باتىرجان قازاندا تۇراتىن قازاق ۇلانى ەدى. اناسى اينالىپ-تولعانىپ ءوسىردى. ءوزىڭدى ەمەس ۇلتىڭدى سۇيۋدەن اينىما دەدى. ءوزى دە ايرىقشا، قاتارىنان وزىق ويلى بولىپ، ون سەگىزگە تولىپ ەدى، ءيا، ءسات دەپ عىلىمعا بەت بۇرعان. تىرلىكتەگى جاماندىق انتالاپ تۇرسا دا، ءار ىسىنە ابايلاپ قارادى. ساق ءجۇردى، وزىنە سەنگەسىن ابدىرامادى. ەل-جۇرتى "جول بولسىن، تالاپ وڭ بولسىن" ايتتى، الەي بولسىنى توماشاداي جۇرەگىندە جاتتى. اۋەلەپ ۇشقان تالاپ قانات قاقتى. ارقاشان دا جوعالعاندى جوقتاپ، سونى تابۋدى ماقسات ەتتى. تاريحتىڭ بۇرما جولىن بايقاپ عىلىمي بايلامعا دەن قويدى. بايىز تاپپادى. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرىسىمەن تاتار ەلىنىڭ استاناسىنداعى ۇلكەن عالىم ۆ.ۆ.يۆانوۆتىڭ اسپيرانتى اتاندى. مىنەز-قۇلقى باپتى ۇستاز وعان قازان ۋنيۆەرسيتەتى تاريحىنداعى قازاقتاردىڭ ءبىلىم الۋ جايىن زەرتتەگەنىنە قۋانىپ قالدى. العىرلىعىن دا تانىدى.

باتىرجان قازاندا تۇراتىن قازاق ۇلانى ەدى. اناسى اينالىپ-تولعانىپ ءوسىردى. ءوزىڭدى ەمەس ۇلتىڭدى سۇيۋدەن اينىما دەدى. ءوزى دە ايرىقشا، قاتارىنان وزىق ويلى بولىپ، ون سەگىزگە تولىپ ەدى، ءيا، ءسات دەپ عىلىمعا بەت بۇرعان. تىرلىكتەگى جاماندىق انتالاپ تۇرسا دا، ءار ىسىنە ابايلاپ قارادى. ساق ءجۇردى، وزىنە سەنگەسىن ابدىرامادى. ەل-جۇرتى "جول بولسىن، تالاپ وڭ بولسىن" ايتتى، الەي بولسىنى توماشاداي جۇرەگىندە جاتتى. اۋەلەپ ۇشقان تالاپ قانات قاقتى. ارقاشان دا جوعالعاندى جوقتاپ، سونى تابۋدى ماقسات ەتتى. تاريحتىڭ بۇرما جولىن بايقاپ عىلىمي بايلامعا دەن قويدى. بايىز تاپپادى. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرىسىمەن تاتار ەلىنىڭ استاناسىنداعى ۇلكەن عالىم ۆ.ۆ.يۆانوۆتىڭ اسپيرانتى اتاندى. مىنەز-قۇلقى باپتى ۇستاز وعان قازان ۋنيۆەرسيتەتى تاريحىنداعى قازاقتاردىڭ ءبىلىم الۋ جايىن زەرتتەگەنىنە قۋانىپ قالدى. العىرلىعىن دا تانىدى.

- باستاپقى كەزى دەيسىڭ بە؟ بۇل وقۋ ورنى 1758 جىلدارى شاڭىراق كوتەرە باستاعان. بالكىم، سودان بەرگى كەزەڭدەردەن ءبىلىم العان قازاقتاردى تابارسىڭ، - دەدى پروفەسسور عىلىمعا بەرىلگەن، اسىرەسە، تىڭ تاقىرىپتىڭ بەينەتىنەن قورىقپايتىن، شىندىق جولىندا بۇيىعىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلۋدى بىلمەيتىن جاسقا ريزا جۇرەگىمەن. جۇزىندەگى جىلى كۇلكى ويناقى ويلى مىنەزدى جاريا ەتىپ تۇراتىن-دى. بولجام بار، شىندىعى، دەرەگى ارىدە. بوگەسىن كوپ، بۋالدىر دەرەك تە جەتەرلىك. بىراق سۇيەنەدى سەنىمگە. كۇن مەن ءتۇن، ايلار، جىلدار، ماسكەۋ، پەتەربۋرگ، استراحان، ومبى قالالارىنداعى قۇجاتتاردى اقتارۋ، قينالىس، شارشاۋ، ىزدەنىس ۇستىندە ءوتىپ جاتتى. ءبىر دەرەكتىڭ ۇشىن ۇستاسا بۇرىلىسى جۇمباق. شەشۋىنە بىلگىرلىك كەرەك. سارعايعان قاعازدار ءار تاراپقا باستايدى. باتىرجان كەنجەتاەۆ ءبارىبىر جەڭەتىنىنە سەنەدى. ءوزى، ءوزى عانا، ءوز كوزىمەن كورىپ انىعىنا جەتۋ عانا. ادىرا قالعان كەزەڭدەردىڭ ىزىندە قايعى بار، وتارلىق ەزگى بار، كەمسىتۋ، مەنسىنبەۋ دە كەزدەسەدى. قۋانىشتى اڭساۋ دا بار. ءبىلىم جارىعىنا قولى جەتكەن بار، ارماندا كەتكەن بار. قاراڭعى قاپاستاعى تىرلىكتىڭ جاقسى-جامانىن اجىراتۋ قيىن-دى. الاۋ جالىنىن ىزدەيسىڭ، سونگەن شالاسىن كورەسىڭ. كۇندەردىڭ كۇنىندە جاڭگىر حاننىڭ قازان ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنا بەرگەن ۇلكەن سىيلىعىن تاپتى. سوعان وراي وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ "قۇرمەتتى مۇشەسى" اتانىپتى. ارحيۆ قۇجاتتارىنان تابىلعان كىتاپحاناشى ك.فۋكستىڭ 1852 جىلى جازعان: "1841-1845 جىلداردا جاڭگىر حان اراب، پارسى، تۇرىك تىلىندە جازىلعان التى قولجازبا، نەفيستىڭ مەديتسينالىق شىعارماسىن، ال-كازۆينيدىڭ 735 جىلعى، ءحابيبتىڭ 927 جىلعى، جەلال-ادين ءرۋميدىڭ 661 جىلعى جانە تاعى باسقا شىعارمالاردى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحا­ناسىنا تابىستاپ، جاڭا "مەككە" عىلىمىن اشقانداي بولدى" دەگەن دەرەگىن تاپقاندا قاتتى قۋاندى. قازاقتا جازبا ادەبيەت بولماعان با؟ دەمەك، بولعان، قازاق كىتاپقۇمارلىقتى ەرتەدەن باستاعان-اۋ دەپ سەرپىلدى.

سونداي-اق ا.ب.الەكتوروۆتىڭ كىتابىندا (قازان، 1900, 366-ب.) قازان قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە 1877-1917 جىلدار ارالىعىندا 37 قازاق وقىپ، ونىڭ 20-سى ءبىتىرىپ شىققاندىعى جازىلعان. ال "كىتاپ وقۋدان باس­قاعا الاڭى جوق، اسا ءبىلىمدار، بولا­شاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتىلەدى" دەپ مىنەزدەمە بە­رىل­گەن ز.قۇ­داي­بەر­گەنوۆ 1893 جىلى وقۋ ورداسىن بىتىرە الماي وكپە اۋرۋى­نان دۇنيە سا­لىپتى.

- قازاق اسپا­نىنىڭ ارماندا كەتكەن، اعىپ ءتۇس­كەن جۇلدىزى، - دەپ باتىرجان تە­بىرەندى ء(وزى دە مەزگىلسىز سونەتىن جۇلدىزداي بولا­رىن ويلادى دەي­مى­سىڭ). تىنىمسىز ىزدەنىسپەن ناقتى­لاپ قازان ۋنيۆەر­سيتەتىندە وقىعان قازاقتاردى ءتو­مەن­دەگىشە تىزبەلەدى. حالقىن شىن ءسۇي­گەن، ۇلت تاريحىن­داعى بابالار اتى-ءجونىن اتاعاننىڭ ءوزىن ارۋاققا ساۋاپ دەپ تۇسىنگەن با­تىر­جاننىڭ تىزبە­لەرىن تۇتاس جاز­عاندى ءجون كوردىم (بالكىم ۇرپاعى وقىپ-ءبىلىپ قۋانار). 1877-1911 جىل ارالىعىندا ءبىلىم العاندار: ا.الدياروۆ، گ.ارعىنعازيەۆ، س.امانجولوۆ، ش.بەكمۇحامە­دوۆ، ا.ءبىرىم­جا­نوۆ، ا.بالعوجين، گ.يبراگيموۆ، ا.ەدى­گين، م.قاراتاەۆ، ي.قاشقىنباەۆ، م.قارا­باەۆ، ب.مامەتوۆ، س.نۇرلىحانوۆ، ج.سەيدالين، س.سۇيىنىشقاليەۆ، و.تاناشەۆ، م.شومبالوۆ، م.شولتىروۆ.

باتىرجان وسىنداي دەرەكتى دايەكتەي وتى­رىپ، اربىرەۋىنىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋدى، ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىن ىزدەۋدى دە ماقسات ەتكەنى انىق. ال، قازان مال-دارىگەرلىك ينستيتۋتىندا وقىعاندار: م.اقتانوۆ، ۋ.بازانوۆ، ا.بوشتاەۆ، گ.بەردەەۆ، م.بەكەتاەۆ، م.جاسماعامبەتوۆ، س.يبرا­گيموۆ، ت.ەسەنقۇلوۆ، د.ءىزباساروۆ، ش.قۇس­باعىليەۆ، ي.قۇلپەيىسوۆ، ق.سەرمۇ­حامە­دوۆ، ا.سەيدالين، م.سىزىقوۆ، ن.جاقىپوۆ، ب.جانقاداموۆ، ف.يمانباەۆ، ج.رۇستەمباەۆ، ت.ب. بۇلار دا 1877-1913 جىل ارالىعىندا ءبىلىم العان­دار ەكەن. ولاردىڭ ءبىرازى تورعاي وبلى­سىندا قىزمەت ەتكەن. ودان كەيىن باتىرجان كەنجەتاەۆ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىر­گەن­دەردىڭ كىمدەر ەكەنىن، قازاق جەرىنىڭ قاي تۇكپىرىنەن كەلگەنىن انىقتايدى.

- زەرتتەۋىمدى ءبىتىردىم، بىرنەشە تومدىق شىعارما جازاتىن ەڭبەكتىڭ نۇسقاسى بار. ۇلتىمنىڭ تاريحىنا ۇلەس قوسار، - دەگەن با­تىر­جاننىڭ كوز جانارىنان بولاشاعىن بولجا­عىش­تىعى بايقالاتىن جانە زەرتتەۋ جولىنا تۇسە­تىنىن ايتاتىن. بىراق... ءيا، بىراق ءبىر باس­بۇ­زار، قاسكوي قاپىدا تۋ سىرتىنان پىشاق سا­لىپ ول وكىنىشپەن دۇنيەدەن ءوتتى. ورنى تولماس وكىنىش، - دەپ قازانداعى مادەني ورتالىقتى باسقاراتىن تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ساعيت جاقسىباەۆ جان دۇنيەسى كۇيزەلە ءسوز ەتتى.

باتىرجاننىڭ ۋاقىت قۇرعاتپاي مەشىتكە باراتىنىن جوقتاۋشىسى كۇيزەلە ءسوز ەتەدى. ول جاس جىگىتتىڭ قازانداعى ەكى مىڭداي قازاقتىڭ قايعىسى ەكەنىن بىلەدى. باتىرجان ەدىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا بارىپ ەركە تولقىنداردى تاماشالايتىن. ونىڭ سول كەزىن جەلمەن بۇلعاڭ قاققان تەنتەك تولقىن جوقتار ما ەكەن؟ تالاي ورتكە ورانىپ حالقى قىرىلعان قازان قالاسى شە؟ باتىرجان ونىڭ كەڭ كوشەلەرىندە ەركىن دە ەركەلەي ءجۇرۋشى ەدى. تىلسىم تابيعاتپەن سىرلاسىپ، بابالارىمنىڭ وسى جەردە ءىزى جاتىر، سونى بۇلدىر ساعىمنان الىپ شىعام دەۋشى ەدى. مىلقاۋ تابيعات جاۋاپ قاتپايدى.

جاقسىلىققا جاۋ كوپ پە؟ تابيعات تاعى دا ءۇن­سىز. ۇلت تاريحىنىڭ تىڭ پاراقتارىن جۇلىپ اكەت­كەندەي جانىڭ كۇيزەلەدى. ء"ىسىمدى ۇرپاق جالعاستىرار", دەپ سوڭعى ءسوزىن ايتىپ دۇنيەدەن وزدى جاس ۇلان. قاسكويدىڭ، قارعىس اتقىردىڭ قان­دى پىشاعى... تابيعات شاڭ-توزاڭدى تازار­تار، قىلمىس تازارماس. جاقسىلىق جالعاسار، جا­ماندىق تا توقتاماس. اقىلدى، اقىلسىز تۇرعاندا سولاي بولماق. كوز الدىڭنان باتىرجاننىڭ اق­جارقىن اشىق ءجۇزى "ماڭگىلىك ءومىردىڭ جىرىمىن" دەگەندەي، "مەن قازاق ۇلتىنىڭ ازاماتىمىن" دەپ قۇلاعىڭا سىبىرلاعانداي... ولىمگە قيمايدى ەكەنسىڭ.

- اتا-اناسى ۇلتىڭنىڭ ۇلى بول، قاجەتسىنسە قۇلى بول، دەگەن اماناتىن ايتىپتى، - دەدى دوسى استاناداعى ديقان حامزابەكۇلى.

...باتىرجاندى ولتىرگەن قانىشەر ەسىرتكىگە ەلىرىپ، بالكوننان قۇلاسا، اناسى قايعىدان جىلعا جەتپەي دۇنيە سالعان-دى.

تابىل قۇلىياس، قازان قالاسى.

«ەگەمەن قازاقستان»، №386-388 (25785) 24 قاراشا سەيسەنبى 2009 جىل