حابار ارناسى. «بەتپە-بەت» باعدارلاماسى. 18.11.2009

قوناق: مۇحتار قۇل-مۇحاممەد - قر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى.

جۇرگىزۋشى: بەرىك ءۋالي

جۇرگىزۋشى: ەلباسىمەن بولعان تىكەلەي ەفير كەزىندە قانشا ساۋال  كەلىپ ءتۇستى. وسى ساۋالعا جاۋابىڭىزدى تىڭداپ الىپ اڭگىمەمىزدى ارى قاراي جالعاستىرايىق.

قوناق: بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردىڭ جالپى سانى 45 مىڭنان استى. ونىڭ ءبىراز بولىگى حات ارقىلى تىكەلەي ەفيرگە دەيىن دە كەلىپ ۇلگىرگەن بولاتىن. ويتكەنى تىكەلەي ەفير تۋرالى انونستى ءبىز ەرتە باستادىق. ەفيردىڭ كەزىندە دە كوپتەگەن سۇراقتار بولدى. تەلەفونمەن، ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى دا كەلىپ تۇسكەن سۇراقتار دا از ەمەس. جاستار جاعى وسى زامانعى تەحنولوگيا قۇرالىن كوبىرەك پايدالانىپ سمس  جىبەرۋ ارقىلى دا سۇراقتار جولدادى. جالپى كەلىپ تۇسكەن سۇراقتاردىڭ بارلىعىن بىردەي ەلباسىنا قويىلعان سۇراقتار دەپ ايتۋعا بولمايدى.  مىسالى، حات حابارلاردىڭ ىشىندە ەلباسىنا راحمەت ايتىپ، ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ جازعان حاتتار دا جەتىپ ارتىلادى. ويتكەنى ەلباسى وتە اشىق ادام مەن ول كىسىنىڭ جانىندا ءبىراز جىلدار بويى قىزمەت ىستەدىم. استانادا بولماسىن، الماتىدا بولماسىن ەلگە، الىستاعى اۋىلدارعا شىققاندا  بولماسىن حالىق كوپتەگەن وتىنىشتەرىن ايتىپ جاتادى. ەلباسىنىڭ سول ماسەلەلەردى بىردەن شەشىپ حالىققا كومەكتەسكەنىنە مەن تالاي رەت كۋا بولدىم.  سوندىقتان حالىقتىڭ ىقىلاسى وسى تىكەلەي ەفيرگە قاتتى اۋدى دەپ ايتا الامىن.

حابار ارناسى. «بەتپە-بەت» باعدارلاماسى. 18.11.2009

قوناق: مۇحتار قۇل-مۇحاممەد - قر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى.

جۇرگىزۋشى: بەرىك ءۋالي

جۇرگىزۋشى: ەلباسىمەن بولعان تىكەلەي ەفير كەزىندە قانشا ساۋال  كەلىپ ءتۇستى. وسى ساۋالعا جاۋابىڭىزدى تىڭداپ الىپ اڭگىمەمىزدى ارى قاراي جالعاستىرايىق.

قوناق: بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردىڭ جالپى سانى 45 مىڭنان استى. ونىڭ ءبىراز بولىگى حات ارقىلى تىكەلەي ەفيرگە دەيىن دە كەلىپ ۇلگىرگەن بولاتىن. ويتكەنى تىكەلەي ەفير تۋرالى انونستى ءبىز ەرتە باستادىق. ەفيردىڭ كەزىندە دە كوپتەگەن سۇراقتار بولدى. تەلەفونمەن، ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى دا كەلىپ تۇسكەن سۇراقتار دا از ەمەس. جاستار جاعى وسى زامانعى تەحنولوگيا قۇرالىن كوبىرەك پايدالانىپ سمس  جىبەرۋ ارقىلى دا سۇراقتار جولدادى. جالپى كەلىپ تۇسكەن سۇراقتاردىڭ بارلىعىن بىردەي ەلباسىنا قويىلعان سۇراقتار دەپ ايتۋعا بولمايدى.  مىسالى، حات حابارلاردىڭ ىشىندە ەلباسىنا راحمەت ايتىپ، ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ جازعان حاتتار دا جەتىپ ارتىلادى. ويتكەنى ەلباسى وتە اشىق ادام مەن ول كىسىنىڭ جانىندا ءبىراز جىلدار بويى قىزمەت ىستەدىم. استانادا بولماسىن، الماتىدا بولماسىن ەلگە، الىستاعى اۋىلدارعا شىققاندا  بولماسىن حالىق كوپتەگەن وتىنىشتەرىن ايتىپ جاتادى. ەلباسىنىڭ سول ماسەلەلەردى بىردەن شەشىپ حالىققا كومەكتەسكەنىنە مەن تالاي رەت كۋا بولدىم.  سوندىقتان حالىقتىڭ ىقىلاسى وسى تىكەلەي ەفيرگە قاتتى اۋدى دەپ ايتا الامىن.

جۇرگىزۋشى: ەلباسىنا قويىلعان ساۋالدارعا قاراپ وتىرىپ، وسى جۇرت ۇكىمەتكە قوياتىن سۇراقتى نەگە تىكەلەي ەلباسىنا قويىپ جاتىر، نەگە ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ وزىنە قويمايدى دەگەن ءبىر ساۋال تۋىندايدى. الدە ەل ۇكىمەتكە سەنبەي مە؟

قوناق: جوق، ولاي دەپ باعالاۋعا بولمايدى. بۇنى ەڭ الدىمەن ەلدىڭ ەلباسىنا دەگەن ەرەكشە سەنىمىنىڭ بەلگىسى دەپ باعالاۋ كەرەك. ويتكەنى ءوزىڭىز بىلەسىز، ەڭ سوڭعى سايلاۋدا پرەزيدەنتىمىز بۇكىل حالىقتىق پرەزيدەنتكە اينالدى، سايلاۋشىلاردىڭ 91 پايىزى ەلباسىنا داۋىس بەردى.

مىناۋ داعدارىس زامانىندا، ءتىپتى ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرىندە زەينەتاقى قىسقارىپ جاتقان كەزدە، جالاقى قىسقارىپ جاتقان كەزدە، باسقا دا ءتۇرلى الەۋمەتتىك تولەمدەر قىسقارىپ جاتقان كەزدە، قازاقستان  كەرىسىنشە جۇرتتىڭ جالاقىسىن ءوسىرىپ وتىر، توقتاپ قالعان بىردە ءبىر ءىرى كاسىپورىن جوق، حالىقتىڭ اراسىنداعى جۇسىسسىزدىق بارعان سايىن ازايىپ بارادى.

جۇرگىزۋشى: تىكەلەي ەفيردى ۇيىمداستىرۋ كەزىندە سىزدەردىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە نەگىزىنەن قانداي ساۋالدار كەلىپ ءتۇستى؟ مىسالى قازىر جالاقى ماسەلەسى مادەنيەت قايراتكەرلەرىن قاتتى تولعاندىرىپ جۇرگەن كورىنەدى.

قوناق: جالاقىنى قانشا كوتەرسەكتە، «وسى بىزگە جەتەدى»، «جەتىپ ارتىلادى» دەپ ەشكىم ايتپايدى عوي. ال شىنتۋايتىنا كەلەتىن بولساق، ءبىز بۇگىن كوللەگيادا دا ونى اتاپ وتتىك. ەلباسىنىڭ حالىققا جاساعان جولداۋىندا كورسەتىلگەن تىكەلەي تاپسىرمالاردىڭ ناتيجەسىندە بيىل قازاقستانداعى بارلىق مادەنيەت، اقپارات سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقاسى 25 پايىزعا ءوستى. كەلەسى جىلى 1 يۋلدەن باستاپ تاعى 25 پايىزعا كوتەرىلەيىن دەپ وتىر. 2011 جىلى 30 پايىزعا كوتەرىلمەك. ەگەر ونى 2005 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرساق، 2 جارىم 3 ەسەگە دەيىن كوتەرىلدى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. سوندىقتان سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇل ماسەلە بويىنشا كوتەرىپ وتىرعان ساۋالدارى ارتىقتاۋ دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە بولا بەرسە ەكەن،  بولعان ۇستىنە بولا بەرسە ەكەن دەپ تىلەيمىز، بىراق بۇگىنگى كورسەتىلىپ جاتقان قامقورلىق - قازىرگى الەمدىك قارجى داعدارىسىندا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ وتە تۇراقتى جانە مىقتى دامىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ ايعاعى جانە ەلباسىنىڭ جالپى مادەنيەتكە عانا ەمەس، بارلىق بيۋدجەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە كورسەتىپ وتىرعان قامقورلىعى دەپ باعالانۋى كەرەك.

جۇرگىزۋشى: سىزگە سۇراق قويۋ ءۇشىن ءبىر كورەرمەنىمىز بايلانىستا تۇر ەكەن. كەش جارىق!

كورەرمەن: اسسالاۋمالەيكۋم! الماتىدان كەنەسار قاپتاعاەۆ بولامىن. وسى مىنا جاقىندا "قازاق ەلى" موۋمەنت اشىلدى. بىراق، جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ەسكەرتكىشتەرى دالادا قالدى. ونى قازاق گازەتتەرى  ادام ايارلىقتاي ماقالالارمەن كورسەتىپ جازىپ جاتىر. وسى ماسەلەگە ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي ءوزى؟

قوناق: سۇراعىڭىزعا راحمەت. بۇل ماسەلەنى تىم دابىرا قىلۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى جاقىندا عانا "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىندە، باسقا دا جەتەكشى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا بەلگىلى تاريحشى عالىمىمىز، جازۋشى قويشىعارا سالعاريننىڭ وتە ورنىقتى ماقالاسى جاريالاندى.

مەن جالپى وسى مينيسترلىككە كەلگەننەن كەيىنگى ءبىر جارىم جىلدىڭ ىشىندە ەسكەرتكىشتەر جونىندە مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ءۇش بىردەي وتىرىسى بولىپ ءوتتى. ونىڭ بارلىعىنىڭ باسى قاسىندا ءوزىم بولدىم. مىسالى، وتكەن جىلدىڭ اقپان ايىندا كەلگەن ۇسىنىس بويىنشا، "قازاق ەلى" مونۋمەنتىنىڭ ءدال قازىرگى جوباسىنىڭ باستاپقى ۆاريانتى ۇسىنىلدى. بىراق وندا ەشقانداي حاندار، باتىرلار جونىندە ۇسىنىس بولعان جوق. ودان كەيىن ءساۋىر ايىندا بولعان ۇسىنىستا وسى ەسكەرتكىشتى ودان ءارى جەتىلدىرۋ، ونداعى بارەلەفتىڭ قازاق حالقىنىڭ كونە زاماننان كۇنى بۇگىنگى دەيىنگى تاريحىن كورسەتۋ، ەلباسىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى رەتىندەگى تاريحتاعى ءرولىن كورسەتۋ جونىندە ۇسىنىستار كەلىپ ءتۇستى. بۇنى دا مەملەكەتتىك كوميسسيا قولدادى. مەمەلكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسى اشىق، ايقىن، ەشقانداي بۇكپەسىز، بوياماسىز جۇرگىزىلگەن.  قۇرامىندا رەسپۋبليكامىزداعى جەتەكشى سۋرەتشىلەر، مۇسىنشىلەر بار. سوندىقان ونى وتە بەدەلدى كوميسسيا دەپ ايتۋعا بولادى. بيىلعى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا تاعى دا ءبىر ۇسىنىس كەلىپ ءتۇستى. استانا قالاسىندا "قازاق ەلى" مونۋمەنتىنىڭ ار جاعىندا ۇلكەن ءبىر پارك بوي كوتەرىپ كەلە جاتىر. سول پاركتە باتىرلار اللەياسىن اشۋ جونىندە. استانا قالاسى اكىمشىلىگىنەن ۇسىنىس كەلىپ ءتۇستى، ول ۇسىنىستا سول جەرگە بىرنەشە قازاق باتىرلارىنىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋ جونىندە ناقتى ۇسىنىس جاسالدى. كوميسسيا تولىعىمەن بۇل ۇسىنىستى قولدادى. ونىڭ ىشىندە دە جانىبەك پەن كەرەيگە ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى اڭگىمە جوق. جالپى جانىبەك پەن كەرەيگە ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق ول ەكەۋى دە استانانىڭ تورىنەن ورىن الۋعا لايىقتى تۇلعالار، وعان دا ۋاقىت كەلەر. استانانىڭ تاماشا ءبىر جەرىنەن جانىبەك پەن كەرەيگە تاماشا ەسكەرتكىش ورناتىلار دەپ ويلايمىن. ال مىنا مونۋمەنتكە كەلەتىن بولساق، بۇل وتە تاماشا مونۋمەنتالدى دۇنيە بولىپ شىققان! قازاق حالقىنىڭ كونە زاماننان كۇنى بۇگىن دەيىنگى تاريحىن وتە ايشىقتى كورسەتە بىلگەن. استانانىڭ ساۋلەتتى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى دەپ ايتۋعا بولادى.

جۇرگىزۋشى: اقپارات قۇرالدارىندا كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ەسكەرتكىش مۇسىندەرى جونىندە ەرتەرەك قولعا الىندى دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلدى عوي؟..

قوناق: مەن ونىڭ بارلىعىنىڭ قايدان شىققان اڭگىمە ەكەنىن بىلمەيمىن. بىراق مەن مەملەكەتتىك كوميسسياعا كەلىپ تۇسكەن ناقتى 3 ۇسىنىس جانە وسى ۇسىنىستار بويىنشا كوميسسيانىڭ قابىلداعان شەشىمىن ايتىپ وتىرمىن. جالپى "قازاق ەلى" مونۋمەنتىن استانانىڭ جالپى قازاقستاننىڭ تاريحىن اسقاقتاتىپ، ايشىقتاتىپ تۇرعان وتە تاماشا مونۋمەنتالدى كەشەن دەپ ايتا الامىن.

جۇرگىزۋشى: حاندارىمىز دالادا قالمايدى، ولارعا ارنالىپ ورىن بەرىلەدى عوي؟

قوناق: ەگەر ونداي ەسكەرتكىشتەردىڭ جوباسى كەلىپ تۇسسە، ءبىز ونى كوميسسيادا قاراۋعا ءازىرمىز.

جۇرگىزۋشى: مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىنا قاتىستى كوڭىل تولمايتىن   ساۋالدار پرەزيدەنتكە قويىلعان سۇراقتاردىڭ ىشىندە دە كوپتەپ كەزىگەدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قالاي قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدناۋ اياسى ءوز دەڭگەيىندە مە؟ قالاي ويلايسىز؟

قوناق: مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ  جاي جاپسارى جونىندە كەيبىر داڭعازا مەن داقپىرتقا نەگىزدەلگەن پىكىرلەر كەيدە بوي كورسەتىپ قالادى. سونداي داڭعازا داقپىرتتىڭ سوڭىندا ەلگە تانىمال كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ جۇرەتىنى مەنىڭ دە قارىنىمدى اشىرادى. ەگەر ءبىز تاۋەلسىزدىك العان كەزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىمەن ءدال قازىرگى جاعدايىن سالىستىراتىن بولساق - اراسى جەر مەن كوكتەي. ءبىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستا الماتى قالاسىندا 2 عانا قازاق مەكتەبى قالعان بولاتىن. وسى استاناعا كوشكەن كەزدە قازاق مەكتەبىن بىلاي قويعاندا قازاقتاردىڭ پروتسەنتتىك كورسەتكىشىننىڭ ءوزى 18 پايىزدان اسپايتىن. قۇدايعا شۇكىر، بۇل كۇندەرى قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىندە بولماسىن، قاي وبلىس ورتالىعىندا بولماسىن قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردىڭ دە سانى، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەرەتىن قازاق بولىمدەرىنىڭ دە سانى دا ارتىپ كەلە جاتىر. ەگەر مىنا 60-70 جىلدارى قازاقستاندا 600 دەن استام قازاق مەكتەبى قىسقارىپ كەتكەن بولسا، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارىندا 900-دەن استام مەكتەپ جاڭادان اشىلدى. ال، وسىنىڭ ءبارى ناقتى كورسەتكىش ەمەس پە؟ ءبىز مىنە، ءومىردىڭ وسىنداي جاقسى جاعىن ايتقاننىڭ ورنىنا كەيدە كولەڭكەلى جاقتارىنا كوبىرەك نازار اۋدارىپ كەتەتىن كەزىمىز بولادى. ەگەر قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەمىز دەيتىن بولسا ءاربىر قازاق بالاسىن جەتەكتەپ اكەلىپ قازاق مەكتەبىنە بەرسىن. ءوزى وتباسىندا، كوشەدە قازاقشا سويلەسىن. ەلباسى قازاقتاردىڭ بارلىعىنا تۇسىنىكتى قىلىپ ايتتى عوي: «قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسىن، سوندى ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى» دەپ. قازاقستانداعى حالىقتىڭ 67-68  پايىزىن قازاق قۇراپ وتىرعان كەزدە ءبارىمىز قازاقشا سويلەيتىن بولساق سوندا باسقا حالىق قايدا كەتەدى؟ سوندىقتان بۇل ماسەلەنى ساياسي ۇپاي جيناۋ ءۇشىن ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. كەرىسىنشە بۇل ماسەلەدەن تاعلىمدى ساباق الۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

جۇرگىزۋشى: الداعى 2010 جىلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ ءتيىس. دايىنبىز با ءبىز؟

قوناق: 2010 جىلى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جانە ۇكىمەت مەملەكەتتىك تىلگە كوشەدى، قازىردىڭ وزىندە ولاردىڭ 90 پايىز قۇجاتتارى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋدە. بيىل بارلىق قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ورگاندار ءىس-قاعازدارىن قازاق تىلىنە كوشىرەدى ونداي باعدارلاما قابىلدانعان. بىراق سونىمەن بىرگە ەگەر سول ورگاندارعا ورىس تىلىندە حات-حابار كەلىپ تۇسەتىن بولسا، يا باسقا تىلدە، ول حات-حابار جازعان ادام وسى ۇلتارالىق تىلدە وزىنە قاجەتتى جاۋابىن الۋعا ءتيىس. ەگەر قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ورىس ورىس تىلىندە حات جازاتىن بولسا، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە، ءبىزدىڭ مينيسترلىككە مەن وعان  قازاق تىلىندە جاۋاپ قايتارسام ول سوندا اۋدارماشى ىزدەپ ءجۇرۋى كەرەك پە؟ ال نەگىزىندە ءىس-قاعازدارى بيىلعى جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قازاق تىلىندە ساتىمەن اتقارىلىپ كەلە جاتىر.

جۇرگىزۋشى: تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنداعى قولدانۋ اياسى جونىندە بولىپ وتىر. ياعني، پرايم تايم دەيمىز عوي، ساعات 7 مەن 11 اراسىنداعى، تەلەارنالاردا قازاق تىلىندەگى باعدارلامالاردىڭ ۇلەس سالماعى از. وسىعان قاتىستى نە ايتاسىز؟

قوناق: بۇل ەسىڭىزدە بولسا، 2001-2002 جىلى كەيبىر رەسپۋبليكالىق كوممەرتسيالىق ارنالاردا قازاق تىلىندەگى باعدارلامالار 1-2-3 ارى كەتكەندە 5 پايىزدان اسپايتىن. ءتىپتى كەيبىر رەسپۋبليكالىق كوممەرتسيالىق ارنالار قازاق ءتىلىن بىلاي قويىپ ورىس تىلىندە دە ءبىر دە ءبىر پروتسەنت حابار دايىندامايتىن. ماسكەۋدىڭ دايىن تەلەكانالدارىنىڭ پرودۋكتسياسىن سول كۇيىندە رەترانسلياتسيا جاساپ وتىراتىن. قۇدايعا شۇكىر، قازىر جاعداي باسقاشا، قازىر قازاقستانداعى بارلىق كوممەرتسيالىق كانالداردىڭ ءوزى  وزىنىڭ كونتەنتىنىڭ 70 پايىزىن قازاقستاندىق ماتەريالدارمەن تولتىرىپ وتىر. ال، ەندى ءفورمالدى تۇرگە كەلگەن كەزدە ولاردىڭ بارلىعى 50 پايىزدان كەم، بولماۋ كەرەك دەگەن زاڭنىڭ نورماسىن ورىنداپ وتىر، بىراق ءسىز ايتقانداي  جاڭاعىداي اۋتقۋشىلىق بار پرايمتايم ۋاقىتىندا. كوممەرتسياعا بايلانىستى، مىناۋ قازىرگى داعدارىسقا بايلانىستى، جارناما بەرۋشىنىڭ تالابىنا بايلانىستى كەيدە ورىس ءتىلدى حابارلار، كەشكە قاراي جۇرت كورەتىن ۋاقىتتاردا باسىمداۋ بولىپ وتىرعاندىعى انىق. بىراق بۇل مەملەكەتتىك كانالدارعا قاتىستى ەمەس. سوندىقتان مەن ولاردىڭ بارلىعىنا ەسكەرتۋ جىبەردىم زاڭعا ءتيىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. كەلەسى جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ بارلىعىنان قاتاڭ سۇرايتىن بولامىز بۇل ماسەلەنى.

سۇحباتتى ىقشامداپ دايىنداعان - «اباي-اقپارات»