراسى الشاقتاي ءتۇستى. ودان باسقا دا جاقسى-جايساڭداردىڭ كوپشىلىگى ساكەننىڭ قازاق ءتىلى جونىندەگى شيراق قۇلشىنىسىن جاپپاي قولداي قويدى دەۋ قيىن. سوعان قاراماستان ايتقان ءسوزىن وتكىزدى. 1923 جىلعى 22 قاراشادا كيرتسيك قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى جونىندە ارنايى دەكرەت قابىلداعان-دى.
قازىر ادام كاپيتالىنا نازار اۋدارىلىپ، بۇعان تىكەلەي قاتىستى دەگەن وقۋ-ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىن ساراپتاۋ ادەتكە اينالدى. بۇل تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ويتكەنى، قانداي دا بولسىن مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنىڭ نۇرلى بولۋى ءۇشىن بۇل ەكى سالانىڭ ورنى ەرەكشە ەكەندىگىنە ەشكىم كۇماندانا قويماس. قوعام مۇشەلەرىنىڭ ساۋاتتى، كاسىپتىك دەڭگەيلەرىنىڭ جوعارى، دەنساۋلىق¬تارىنىڭ مىقتى بولۋى ەلدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ەلەۋلى ىقپال جاسايتىندىعى ءسوزسىز. سوندىقتان قانداي ەل بولسا دا ونىڭ تياناقتى شەشىمىن تابۋعا ءاردايىم مۇددەلى.
مىسالعا ءبىلىم بەرۋ سالاسىن الايىق. قازاقستان جوسپار بويىنشا 2008 جىلى بۇعان ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 4,4 پايىزى جۇسالادى دەپ جوسپارلاسا، ورىندالعانى – 3,6 پايىز. بۇل كورسەتكىش ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادا 6 پايىز شاماسىندا كورىنەدى. وسىعان وراي مىنا ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارىپ كورىڭىزشى. 1 ميلليون ادامعا شاققاندا جوعارى وقۋ ورنىنىڭ سانى جاعىنان ءبىز ۇلىبريتانيانى، جاپونيانى، گەرمانيانى، رەسەيدى باسىپ وزىپپىز. قازىر قازاقستاندا 181 جوعارى وقۋ ورنى بار ەكەن. دەمەك، سانى كوپ، ال ساپاسى شە؟ ويلانارلىق ءجايت.
ساكەن سەيفۋللين قازاق حالقىنىڭ ىرگەلى مەملەكەت ورناتۋى ءۇشىن ەلدىڭ ساۋاتتى بولىپ، عىلىم-بىلىمگە دەگەن قاجەتتىلىگىن ارتتىرۋدىڭ ەرەكشە ماڭىزى بار ەكەندىگىن ەرتە سەزگەن. بۇعان شاكىرت بولىپ جۇرگەن كەزىنىڭ وزىندە “ايقاپ” جۋرنالىندا جاريالانعان “ومبىنىڭ ورتالىق-فەلدشەرلىك مەكتەبى” (№ 21, 1913) دەگەن ماقالاسى دالەل.
وقۋ-ءبىلىم ماسەلەسىنە ارنالعان تىرناقالدى ەڭبەگىندە ول پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق بالالارى ءۇشىن ارنايى بولىنگەن 16 ستيپەندياعا ءۇش-اق شاكىرت تۇسكەندىكتەن، قالعان بوس ورىندار ورىس بالالارىنا ۇلەستىرىلگەنىن قىنجىلا جازادى. سوندىقتان، دەيدى ساكەن، “كەلەسى جىلى اقمولا قازاعىنا ما، سەمەيگە مە ستيپەنديا بوسايدى ورىس بالالارىنان. تاعى دا قازاق بالالارى قۇر قالماي ۇمتىلۋى كەرەك”، – دەپ ەسكەرتەدى. دەمەك، بالاۋسا جىگىت وكىمەت قارجىسى ەسەبىنەن بولىنگەن ورىنعا قازاقتار تاعى دا بەيقامدىق جاساماسىن، دالادا قالماسىن دەپ شىرىلدايدى.
سەميناريادا وقىپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە وسىنداي وي تولعاعان ساكەن ۇكىمەت باسىنا كەلىسىمەن-اق توراعالىق قىزمەتىن “ەڭبەكشىل قازاقتىڭ” رەداكتورلىعىمەن قوسا اتقارىپ، وسى تاقىرىپتى گازەت بەتىندە تۇراقتى تۇردە كوتەرىپ جاتتى: “زور مىندەت”، ء“ار قازاقتىڭ جادىندا وقۋ بولسىن”، “بارلىق كۇش وقۋعا” ت.ب. ول: “وقۋسىز قازاقتىڭ بولاشاقتاعى كۇنى قاراڭ”، دەي كەلىپ، الداعى “جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قازاق ونەرلى حالىقتاردىڭ قاتارىنا كىرۋ كەرەك” دەيدى. بۇدان سوڭ “قازاق حالقىنا وقۋ كەرەك، وقۋ كەرەك، وقۋ كەرەك” دەپ ۇرانداتىپ الادى دا، بۇرىن “قازاققا وقۋ ءبىر مارتەبە كەرەك بولسا، ەندى، مىڭ مارتەبە كەرەك” ەكەندىگىن جۇرتتىڭ ەسىنە سالادى.
مىنە، وسى مىندەتتىڭ ويداعىداي جۇزەگە اسۋى ءۇشىن ساكەن “...جەر-جەردەگى مەكەمەلەر جانە قازاقستاننىڭ باس مەكەمەلەرى بارلىق قورىنداعى قاراجاتتىڭ جارتىسىن (50 پروتسەنتىن) وقۋ ىسىنە جۇمساۋ كەرەك”، دەيدى. “تەك سوندا عانا وقۋ ءىسى كوركەيەدى، سوندا عانا مۇعالىمدەر تابىلادى، سوندا عانا وقۋ ۇيلەرى جوندەلەدى، وقۋ كىتاپتارى دا تابىلادى، وقۋشىلار دا ىنتالى وقىپ، وقۋ جەمىستى بولادى”، دەيدى.
ساكەن وسىلاي دەپ جازىپ قانا قويمايدى، كەلەسى ماقالاسىندا ەلدىڭ جۇقالاڭ بيۋدجەتىنە قاراماي-اق وقۋ-ءبىلىم سالاسىنا قىرۋار قارجى بولدىك، ەندى سونى ەل يگىلىگىنە پايدالانايىق دەي كەلىپ، “... ناداندىقتى جويماي قاتارعا كىرە المايسىڭ، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ بالاسى، وقى، وقى! جاتپا، تۇرما وقى، ۇيرەن، ايتپەسە، قاتارعا كىرە المايسىڭ!”، دەپ قورىتادى ويىن.
سوۆناركوم توراعاسى بولىپ جۇرگەن كەزدە ول قازاقستاننان تىس جەرلەرگە ماسكەۋگە، پەتەربۋرگكە، تومسكىگە، قازانعا، ساراتوۆقا، ت.ب. ءىرى قالالارعا بالالاردى وقىتۋ جونىندە ۇكىمەت قاۋلىسىن قابىلداتادى. قازاق ۇكىمەتى بەلگىلەگەن شاكىرتاقىمەن پەتەربۋرگتە مۇحتار اۋەزوۆ پەن الكەي مارعۇلان، تومسكىدە قانىش ساتباەۆ ءبىلىمىن تولىقتىردى. سول كەزدە وسى باعدار¬لامامەن كوپتەگەن قازاق جاستارى ءبىلىم الىپ، ولاردىڭ قاتارىنان ونداعان مەملەكەت قايرات¬كەرلەرى، ۇيىمداستىرۋشى ىسكەر باسشىلار، وقۋ-ءبىلىم، مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇلكەن ماماندارى شىقتى. ساكەننىڭ وسىنداي ۇلتشىلدىعى ەلىمىزدىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ وركەندەپ، رۋحاني الەمىنىڭ كوركەيە تۇسۋىنە ەلەۋلى ىقپال جاساعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ساكەننىڭ اتاجۇرتىن، قازاق حالقىن داۋلەتى شالقىپ، رۋحاني دۇنيەسى كوركەيىپ گۇلدەنگەن باي-قۋاتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلسىن دەپ جانتالاسقان بۇل ارەكەت-قيمىلىن بولشەۆيكتەر ۇلتشىلدىق دەپ تانىدى. سول ءۇشىن بيىك لاۋا¬زىمدى قىزمەتىنەن شەتتەتىلدى. كەيىن جازىقسىز اتىلىپ كەتۋىنە نەگىز بولعان بىردەن-بەر سەبەپتىڭ ءوزى دە وسى بولاتىن.

استانا. «ەگەمەن قازاقستان» №368 (25765) 07 قاراشا سەنبى 2009 جىل