جازۋشى، مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى انەس ساراي استانالىق جۋرناليست بەكەن قايراتۇلىنا بەرگەن سۇحباتىندا الاشوردا قايراتكەرلەرiنiڭ تاراپىنان كەتكەن كەيبiر تاكتيكالىق قاتەلiكتەردi تاريحي دەرەكتەر تۇرعىسىندا سارالاپ، تىڭ اڭگiمەنiڭ شەتiن شىعارادى. وتكەن كۇندەردiڭ وشپەس بوياۋلارىنان ومiرشەڭ شىعارمالار ورنەگiن جاساعان قالامگەر الاشورداشىلاردىڭ بارلىق iس-ارەكەتiن وڭ باعالاي بەرۋدiڭ بiرجاقتىلىعىن اڭعارتا كەلiپ، «الايدا ەلiم دەپ ەڭiرەگەن سول بiر شوعىر ءوز iشiنەن ءبولiنiپ، بيلiكتi عانا كوزدەگەندە، ۇلى دالا توسiندەگi قازاق جەرi بۇگiنگiدەي تۇتاستىعىن ساقتاپ قالار-قالماسى نەعايبىل ەدi» دەگەن پiكiر بiلدiرەدi.

«...شوقىندىرامىن دەپ  شوشىتىپ الاسىز»

جازۋشى، مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى انەس ساراي استانالىق جۋرناليست بەكەن قايراتۇلىنا بەرگەن سۇحباتىندا الاشوردا قايراتكەرلەرiنiڭ تاراپىنان كەتكەن كەيبiر تاكتيكالىق قاتەلiكتەردi تاريحي دەرەكتەر تۇرعىسىندا سارالاپ، تىڭ اڭگiمەنiڭ شەتiن شىعارادى. وتكەن كۇندەردiڭ وشپەس بوياۋلارىنان ومiرشەڭ شىعارمالار ورنەگiن جاساعان قالامگەر الاشورداشىلاردىڭ بارلىق iس-ارەكەتiن وڭ باعالاي بەرۋدiڭ بiرجاقتىلىعىن اڭعارتا كەلiپ، «الايدا ەلiم دەپ ەڭiرەگەن سول بiر شوعىر ءوز iشiنەن ءبولiنiپ، بيلiكتi عانا كوزدەگەندە، ۇلى دالا توسiندەگi قازاق جەرi بۇگiنگiدەي تۇتاستىعىن ساقتاپ قالار-قالماسى نەعايبىل ەدi» دەگەن پiكiر بiلدiرەدi.

«...شوقىندىرامىن دەپ  شوشىتىپ الاسىز»

– انەس اعا، حIح عاسىردا قازاق دالاسىندا اعارتۋشىلىق جۇمىسپەن اينالىسقان ادامدار كوپ ەمەس. مىسالى، تورعايدا 1864 جىلى اشىلعان ىبىراي اتامىزدىڭ مەكتەبi جانە جەتiسۋدا «مامانيا مەدرەسەسi» بولىپتى. وسى ەكەۋiنەن دە بۇرىن 1841 جىلى جاڭگiر حان وردادا مەكتەپ اشقان ەكەن.  حح عاسىردىڭ باسىنداعى الماعايىپ زاماندا ۇلتىنىڭ مۇددەسiن قورعاپ، اتقا مiنگەندەردiڭ نەگiزگi توبى جاڭگiر مەن ىبىراي جانە مامانيا مەكتەبiنiڭ وكiلدەرi ەكەنiن بايقايمىز. سiز وسى جاڭگiر مەكتەبi تۋرالى نە بiلەسiز؟
– وردا قالاسىنىڭ iرگەتاسى 1827 جىلى قالانىپتى. 1841 جىلدان باستاپ  جاڭگiر حان مەكتەپ اشقان. العاشىندا تورە تۇقىمدارى وقىعان كورiنەدi. نەمەسە سولارعا جاقىن ادامداردىڭ بالالارى بiلiم العان. مەكتەپتi بiتiرگەندەر كەيiن ورىنبورداعى نەپليۋەۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسىنا وقۋعا قابىلدانعان. بۇدان باسقا ومبى كادەت كورپۋسى دەيتiن بولدى. وندا «ساياحاتشىلار ازiرلەۋ» دەگەن اتپەن بارلاۋشىلاردى وقىتىپ، قىتايعا قارسى دايىنداعان. ال ورىنبور كادەت كورپۋسىنىڭ مiندەتi – ورتا ازيا،  پارسى، اراب ەلدەرiنە شىعاتىن بارلاۋشىلاردى ازiرلەيتiن بولعان. كەيiن تاشكەنت كادەت كورپۋسى دەگەن اشىلدى. ول تازا ارابتارعا قارسى شپيوندار دايىندادى. وسى كادەتتەردi جىلىنا 17-18 ادام وقىپ، بiتiرگەن. مىسالى، سونىڭ بiرi – عالىم-اعارتۋشى مۇحامەد-سالىق باباجانوۆ.

جاڭگiردiڭ ءوزi ورىنبورداعى نەپليۋەۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسىنان 10 ادامعا كۆوتا الىپ وتىرعان. وعان ءوزiنiڭ مەكتەبiن بiتiرگەن بالالاردى دايىندىقتان وتكiزiپ، جiبەرiپ تۇرعان. Iشiندە بالاسى زۇلقارنايىن دا بولعان. ونىڭ قاسىنا «باس-كوز بولسىن» دەپ ماحامبەت وتەمiسۇلىن قوسىپ جiبەرگەن. ولار ماڭعىستاۋدى جانە كاسپيدiڭ ءتۇبiن تۇڭعىش زەرتتەگەن گ.س.كارەلين دەيتiن ورىس ساياحاتشىنىڭ ۇيiنە بارىپ ورنالاسقان. وسى ورىس پەن جاڭگiر تامىر بولعان. جاڭگiردiڭ تاپسىرماسىمەن كارەلين بوكەي ورداسىنىڭ كارتاسىن دا جاساعان دەيدi. كارەليننiڭ  اتىراۋدا دا ءۇيi بولدى. ونى مەن دە كوردiم. ايتپاقشى، بۇلاردى ورىنبورعا اتاقتى لەكسيكوگراف ۆ.ي.دال ەرتiپ بارىپتى. ۆ.ي.دال جايىقتىڭ بويىن جاعالاپ وچەرك جازىپ جۇرگەن كەزiندە ورداعا سوعىپ، بiرگە اتتانعان سىڭايلى. كادەتتە وقىعان ادامداردىڭ قاراجاتىن جاڭگiر ءوزi موينىنا العان. وسىلاي وردادا وقىمىستىلار پايدا بولدى. ونىڭ iشiندە باباجانوۆتى ايتتىم. بۇل كiسiدەن باسقا پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ شىعىس تiلدەرi, زاڭ، ماتەماتيكا فاكۋلتەتتەرiن بiتiرگەن باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، سالiمگەرەي ءجانتورين، اعايىندى باتىرقايىر، ابدiلكارiم نيازوۆتار، قازان، ساراتوۆ ۋنيۆەرسيتەتتەرiنiڭ مەديتسينا فاكۋلتەتiن بiتiرگەن ءماجيت شومبالوۆ، ماحمۇت شولتىروۆ، باتىرعالي جۇسiپقاليەۆتاردىڭ اتىن اتاساق، جەتiپ جاتىر. ودان باسقا جاڭگiر مەكتەبiنەن اسكەري گەنەرالدار شىقتى. سونىڭ بiرi  عۇبايدوللا جاڭگiروۆ – پاتشا زامانىندا مينيستر دارەجەسiنە كوتەرiلگەن تۇڭعىش قازاق. پاتشا ارمياسىنىڭ بايلانىس دەپارتامەنتiنiڭ باستىعى بولعان. ءارi رەسەي دۋماسىنا سايلاۋعا تۇسكەن قازاق دەپۋتاتتارىنا كومەكتەسiپ تۇرعان. وردادا جارىق كورگەن «قازاقستان» گازەتiنiڭ شىعۋىنا مۇرىندىق بولعانداردىڭ بiرi. عۇبايدوللانىڭ iنiسi دە – پاتشا ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگi دارەجەسiن العان اسكەري قايراتكەر. اعالى-iنiلi ازاماتتاردىڭ زيراتى قىرىمداعى يالتانىڭ «قارلىعاش ۇياسى» دەگەن جەرiندە جاتىر.
– اتاقتى ماقاش بەكمۇحامبەتوۆ تە جاڭگiر مەكتەبiنiڭ سويىنان عوي...
– سولاي. ماقاش بەكمۇحامبەتوۆ دەگەن كiسi قازاق فولكلورىن جيناپ، 1908 جىلى ورىنبوردا «جاقسى ۇگiت» اتتى كiتاپ ەتiپ شىعارعان. العاش دوسپامبەت، جيەنبەت جىراۋلاردىڭ ەل اۋزىنداعى سوزدەرiن جيناپ، قۇراستىرعان. 1910 جىلى استراحان قالاسىنان ۇلكەن ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ كiتابى جارىق كورگەن. گۋرەۆتەن باستاپ استراحانعا دەيiنگi القاپتى الىپ جاتقان ۇلان-عايىر ولكە  كاسپي جاعالاۋى 1, 2-قيسىمىنىڭ (وكرۋگiنiڭ) باستىعى بولعان. وسى كiسi قازاقتىڭ جەرiن كەڭەيتۋ ءۇشiن ءارتۇرلi ارەكەتتەر جاساعان. ەلدi قيعاش وزەنiنەن اسىرىپ، استراحان جاققا قونىستاندىرۋ ءۇشiن تۇندە مىقتى اتان تۇيەلەردi تاڭداپ الىپ، ەرتەدە ورناتىلعان قۇلپىتاستاردى ارتىپ، استراحاننىڭ جانىنا اپارىپ كومدiرiپ تاستايدى ەكەن. ەكi-ءۇش جىل وتكەن سوڭ داۋ شىعاراتىن بولىپتى. مىنا جەر بiزدiكi دەپ. ەكi جاق داۋلاسىپ، اقىرى جەردi قازىپ كورسە، پالەنباي دەگەن بيدiڭ قۇلپىتاسى شىعادى. ولاردىڭ ۇرپاعى مىناۋ دەپ، تiرi كۋالاردى ايعاققا تارتىپ، قازاقتىڭ جەرiن استراحاننىڭ تۇبiنە بiر-اق اپارعان. سول كiسi كەزiندە قونىستاندىرعان حالىق قازiر بەس اۋدان بولىپ استراحان وبلىسىنا قاراپ وتىر.
– بۇل كiسi پاتشا «اعزامنىڭ» اتىنا كوپ حاتتار جازىپتى دەيدi. ونىڭ سەبەبiن بiلەسiز بە؟
– سiز بiلەسiز بە، لەنيننiڭ اتاسى وسى ادامنىڭ تiگiنشiسi بولعان. بۇل دەرەكتi 1920 جىلدارى ماريەتتا شاگينيان ءوزiنiڭ «ۆ.ي.لەنين» اتتى وچەركiندە ناقتى دالەلدەر كەلتiرiپ جازعان. بiراق وچەرك كiتاپ بولىپ شىعىپ جاتقاندا، ءدال وسى اراسىن الدىرىپ تاستاعان. بۇل جايتتى قازiر جۋرناليست عادiلبەك شالاحمەتوۆ زەرتتەپ ءجۇر. ەرتەرەكتە استراحاننىڭ مۇراجايىنان ماقاشتىڭ سۋرەتiن كوردiم. تاۋ حالىقتارى سياقتى كيiنەدi ەكەن. ءوزiنiڭ دە رۋى – شەركەش. كاۆكازدىق شەركەشتەرگە ەلiكتەيتiن بولۋى كەرەك، جاساۋىل شەنi بار، التىن بالداق اسىنعان، سۇمدىق سۋرەت. شاماسى، 1896 جىلى بولار، وتەشقالي اتانيازوۆ ەكەۋi پاتشا اعزامعا ساف التىننان جاسالعان كيiز ءۇيدiڭ ماكەتiن سىيعا تارتىپ، الدىنا بارىپ سويلەسكەن دەيدi. سوندا ايتىپتى-مىس: «پاتشەكە، قازاققا تiسiڭدi باتىرماڭىز، شوقىندىرام دەپ ءجۇرiپ شوشىتىپ الاسىز»، – دەپتi. وسى كiسiنiڭ جازعان-سىزعاندارى پەتەربورداعى عىلىمي كiتاپحانالاردا، عالىم ي.بەرەزيننiڭ جەكە قورىندا بار دەيتiن. ايتىپ وتىرعانىڭىز سول حاتتار شىعار...
– بۇل ادام تاۋ حالىقتارىنا تۇڭعىش الiپپە جاساپ بەردi دەگەن نە ءسوز؟
– ونى بۇل كiسi ەمەس، جاڭگiردiڭ اينالاسىنداعىلار جاسادى دەسەك دۇرىس شىعار. ويتكەنi, جاڭگiر مەن ا.قازىمبەك ءوزارا بايلانىستا بولعان. ا.قازىمبەك – تاۋ حالقىنان شىققان ۇلكەن وقىمىستى. قازان ۋنيۆەرسيتەتiندە ساباق بەرگەن، پروفەسسور. وسى بايلانىستىڭ ارقاسىندا جاڭگiر ارعى جاقتان نەبiر قۇندى كiتاپتار الدىرعان. ال بوكەيلiكتەردiڭ داعىستاندىقتارعا اراب گرافيكاسىندا الiپپە جاساپ بەرگەنi جايلى دەرەك بار.
– اتاقتى شافقات بەكمۇحامبەتوۆ وسى ماقاش اكiمنiڭ بالاسى ەمەس پە؟
– ءيا، تۋعان بالاسى. ەگەر مۇمكiندiگiڭ بولىپ، مۇراعاتتارىن قۇجاتتارىن قاراساڭ، شافقات – 1917 جىلى بولعان I جانە II جالپى قازاق سەزiنiڭ ەكەۋiنە دە قاتىسقان ادام. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پروكۋرورى بولىپ تۇرعاندا ۇستالىپ، اتىلىپ كەتكەن. جاڭگiر مەكتەبiنiڭ تاعى بiر ارداقتىسى – ۋاليتحان تاناشەۆ. بۇل الاشوردانىڭ باسقا ۇيىمدارمەن، اسiرەسە رەسەيدەگi ءارتۇرلi قوزعالىستارمەن بايلانىس جاساۋىنا زور سەپتiگiن تيگiزگەن. الاش اتىنان ماسكەۋگە، ۋفاعا بارىپ كەلiسiم جاساعان. بوكەي ورداسىنداعى الاشوردانىڭ باستىعى بولعان.

باتىستاعىلار سەپاراتيستiك باعىت ۇستانعان جوق

– زەرتتەۋشiلەردiڭ جازعانىنا قاراعاندا، 1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن ەكiنشi جالپى قازاق سەزiندە «الاش اۆتونومياسىن جاريالايمىز با، جوق پا؟» دەگەنگە كەلگەندە پiكiر ەكiگە بولiنگەن كورiنەدi. حالەل جانە جانشا دوسمۇحاممەدوۆتەر دەرەۋ جاريالاۋ كەرەك دەگەن باعىت ۇستانىپتى. وسى جايىندا نە ايتاسىز؟
– الاشوردا توڭiرەگiندە ءتۇرلi داۋ بار. كەيبiر زەرتتەۋشiلەر «باتىس الاشورداشىلار سەپاراتيستiك باعىت ۇستاندى» دەيدi. مەن وسىعان تۇبەگەيلi قارسىمىن. جانە دالەلدەپ بەرە الامىن. ەكiنشi, جالپى قازاق سەزiندە ءاليحان بوكەيحانوۆ: «الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدى توقتاتا تۇرايىق، سەبەبi, اسكەر-ميليتسيا قۇرىپ الايىق، بۇل سەزگە قازاق جەرiندە تۇراتىن 23 پايىز ورىستان ادام قاتىسپادى، ولار نە ايتادى ەكەن، سونى ناقتىلايىق»، –  دەيدi. جانشا وعان قوسىلماعان. جانشا قاعازعا جازىپ سويلەمەيتiن، اۋىزەكi سويلەگەندە مۇدiرمەيتiن اسا شەشەن ادام بولعان. ساكەن سەيفۋلليننiڭ جازعانىنا قاراعاندا، الاشوردانىڭ ەكi عالاماتى بار: «بiرi – جانشا سوزگە شەشەن، ەكiنشiسi – مiرجاقىپ جازۋعا شەشەن»، – دەگەن.
اقىرى 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا وتكەن ەكiنشi سەزدە الاش اۆتونومياسى  جاريالانعان. داۋىسقا سالعاندا وكiلدەر جانشانى جاقتاعان. الاش تۋرالى ءسوز بولعاندا جالپىلاما ايتۋعا قۇشتارمىز. جالتاقپىز. جالپاقشەشەيمiز. الاشتىڭ iس-ارەكەتتەرiن ناقتى ساراپتاپ، شىندىقتى ايتپايمىز. شىندىعىندا ءارتۇرلi جاعدايلار بولعان. مىسالى، احمەت پەن مiرجاقىپ الاشوردا ۇكiمەتiنiڭ باسشىلىق قۇرامىنا ەنبەي قالدى. «الاشتىڭ ورتالىعى سەمەي بولسىن» دەگەن قاۋلى شىقتى. وسى قاۋلى باتىس الاشوردانىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلدi.
– باتىس الاشوردانىڭ نەگiزiن قالاعان كiمدەر؟
– 1918 جىلى قاڭتار ايىندا الاشوردا ۇكiمەتi سەمەيگە كوشتi. باتىستان سەمەيگە بارۋ ءۇشiن دۇنيەنiڭ جارتىسى – سiبiردi اينالىپ وتەدi. بايلانىس ۇزiلەتiن بولدى. بiرەۋلەر ايتادى: «باتىستىڭ الاششىلارى سەمەيگە بارمادى»، – دەپ. قالاي بارادى، زامان بولسا كۇيiپ تۇر، اۋزىنا قاراعان ەل-جۇرتىن دالاعا تاستاي ما؟ ەلiن تاستاپ كiمگە كوسەم بولادى؟ سول سەبەپتi وسى جىلدىڭ قىس ايىندا قاراتوبەدە سەز اشىلدى. قاراتوبە – قازiرگi قاراتوبە اۋدانىنىڭ ورتالىعى. باياندامانى حالەل دوسمۇحاممەدوۆ جاسايدى.  «اسكەرiمiز بولماسا، قالاي ەل بولامىز، اسكەر قۇرايىق!» دەپ شەشiم قابىلدايدى. ءار ءتۇتiن 100 سوم اقشا قوسسىن دەيدi. حالىق ەكiگە جارىلىپ، ونىڭ ۇستiنە، بولشەۆيكتەر دە iرiتكi سالىپ، داۋ ورشiگەن تۇستا، جانشا اقىرىپ ورتاعا شىعادى. جاكەڭ الدىندا عانا ماسكەۋدە وتكەن رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ سەزiنە قاتىسىپ كەلگەن بەتi ەكەن، ءبۇي دەپتi: «وسىنداي دا وسىنداي، يiسi مۇسىلماننىڭ باسىن قوسقان سەزگە بارىپ كەلدiم. جيىن بiتiپ، دالاعا شىقسام، ويپىرىم-اي، اق بورانمەن بiرگە الاپات اتىس باستالىپ كەتiپتi. الدى-ارتىمنان وق بوراپ جۇرگiزبەدi. كوشەدە كەلە جاتىپ، قالاداعى اتاقتى مۇراجايعا بiرەۋلەر باسىپ كiردi دەگەندi ەستي سالا سولاي جۇگiردiم. كەلسەم، مۇراجاي iشiندە قىرعىن اتىس بولىپ جاتىر ەكەن. وسىندا وسمان حاليفانىڭ قانى تامعان قۇران بولۋشى ەدi, سونى جاڭبىرداي جاۋعان وقتىڭ اراسىنان امان الىپ شىعىپ، مۇسىلمان كوميتەتiنە اكەپ تاپسىردىم»، – دەپتi.
ءجۇز سومدى بەرەمiز-بەرمەيمiز دەپ داۋلاسىپ وتىرعان جۇرت الگi سوزدەن كەيiن ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ: «اينالايىن، جانشا، ناعىز كوسەم سەن ەكەنسiڭ، مiنە، ءجۇز سوم، ايتقانىڭ بولسىن!» – دەپ، كەلiسiمگە كەلگەن.
– بiراق بۇلار سەمەيدەگi شىعىس الاشوردامەن بايلانىستا بولدى عوي؟
– ارينە، بايلانىستا بولعان. ءاليحاندار سەمەيدە وتىرىپ، باتىس الاشوردانىڭ باسشىلارىنا تاپسىرمالار بەرiپ تۇرعان. مىسالى، ايتايىق: بiزدiكiلەر ءبولiنiپ-جارىلىپ، كوشiپ-قونىپ جۇرگەندە، ورىنبوردى بولشەۆيكتەر باسىپ الىپ، كەڭەس وكiمەتiن ورناتىپ تاستايدى. وسىعان بايلانىستى ءاليحان كوسەم: «جان-جاعىمىزداعى بولشەۆيكتەر كۇن سايىن كۇشەيiپ كەلەدi, بiزدi اينالدىرا ۇكiمەتتەرiن ورناتىپ جاتىر، سەندەر اناۋ لەنين، ستالين دەگەندەرگە بارىپ، نە بولىپ جاتىر، بiلiڭدەرشi!» – دەپ جانشا مەن حالەلگە سالەم ايتقان. جانشا مەن حالەل جۇپ جازباي، 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا لەنينگە، ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارى ستالينگە بارعان. تۋرا بارىپ، اۆتونوميا تالاپ ەتكەن. ولار ايتقان: «بەرەيiك، بiراق تاپتىق اۆتونوميا بولسىن»، – دەيدi. «بيلiك باسىندا بولشەۆيكتەر وتىرسىن. ەكiباستان كەلiسiپ الايىق، ۇلتشىلدار اۋلاق ءجۇرسiن!» دەگەن. بۇلار وسىمەن اۋرەلەنiپ جاتقاندا، ۋفادا ۋاقىتشا ۇكiمەت دەگەن ورنايدى. ونىڭ باسقارۋ ورگانى «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» دەيتiن قۇرىلادى. ولار ايتادى: «ويباي، قازاقتار، سەندەردi بiز جارىلقايمىز، مۇشە بولىڭدار، قازاقتارعا ارناپ 81 دەپۋتاتتىق ورىن ءبولiپ قويدىق!» – دەيدi. «تۇبiندە سەندەرگە اۆتونوميا بەرەمiز!» دەپ تاعى دامەلەندiرەدi.
– وسى بiر الماعايىپ تۇستا قازاق وقىعاندارى قاي توپقا قوسىلارىن بiلمەي، داعدارعان-اۋ، شاماسى؟
– شىن مانiندە، الاش كوسەمدەرiنiڭ دە ازىن-اۋلاق قاتەلiگi بولعان. بiرiنشiدەن، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiستi قولداعان جوق. وزدەرi شەتiنەن شونجار تۇقىمى، باي ادامدار ەدi. ەكiنشiدەن، ليبەرال-بۋرجۋازيالىق باعىت ۇستاندى. ەگەر وسى ادامدار كوتەرiلiستi قولداعاندا، جاعداي باسقاشا بولۋى ىقتيمال ەدi. تورعايدا امانكەلدi, جەتiسۋ جاقتا بەكبولات، باتىستا وتەپقالي دۋمبۋيانوۆ دەيتiن يساتايدىڭ تۋعان نەمەرەسi 5000 قول جيناپ كوتەرiلدi ەمەس پە؟ وسىنى ەشكiم ايتپايدى. قوزعالىستى باسۋ ءۇشiن استراحاننان پاروحودپەن اسكەر شىعىپ، ۇلكەن سوعىس بولعان. ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiستi جاقتاپ ت.بوكين، ت.رىسقۇلوۆ، س.مەڭدەشەۆتەر شىقتى. ءۇشiنشi بiر قاتەلiگi – جاپپاي ۋاقىتشا ۇكiمەتتi قولداۋى. بارلىق وبلىستاردا وسىعان بايلانىستى سەزدەر ءوتتi. ۋاقىتشا ۇكiمەتكە بۇيرەگi بۇراتىن قازاق كوميتەتتەرi قۇرىلدى. باستىقتار تاعايىندالدى. ۋاقىتشا ۇكiمەت ءا.بوكەيحانوۆتى تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى ەتiپ تاعايىندادى. م.تىنىشباەۆتى جەتiسۋعا كوميسسار ەتتi. م.شوقاي تۇركiستاندا كوميسسار بولدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بولاشاق بايانى جوق ۋاقىتشا ۇكiمەتكە سەنiپ ءجۇرiپ، ۋاقىتتان ۇتىلىپ قالدى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسكە جالعاپ، اۆتونوميانى جاريالاپ جiبەرگەندە، كەڭەس بيلiگi كۇشەيگەنگە دەيiن ءالi ەكi جىل بار، مۇمكiن قالىپتاسىپ، ۇلگەرiپ كەتەر مە ەدi? ال بۇل كەزدە رەسەي نە iستەرiن بiلمەي قىرىق پىشاق بولىپ ءبولiنiپ، قالتىراپ تۇرعان ەدi. رەسەي كۇشتi بولسا، تاپ ماسكەۋدiڭ تورiندە بۇكiل مۇسىلمان سەزiن بولدىرمايتىن ەدi عوي.
– ساكەن سەيفۋللين  ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiستi قولدادى ما؟
– بiر قىزىعى، ساكەن جۇرگەن جەردە ەشبiر كوتەرiلiس بولعان جوق. مۇمكiن كوتەرiلiس بولعان جاعدايدا قويىپ تا كەتەر مە ەدi? اقىن ادام عوي. بiراق كوتەرiلiسشiلەردi قولداپ ولەڭدەر جازعان.
– الاشوردانىڭ ىقپالى قازاق دالاسىن تولىق قامتي الدى ما؟
– قازاقستاندا الاشوردانىڭ ىقپالى باسىم ءۇش ايماق بولدى. تابانى – تورعاي، مۇندا احمەت پەن مiرجاقىپ بولدى. ەكiنشiسi – سەمەي، مۇندا ءا.بوكەيحانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ح.عابباسوۆ، ر.مارسەكوۆ سىندى مىقتىلار بولدى. ءۇشiنشiسi – باتىستاعى جىمپيتى. بۇلار ويىلدا اسكەري مەكتەپ اشتى. وندا 300 ادامداي وقىپ شىقتى. قىزىلقوعادا ميليتسيا مەكتەبiن اشتى.
– اسكەري مەكتەپتەردە كiمدەر ساباق بەرگەن؟
– ساباقتى كازاك-ورىس وفيتسەرلەرi جۇرگiزگەن. ماسەلەن، ەراكلينتسەۆ دەيتiن باتىس الاشوردا اسكەرiنiڭ شتاب باستىعى كازاك بولعان. ورال كازاكتارى  قازاق تiلiن جاقسى بiلگەن. وسىلاردىڭ iشiنەن ىڭعايلىسىن تاڭداپ الىپ، اسكەري مەكتەپكە ۇستازدىققا شاقىرعان. ال سەمەيدەگi الاشوردا اسكەرiنiڭ باستىعىنا شتاب-كاپيتان حاميت توقتامىسوۆ تاعايىندالعان. الاشوردانىڭ تاعى بiر اسكەري ادامى – مۇحامەديار تۇنعانشين دەگەن ەكەن. ول بۇرىن تورعاي گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ءتiلماشi بولىپتى. ارتىنان وسى كiسiنi الاشوردانىڭ ءوزi قۋعىنعا سالىپ، جينالىستان قۋىپ شىعىپ، كەلiسپەي قالعان. كەيiن تۇنعانشين كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا وردادا قىزىل اسكەردiڭ پولكiن جاساقتادى. قازاق ولكەسiنiڭ اسكەري كوميسسارى جانە رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالكومنىڭ قازاق ءبولiمiنiڭ باستىعى بولدى. 
– كوپتەگەن زەرتتەۋشiلەر حالەل جانە جانشا دوسمۇحاممەدوۆتi اعايىندى ادامدار دەپ ويلايدى...
– ولار اعايىندى ادامدار ەمەس. حالەلدiڭ رۋى – بەرiش. اتاقتى «يساتاي – ماحامبەت» داستانىن شىعارعان ىعىلمان شورەكوۆتiڭ اتالاس اعايىنى. ماماندىعى دارiگەر، اسكەري مەديتسينا اكادەمياسىن بiتiرگەن. قازاقتان شىققان تۇڭعىش دوتسەنت. جانشا دوسمۇحاممەدوۆتiڭ رۋى – تانا. ونىڭ iشiندە قاراقۇنان دەيتiن توبىنا جاتادى. جوعارى بiلiمدi زاڭگەر. 1917 جىلى ماسكەۋدە كوپەس اسادۋلاەۆتىڭ ۇيiندە وتكەن بۇكiلرەسەيلiك مۇسىلمانداردىڭ I سەزiنە قاتىسقان. وسى سەزدە «شۋرا-ي يسلام» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان. ال الاشقا قاتىستى جاعىن وزدەرiڭ بiلiپ وتىرسىڭدار...
– جانشانى 1930 جىلى ولگەن دەيدi, بiراق ناقتى قاي جەردە قازا بولعانى جايلى دەرەكتi كەزدەستiرمەدiك. وسى كiسiلەردiڭ شوقاي سياقتى شەتەل اسىپ كەتۋگە مۇمكiندiگi بولمادى ما؟
– بۇلار ەلiن تاستاپ شەتەل اسىپ قايدا بارادى؟ ارتىندا سەنەتiن بiرەۋ تۇر ما، ەل-جۇرتىن تاپسىرىپ كەتەتiندەي؟ بۇل – مەنiڭ ءوز پiكiرiم. ودان كەيiن تاعى بiر ايتايىن دەگەنiم – مۇستافانىڭ ايەلi ماريامنىڭ ەستەلiگiندە: «بiر ادامدار موتورلى قايىقپەن مەنi اشىق تەڭiزگە الىپ شىعىپ، باكۋگە كەتiپ بارا جاتقان پاروحودقا مiنگiزiپ جiبەردi»، – دەلiنەدi. كومەكتەسكەن ادامنىڭ اتى ايتىلمايدى. بۇل – وسپان كوبەەۆ دەيتiن پولكوۆنيك. پورت-الەكساندروۆسكiنiڭ كومەندانتى. ول كiسi – مىنا مەنiڭ اتام. پاتشا زامانىندا اشحابادتا وڭتۇستiك اسكەر توبى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولعان. زامان وزگەرگەندە ۋاقىتشا ۇكiمەت جاعىنا شىعىپ، وسى جۇمىستى بiراز اتقارعان. تiپتi گۇرجiستاندا پاتشا ديۆيزياسىن باسقارعان. تبيليسيدە تانىستارى بولعان. مۇستافا شوقايدى باكۋ ارقىلى تبيليسيگە جiبەرگەن وسى كiسi. ايتپەگەندە، شوقاي دالاعا بارا ما؟ كوبەەۆتiڭ تانىستارىن ساعالاپ بارعان. ارتىنان مۇستافا شوقايدىڭ تاپسىرۋىمەن ايەلiن شىعارىپ سالعان. وسى سياقتى اركiمنiڭ باس ساۋعالاپ باراتىن شەتەلدە تانىستارى بولدى ما؟ بولعاننىڭ وزiندە، ول جەرلەردە جاڭا ۇكiمەت قۇرىلىپ جاتتى. ونى بiلمەي، كورمەي وتىرعان جوق...

4-پولكتiڭ توڭiرەگiندەگi  توتەنشە احۋال

– 1920 جىلداردان كەيiن الاش كوسەمدەرi دە ءار ءتۇرلi باعىت ۇستانعان-اۋ، شاماسى؟
– بۇل ماسەلەدە ءالiبي جانگەلدين اتاڭ كوپ ءرول اتقارعان. بۇل كiسi 1918 جىلى استراحاننان شىعىپ، پورت-الەكساندروۆسكiگە ەكi پاروحودپەن اسكەر جانە قارۋ-جاراق اكەلiپ تۇسiرگەن. ونى لەنين مەن ستالين بەرگەن. ويدان-قىردان قۇرالعان اسكەرلەر ماڭعىستاۋدىڭ جەرiن كورiپ، «قۋ دالادا قاڭعىرىپ ولەر جايىمىز جوق» دەپ، بۇلiك شىعارىپ، كەلگەن كەمەلەرiمەن قايتىپ كەتەدi. جاعادا جالعىز قالعان جانگەلدين پورتتىڭ كوماندانتى وسپان كوبەەۆكە كەلەدi. ءجونiن ايتادى. وسىلاي دا وسىلاي، مىنا قارۋ-جاراقتى تورعايعا جەتكiزۋiم كەرەك دەگەن. وسپان ونى اداي توبانيازعا تانىستىرعان. ءالiبي توبانيازدى بولشەۆيكتiڭ قاتارىنا iلەستiرiپ العان. توبانيازدىڭ ارقاسىندا قالىڭ تۇيە جيىپ، وعان قارۋ-جاراق ارتىپ، شالقار – مۇعالجار – ىرعىز ارقىلى تورعايعا تارتقان. جولاي شالقاردا احمەت بايتۇرسىنوۆپەن قۇپيا كەزدەسكەن. ءالiبي ايتقان: «الاشوردا الىسقا بارمايدى، بiزدiڭ جاققا شىق!» – دەگەن. احاڭدى كوندiرiپ، ماسكەۋگە ءوزi ەرتiپ اپارعان. ستالين باسقارىپ وتىرعان ۇلتتار جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنداعى قازاقستاننىڭ وكiلi ەتiپ قويدىرعان. سودان 1919 جىلى كولچاك كۇشەيiپ، ەدiلگە دەيiنگi يەلiكتi الىپ قويدى. اننەنكوۆتى جiبەرiپ، الاشورداعا قاتتى سوققى بەرگەن. كiم اۆتونوميا تالاپ ەتەدi, سولاردىڭ بارلىعى بiزگە جاۋ دەدi. ساكەننiڭ «اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىندا» دەپ جازعانىن بiلەسiڭ. تورعايدا قۇرىلعان 4-الاش پولكi دالادا قالىپ قويدى. ونىڭ باستىعى – مiرجاقىپ دۋلاتوۆ. اينالاسىنىڭ بارلىعىن اننەنكوۆ باسىپ العان. بارار جەر قالمادى. جاعداي قيىن. سوعىسا ما، نە iستەۋ كەرەك؟.. ولار وسىلاي قينالىپ تۇرعاندا ماسكەۋدەن الىپ-ۇشىپ احاڭ جەتكەن. مiرجاقىپپەن سويلەسiپ، 4-الاش پولكىن 4-قىزىل اسكەر پولكi دەپ وزگەرتiپ، امانكەلدiنiڭ ساربازدارىنا اكەلiپ قوسىپ كەتكەن.
– كۇنi بۇگiنگە دەيiن بەلگiسiز بۇلiك وسى تۇستا شىقپادى ما؟
– قازiر ايتامىن. امانكەلدiنiڭ اسكەرi – ءالiبي اتاڭنىڭ لەنين مەن ستاليننەن العان قارۋ-جاراعىن اسىنعان ساقاداي ساي اسكەر. ونىڭ ۇستiنە، الاش اسكەرi وزدەرi كەلiپ قوسىلدى. قوستاناي جاقتا تاران دەگەن بولشەۆيك قىزىل پارتيزانداردى ۇيىمداستىرىپ، كولچاكقا قارسى كوتەرiلدi. وعان دا ماسكەۋ جاقتان ءۇيiپ-توگiپ قارۋ-جاراق جiبەرiپ تۇردى. كولچاك شەگiنگەن كەزدە ماناعى 4-الاش پولكى بۇلiك شىعارىپ، امانكەلدi مەن تاراندى ءولتiرiپ جiبەرگەن. ارتىنان ابدiعاپپار حاننىڭ تاعدىرى، كەيكiنiڭ جالعىز قالۋى...
– الاش قايراتكەرلەرi بۇل كەزدە ۋاقىتشا ۇكiمەت جاعىنا قاراي ويىسقان جوق پا ەدi?
– ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ كەڭسەسi ۋفادا، «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» دەگەنi سامارادا بولدى. ونى ورىستار «كومۋچ» دەيدi. بۇلار بارلىق حالىققا تەڭدiك بەرەمiز دەپ جالاۋلاتتى. وسىعان قاتىستى ما، الدە الاش ۇكiمەتiنە اقشا-قاراجات قاجەت بولدى ما، سەمەيدەن ءا.بوكەيحانوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆ، تۇركiستاننان م.شوقاي، باتىستان ۋ.تاناشەۆ تورتەۋi 1918 جىلى شiلدە ايىندا سامارادا باس قوستى. بۇلار «كومۋچپەن» كەلiسسوز جۇرگiزدi. شىندىعىندا وسىنى ۇيىمداستىرعان باتىس الاشتىڭ قايراتكەرلەرi. «باستىقتارىڭدى شاقىر» دەگەن سوڭ، ءاليحان مەن مۇستافانى اكەپ وتىرعان جوق پا؟ بۇلار شىعىس الاشوردا اسكەرiنە 2 ملن. سوم اقشا، 3000 اسكەرگە كيiم-كەشەك، قارۋ-جاراق بەردi. وسىنىڭ ءبارiن ءا.ەرمەكوۆ ارتىپ-تارتىپ، سەمەيگە الىپ كەتتi. باتىس الاشورداعا ارنايى 2000 مىلتىق، 37 پۋلەمەت، 2 زەڭبiرەك، 2 اۆتوموبيل بەردi. وسى جىلى 20 قىركۇيەكتە ۋفادا ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ جانىنان الاشوردا ۇكiمەتiنiڭ كەڭەسi اشىلدى. وعان 172 ادام جينالدى. ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بiرiمجانوۆ، م.تىنىشپاەۆ، م.شوقاي، ۋ.تاناشەۆ – ءبارi بولدى. وسىندا باتىس الاشوردانىڭ سەپاراتيستiك باعىتتاعى ۇيىم ەمەس، الاشتىڭ بiر تارماعى ەكەنi مويىندالدى. قاۋلى قابىلداندى. قاۋلىدا: «باتىس الاشوردا سەمەيدەگi ورتالىققا باعىنادى، بiراق توتەنشە جاعدايدا ءوز بەتiنشە ارەكەت جاساۋعا قۇقىلى»، – دەلiندi.
– الاشتىقتار الگi العان قارۋ-جاراقتارىن بiردەمەگە جاراتا الدى ما؟
– بۇل ەندi كەڭەس وكiمەتiنiڭ قاتتى كۇش الىپ بارا جاتقان كەزi. ورىنبوردى جاستانىپ جاتقان كولچاكتى قۋىپ شىقتى. ومبىعا دەيiن باردى. ومبىدا ورىستار «سiبiر اۆتونومياسىن قۇرامىز» دەپ، باستىعىنا پوتانيندى سايلاپ قويدى. بۇلار الاش اۆتونومياسىنا دۇرىس قارادى. بiراق مويىنداعان جوق. بولشەۆيكتەرگە قارسى تۇرار ەندiگi كۇش دەنيكين مەن جايىقتا تۇرعان تولستوۆ وتريادى بولىپ قالدى. تولستوۆ وتريادىن ەشكiم الا المادى. وعان چەليابسكiدە تۇرعان چاپاەۆتi اكەلiپ، قارسى سالدى. چاپاەۆ ارى-بەرi شاپقىلاپ ءجۇرiپ Iلبiشiندە ءوزi ءولدi. مۇنىڭ ءبارi ەشتەڭە ەمەس. كەڭەس وكiمەتi تۇركiستاندى ازات ەتەمiز دەپ «4-تۇركiستان مايدانى» دەگەندi اشتى. وعان بارلىق قارۋ-جاراقتى ءۇيiپ بەرiپ، باسىنا فرۋنزەنi مiنگiزiپ قويدى. الاپات كۇش دۇنيەنi باسىپ-جانىپ وڭتۇستiككە قاراي جىلجىدى. وبالى نە كەرەك، وسى كەزدە باتىس الاشوردا قىزىل اسكەرمەن كادiمگiدەي سوعىستى. وعان تولستوۆ كومەكتەستi. الاش اسكەرiنە «تەمiر، ويىل، ەلەكتەن قىزىلداردى وتكiزبەڭدەر!» دەگەن تاپسىرما جۇكتەلدi. العاشقى سوعىس 1919 جىلى جىمپيتىنىڭ تەرiستiگiندە اققاتى وزەنiنiڭ جاعاسىندا ءوتتi. تولستوۆتىڭ وتريادىندا تۇيەگە زەڭبiرەك ورناتىپ العان الاشتىڭ اسكەرلەرi دە ءجۇردi.
وردادا قىزىلداردىڭ 1 جانە 2-قازاق پولكi قۇرىلدى. بەيسەن جانەكەشەۆ دەگەن قازاق باستىعى بولدى. قىزىلداردا دا قازاق، اقتاردىڭ iشiندە دە قازاق بiرiمەن-بiرi سوعىسقان عوي كەلiپ...
– احاڭ وسى كەزدە قىزىلدار جاعىندا بولدى ما؟
– 1919 جىلى 10 شiلدەدە لەنيننiڭ قول قويۋىمەن ورىنبوردا كازكرايكوم پايدا بولدى. «كەڭەستiك قازاقستان» دەپ تۇسiنگiن. باستىعىنا س.پەستكوۆسكي دەگەن ورىس تاعايىندالىپ، ورىنباسارى احمەت بايتۇرسىنوۆ بولدى. مۇشەلەرi – س.مەڭدەشەۆ، م.تىنىشپاەۆ، م.تۇنعانشين، ت.ب. وسى كەزدە احاڭ فرۋنزەنiڭ ۇسىنىسى بويىنشا كومپارتياعا كiردi. بۇل كiسiنiڭ ەڭ بiر ۇلكەن ەڭبەگi – باتىس الاشورداعا اراشا تۇردى.
– قالاي؟
– فرۋنزە باسقارعان 4-تۇركiستان مايدانى جەڭiسكە جەتتi. ولار جەڭگەن سوڭ قارسىلاسقان الاش اسكەرiن وڭدىرماي جازالايتىن بولدى. فرۋنزە  جازالايمىن دەپ قاتتى شۇيلiككەن. احاڭ جانىن سالىپ ءجۇرiپ فرۋنزەنi كوندiرگەن. باكiباەۆ دەگەن ادامدى جiبەرiپ، الاشتى دا سابىرعا شاقىرعان. فرۋنزەمەن بارىپ حالەل دوسمۇحاممەدوۆ سويلەسكەن. ەكەۋi ەلەك قالاسىندا جاسىرىن كەزدەسكەن. سودان كەيiن 1919 جىلى 10 جەلتوقساندا ورىنبوردا باتىس الاشتىڭ قايراتكەرلەرi مەن فرۋنزە كەلiسiمگە كەلگەن. الاش اسكەرiنiڭ اتىن وزگەرتiپ، «قىزىل كوممۋنارلار وتريادى» دەپ اتاعان. سودان كەيiن كازرەۆكوم تەك باتىس عانا ەمەس، بۇكiل الاشورداعا كەشiرiم جاريالادى. وسىنىڭ ءبارi – احاڭنىڭ ەڭبەگi. حالىقتى جازالاۋدان امان الىپ قالدى.
– كەڭەس بيلiگiن مويىنداعان باتىس الاشوردا قايراتكەرلەرiنە بولشەۆيكتەر قىزمەت ۇسىندى ما؟
– ءبارi بiتكەننەن كەيiن كازرەۆكومنىڭ شەشiمi بولعان. ونى س.مەڭدەشەۆ iستەگەن دەيدi. بiراق مەنiڭ ويىم ايتادى، بۇل جالعىز مەڭدەشەۆتiڭ قولىنان كەلمەيدi. تاعى باسقا ادامدار بولۋى كەرەك. الاشتاردى كەشiرگەنiمەن، سەنiمسiز ادامدار دەپ قارادى. قازاقستان توڭiرەگiندە باسشىلىق قىزمەتتەرگە بۇلاردى قويۋعا بولمايدى دەلiنگەن. جانشا iشكi رەسەي جاعىنا كەتكەن، سوندا ولگەن. ءومiرiنiڭ سوڭىنان حابارىم از. حالەل تاشكەنتكە كەلiپ، اعارتۋشىلىق جۇمىسپەن اينالىسقان. ج.ايماۋىتوۆ قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، وقۋلىقتار جازدىرعان.
– احاڭ قايدا قالدى؟
– احاڭ كازرەۆكومنىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعاندا پارتيادان شىعىپ قالعان. ونىڭ سەبەبiن بiرنەشە رەت جينالىستارعا بارماي قالدىم دەگەن سىلتاۋلارمەن تۇسiندiرەدi. بiراق احاڭ دا ءبارiن تاستاپ، وقۋلىق جازۋمەن اينالىسادى. وسى كۇنگi «تiل بiلiمi» ەڭبەگiن سول تۇستا جازعان. قازاقتىڭ تiل عىلىمىنىڭ نەگiزiن جاسادى. توتە جازۋدى قولدانىپ، الiپپە جاساپ بەردi. دۇنيەدە اراب جازۋىن وقي الماۋشى ەدiم، احاڭنىڭ وسى توتە ءالiپبيiن تانىعاننان كەيiن ەكi جۇما دەگەندە ارابشا وقي باستادىم. كوردiڭiز بە، ادامنىڭ ميىنا سiڭiمدiلiگi سونشالىق، تۋرا قازاقتىڭ ميىنا سايكەستەندiرiپ جاساعان.
– قازاق زيالىلارى نە سەبەپتەن تاشكەنتكە شوعىرلاندى، باسقا باراتىن جەر قالمادى ما؟
– جاعداي بەلگiلi, بارلىق جەردە كەڭەس بيلiگi ورنادى. الاشورداشىلاردى تۇرتپەكتەۋ باستالدى. سودان تاشكەنتكە كەلiپ، بۇلار سوعىسقا قول جيناعان جوق، ساۋاتى تومەن حالقىنىڭ ساناسىن وياتۋ ءۇشiن بiلiم قاجەت ەكەنiن ءتۇسiندi. وقۋلىقتار جازدى. تەك الاشورداشىلار عانا ەمەس، جاڭگiردiڭ تۇقىمدارىنىڭ كوبi تاشكەنتكە كەلiپ پانالادى. مۇندا شوعىرلانۋىنىڭ سەبەبi, قوقان اۆتونومياسىن قۇرۋدى ويلاستىرعان شىعار. قوقان اۆتونومياسى دەگەن اتى بولماسا، بيلiك تiزگiنi قازاقتاردىڭ قولىندا بولعان. 
– الاش اۆتونومياسى مەن قوقان اۆتونومياسىن بiرiكتiرۋ جونiندە قازاق زيالىلارى اراسىندا كەڭەس بولعان تۇستا بوكەيحانوۆ: «ات پەن ەسەكتi بiر ارباعا جەگە المايتىنىمىز سياقتى، ورتا عاسىرلىق مەشەۋلiكتە قالعان قوقاندىقتارمەن قالاي بiرگە مەملەكەت قۇرماقپىز؟» – دەگەن جوق پا؟
– الاش پەن قوقاندى بiرiكتiرۋ جايىنداعى يدەيانىڭ نەگiزi م.شوقايدان شىققان. ول كiسi «بۇكiل تۇركiستاندى بiرiكتiرمەي، بiز كۇرەسە المايمىز» دەگەن. ءومiر بويى وسىنى ارمانداپ ءوتتi, وسى ءۇشiن جۇمىس جاسادى. شىندىعىندا ەكiنشi جالپى قازاق سەزiندە كەلiسپەۋشiلiكتەر بولعان. ءاليحان مەن جانشا سوزگە كەلiپ، ورتالىقتىڭ سەمەيگە كوشۋiندە ءمان بار. ەكەۋiنiڭ اراسىنا م.شوقاي مامiلەگەرلiك جاساعان. جەتiسۋ مەن سىرداريا وبلىستارى تاشكەنتكە باعىنعان. بۇل بولمايدى ەكەن، بiر ورتالىققا باعىنايىق دەگەن. م.شوقاي بارىپ، سىرداريا وبلىسىنىڭ سەزiن اشام دەگەن. اشىپ، وبلىستى قازاقستانعا قاراتقان. Iلە-شالا م.تىنىشپاەۆ تا جەتiسۋدى قازاقستانعا قاراتىپ العان. الاش ارىستارىنىڭ سوڭعى iستەپ كەتكەن جاقسىلىعى وسى. اركiم وزiنشە بيلەيمiن دەپ جەكە-جەكە باسقارعان بولسا، بۇگiنگi بiر تۇتاس قازاقستان بولار ما ەدi, بولماس پا ەدi...

بەكەن قايراتۇلى
«جاس قازاق» گازەتى، №46, 2008 جىل.