شەتەلدىك ينۆەستورلەر كەڭەسىنىڭ سوڭعى ماجىلىسىندەگى پرەزيدەنتتىڭ، «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مال ازىعى ءۇشىن سويا مەن راپس وسىرۋگە بىزدەن 1 ملن گەكتار جەر بەرۋدى جالعا سۇرادى» دەگەن اقپاراتى ەل ىشىندە جانە شەتتەگى، اسىرەسە قىتايداعى قازاقتار اراسىندا الاڭداۋششىلىق تۋعىزۋدا.

كورشىمىز قىتاي مەن بابالارىمىز كونە تۇركىلەر اراسىنداعى جەر ماسەلەسى بۇگىن ەمەس، وسىدان 22 عاسىر بۇرىن باستالعان بولاتىن. سول كەزدە مودە قاعان قىتاي پاتشاسى سۇراتقانت90ىمى اسىل جىلقىلارى مەن سۇلۋ ايەلىن بەرسە دە، جەرگە كەلگەندە (مەيلى ول قۇنارسىز ءشولدى ايماق بولسا دا): "جەردىڭ جاقسى-جامانى بولمايدى. جەر مەملەكەتتىڭ نەگىزى. ول ەشكىمگە بەرىلمەيدى ..." دەپ، قىتايعا سوعىس جاريالايدى دا ونىڭ كوپ جەرىن جاۋلاپ الادى. مودە قاعاننىڭ كەزىندە باستالىپ ەكى عاسىرعا سوزىلعان سوعىس كەزىندە كوشپەندىلەردەن قورعانۋ ءۇشىن ۇزىندىعى التى مىڭ شاقىرىمداي «قىتايدىڭ ۇلى قورعانى» سالىندى. بۇرىن شەگارا سول جەردەن وتكەن جانە وسى قورعانىنىڭ سولتۇستىگى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي جەرى بولعانى بەلگىلى.

جەر جانە جەراستى بايلىعى مەملەكەتتىڭ نەگىزى. جەرسىز مەملەكەت بولمايدى. ەندەشە  جەر سۇراۋدىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا - ول ەگەمەندىككە قول سالۋ ەمەس پە؟ رەسمي قىتاي نەگە جەرى قۇنارلى جانە كولەمى بىزدەن ون ەسە ۇلكەن رەسەيدەن نەمەسە كولەمى بىزدەن الدەقايدا كوپ اۆستراليا سياقتى كورشىسىنەن جەر سۇرامايدى؟ ولاردان سۇراعان جوق جانە سۇرامايدى دا. سەبەبى ول جەرلەردىڭ يەسى بار.

شەتەلدىك ينۆەستورلەر كەڭەسىنىڭ سوڭعى ماجىلىسىندەگى پرەزيدەنتتىڭ، «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مال ازىعى ءۇشىن سويا مەن راپس وسىرۋگە بىزدەن 1 ملن گەكتار جەر بەرۋدى جالعا سۇرادى» دەگەن اقپاراتى ەل ىشىندە جانە شەتتەگى، اسىرەسە قىتايداعى قازاقتار اراسىندا الاڭداۋششىلىق تۋعىزۋدا.

كورشىمىز قىتاي مەن بابالارىمىز كونە تۇركىلەر اراسىنداعى جەر ماسەلەسى بۇگىن ەمەس، وسىدان 22 عاسىر بۇرىن باستالعان بولاتىن. سول كەزدە مودە قاعان قىتاي پاتشاسى سۇراتقانت90ىمى اسىل جىلقىلارى مەن سۇلۋ ايەلىن بەرسە دە، جەرگە كەلگەندە (مەيلى ول قۇنارسىز ءشولدى ايماق بولسا دا): "جەردىڭ جاقسى-جامانى بولمايدى. جەر مەملەكەتتىڭ نەگىزى. ول ەشكىمگە بەرىلمەيدى ..." دەپ، قىتايعا سوعىس جاريالايدى دا ونىڭ كوپ جەرىن جاۋلاپ الادى. مودە قاعاننىڭ كەزىندە باستالىپ ەكى عاسىرعا سوزىلعان سوعىس كەزىندە كوشپەندىلەردەن قورعانۋ ءۇشىن ۇزىندىعى التى مىڭ شاقىرىمداي «قىتايدىڭ ۇلى قورعانى» سالىندى. بۇرىن شەگارا سول جەردەن وتكەن جانە وسى قورعانىنىڭ سولتۇستىگى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي جەرى بولعانى بەلگىلى.

جەر جانە جەراستى بايلىعى مەملەكەتتىڭ نەگىزى. جەرسىز مەملەكەت بولمايدى. ەندەشە  جەر سۇراۋدىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا - ول ەگەمەندىككە قول سالۋ ەمەس پە؟ رەسمي قىتاي نەگە جەرى قۇنارلى جانە كولەمى بىزدەن ون ەسە ۇلكەن رەسەيدەن نەمەسە كولەمى بىزدەن الدەقايدا كوپ اۆستراليا سياقتى كورشىسىنەن جەر سۇرامايدى؟ ولاردان سۇراعان جوق جانە سۇرامايدى دا. سەبەبى ول جەرلەردىڭ يەسى بار.

رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىندا قىتاي شارۋالارىنىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانى بەلگىلى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۆ.پۋتين، «ولاردى شوقىندىرۋ كەرەك» دەگەن ەدى. قالاي بولعاندا دا ازىرگە ولاردان رەسەيگە تونگەن قاۋىپ جوق. بولىپ جاتسا ورىستار ولاردى جەرىنەن ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە شىعارادى. ال، وتكەن عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنداعى يزرايلدىڭ قالدىعىمەن قارۋلانعان ءبىزدىڭ اسكەردە قارعا مەن ساۋىسقاندى ۇركىتۋدەن باسقا قانداي قاۋقار بار؟

شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ بىزدەگى جەر استى بايلىعىن الۋ ءۇشىن بار مۇمكىندىگى مەن قارجىنى اياماي توگىپ جاتقاندارىنا قاراعاندا، ولاردىڭ قازاقستاندا تەك ەكونوميكالىق عانا ەمەس، وتە ۇزاققا سوزىلاتىن ساياسي ستراتەگيالىق مۇددەلەرى دە بار ەكەنى كورىنىپ تۇر.

ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتىڭ ارتىندا ساياسي تاۋەلدىلىك تۇرادى.

قىتايدىڭ سولتۇستىك ايماعىنداعى حالىقتىڭ نەگىزگى دەنى ورال-التاي تىلىندە سويلەيتىن ءبىزدىڭ تۋىستارىمىز. تۇركى حالىقتارى قىتاي مەملەكەتىن التى عاسىردان استام ۋاقىت بيلەدى. ولاردىڭ ىشىندە 1911 جىلعا دەيىن قىتايدى ءتورت عاسىرداي بيلەگەن مانجۋرلار سوڭعى ءجۇز جىلدا تىلىنەن ايىرىلىپ قىتايلانىپ بولدى. قىتايلانعان تۇركى، مانجۋرلاردى - قارا قىتاي دەپ اتايدى. قىتاي حالقىنىڭ نەگىزگى ءبىر بولىگى وسى قارا قىتايلار. سوندىقتان، يمپەرياعا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قىتايلانعان اعايىندارىمىزدىڭ، كەي جاعدايدا ءبىز ءۇشىن پايداسىنان گورى زيانىنىڭ كوپ بولعانىن دا ۇمىتپاۋ كەرەك. بۇل جەردە ماسەلە سول ەلدىڭ بيلىك باسىنداعى توپتاردىڭ شىعۋ تەگى مەن ۇلتى نەمەسە ناسىلىندە ەمەس، يمپەريانىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىندا. سىرتقى ساياساتتا بارلىق ءادىس-ايلاعا بارىپ، كەرەك جەرىندە كورشىلەرىنە قارسى اسكەري كۇش قولدانۋ ارقىلى ەلدىڭ جەر كولەمىن ۇلعايتۋعا باعىتتالعان سوڭعى ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتا وزگەرمەگەن يمپەريانىڭ ساياساتى، الداعى ۋاقىتتا دا وزگەرە قويماس.

قىتاي يمپەرياسى حVIII عاسىردا ءۇش ميلليونداي جوڭعار-ويراتتى جەر بەتىنەن قۇرتىپ جىبەرىپ جەرىن وزىنە قوسىپ الدى. XIX عاسىردا شىعىس تۇركىستاندى قوسىپ العاننان كەيىن ەندى ولار قازاق پەن قىرعىزدىڭ شەكاراسىنا تىكەلەي شىقتى. قازىر ولارعا توسقاۋىل بولاتىن كەڭەستەر وداعى جوق. كەزىندە بۇحار جىراۋ "قاراقىتاي قاپتاسا ..." دەگەنىن ءبىز ەسكەرىپ، ول بىزگە ساباق بولىپ جارىتپاعان سياقتى. م.دۋلاتۇلىنىڭ "ويان، قازاق" دەگەن كەزىنەن بەرگى ءبىر عاسىر ۋاقىتتا ءبىز ويانىپ، ويلانىپ قامسىزدىعىمىزدان ارىلا الدىق پا؟ بۇل ماسەلەدە ۋاقىت بىزگە قارسى قىزمەت ىستەۋدە. سەبەبى، ەندى ويلانىپ، ىرعالىپ-جىرعالىپ وتىرۋعا ۋاقىت قالماي بارادى.  .

سوڭعى 5-6 جىلدا قازاقستاندا ەل ەكونوميكاسى مەن قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن بىرنەشە ءتيىمسىز كەلىسىمشارتتار جاسالدى. كانادانىڭ "پەترو كازاحستان" كومپانياسىن قىتايدىڭ مۇناي كومپانياسى ساتىپ العاندا وعان ۇكىمەت پەن پارلامەنت ەش كەدەرگى جاساي المادى. وعان دەيىن قىتايلار اقتوبەمۇنايگازدى 24 جىلعا باسقارۋعا الىپ، التى-جەتى وبلىستاعى مۇناي بازالارىن، كوپتەگەن ستراتەگيالىق كەن ورىندارىن ساتىپ العان بولاتىن. ەندى ماڭعىستاۋمۇنايگازدىڭ 50%-ى سولاردىڭ قولىنا كوشتى. قۇمكول مەن ماڭعىستاۋمۇنايگازداعى ۇلەسى 50 پايىزدان بولعانمەن، نەگىزگى بيلىك قىتايلاردىڭ قولىندا. سەبەبى، مۇناي ونىمدەرىن ساتۋ، بارلىق قارجى جانە كادر ماسەلەلەرىن سولار باسقارادى. جاقىندا «قازمۇنايگاز» اق ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ 10%-ى قىتايدىڭ قولىنا ءوتتى. قازىرگى قازاقستاندا وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ 40 پايىزدايى قىتاي كومپانيالارىنىڭ قولىندا. ول قازاقستاندىق بارلىق كومپانيالار وندىرەتىن مۇنايدان 2,3-2,5 ەسە كوپ. سوڭعى بەرگەن 10 ملرد دوللار نەسيەنىڭ ەسەبىنەن قىتاي كومپانيالارى اتىراۋ، پاۆلودار جانە شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن رەكونسترۋكتسيا جاساماقشى. بۇل جۇمىستاردىڭ ارتىندا وسى ماڭىزدى نىسانداردى يەمدەنۋ ماقساتى تۇرعانىن كورۋ قيىن ەمەس. سوڭعى كەزدە ۇلكەن مىس كەن ورىنىن قىتايلار الىپ  جاتىر دەگەن اقپاراتتى دا نەگىزسىز دەي المايمىز.

بۇگىنگى قىتايمەن ەكى ورتاداعى جاعداي "كۇشتى قورقىتادى - تەرەڭ باتىرادى" دەگەنگە كەلدى. ەكونوميكانى شەتەلدىك كومپانيالارعا بەرۋدىڭ العاشقى «قىزىقتارى» وسىنداي. ۇلكەن كەن ورىندارى مەن ستراتەگيالىق كاسىپورىنداردى ءبىزدىڭ ۇلتتىق كومپانيالار، بانكتەر مەن كاسىپكەرلەر نەگە ساتىپ المايدى؟ ءبىز نەگە وسى ماقساتقا ۇلتتىق قور مەن زەينەتاقى قورلارىنداعى قارجىنى پايدالانبايمىز؟ ونداي ءتيىمدى وبەكتىلەردىڭ ءبىزدىڭ وتاندىق كومپانيالاردى "قىزىقتىرماۋىنىڭ" ءبىر سەبەبى - ولار بۇنداي وبەكتىلەردى العاننىڭ وزىندە ول بيزنەستەرىنەن ايىرىلادى. سەبەبى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلدە شاعىن جانە ۇلكەن بيزنەستى قورعايتىن زاڭدار قابىلدانىپ، ول زاڭداردى ورىندايتىن ينستيتۋتتار مەن قوعامدا مورالدىق نورمالار قالىپتاسپاعان. ال، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ونداي ءىرى جوبالارعا بەل شەشىپ ارالاسا الماۋى، قازاقستاندا ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزدەن دە جوعارى مۇددەنىڭ بار ەكەنىن كورسەتپەي مە؟

«ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق-ىن ساتۋعا قانداي قاجەتتىلىك بولدى؟ بۇل كومپانيا بونۋس، روەلتي ت.ب. ايتپاعاندا قازىناعا جىلىنا 450-500 ملن دوللارداي سالىق ءتۇسىرىپ تۇرۋى كەرەك. ياعني وسى كومپانيا 18 جىلدا 8,5-9,0 ملرد دوللار سالىقتان ءتۇسىم اكەلۋ كەرەك ەدى. باق-دارىندا بۇل كومپانيانىڭ 50 پايىزى 1,0 ملرد دوللارعا ياعني بار-جوعى ەكى جىلدىق  سالىق كولەمىنە ساتىلدى. بۇل ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمسىز، ستراتەگيالىق تۇرعىدان قاۋىپتى قادام بولعان جوق پا؟ ال، سولاي بولسا ول ەل مۇددەسىنە كەرەعار تىرلىك ەمەس پە؟

جالپى، مۇناي سالاسىنداعى ءتۇسىمدى رەتتەيتىن حالىقارالىق ستاندارتقا ساي زاڭنىڭ (ول زاڭ بويىنشا قازىناعا ءار باررەلدەن 90 دوللارعا دەيىن تۇسەدى) قابىلدانباۋىنان وسى سالادان قازىناعا ءتۇسىم 4-6 ەسە كەم، ياعني جىلىنا قازىنا 5,0-6,0 ملرد دوللارداي تۇسىمنەن ايىرىلىپ وتىر. قىسقاسى، قوسىمشا پايدانى قازاقستان ەمەس، شەتەلدىك كومپانيالار كورۋدە.  قاجەتتى زاڭداردى ۋاقىتىندا شىعارىپ وسىنشا پايدا كورىپ وتىرساق ءبىز ءدال بۇگىنگى كۇندەگىدەي كەن ورىندارى مەن مۇناي كومپانيالارىن ساتار ما ەدىك؟ «ولاقتان سالاق جامان» دەگەن تەگىندە وسى بولار...

شەتەلدىك كومپانيالارعا بەرىلگەن كەن ورىندارىنا بايلانىستى نەگىزگى ماسەلە - ول سول كەن ورىندارىن وتاندىق كومپانيالار مەن كاسىپكەرلەرگە قايتارۋ. ونى 12 جىلدان كەيىن جالعا بەرگەن ۋاقىتى بىتەتىن اقتوبەمۇنايعازدان باستاۋ كەرەك. قازاقستان جاعىنان زاڭدى تالاپ قويىلا باستاسا تشو دا كەتەمىز دەپ قورقىتاتىن بولىپتى. ەلگە پايداسى جوق، كەتەمىز دەگەندەردى ۇستايمىز دەپ ولارعا جالتاقتاۋدىڭ قاجەتى جوق.

قىتايمەن اراداعى وسى ماسەلەلەرگە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن «كومسومولسكايا پراۆدا» ت.ب. باسىلىمدارداعى ماقالالاردى سىناپ، قىتاي كومپانيالارىنىڭ قازاقستانداعى ارەكەتتەرىن جۇيەلى تۇردە قولداپ جۇرگەن پرەزيدەنت اپپاراتى جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ (سزي) قىزمەتكەرى سىروەجكيننىڭ بەرگەن سۇحباتىنا تاڭ قالماسقا بولمايدى. ول وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، «... قىتايلىقتار 757 جىلى تالاس وزەنى بويىندا ارابتاردان ويسىراپ جەڭىلگەن. ەندى ولار قازاقستانعا بەتتەمەيدى» دەگەنىن دە ەستىگەنبىز. جالپى، سزي سوڭعى جىلدارى نەگىزىنەن مۇناي سالاسىمەن اينالىسادى. بىراق ءبىز بۇل ينستيتۋتتىڭ وسى سالانىڭ بولاشاعى نەمەسە جوعارداعى كەلىسىمشارتتاردىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىداعى پەرسپەكتيۆاسى تۋرالى جارىتىپ ەشتەڭە ەستىمەدىك. ءبىزدىڭ بەتكە ۇستاپ، ستراتەگ دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ سىڭايى وسى. كەيدە، «وسىلار دا سولارعا جالدانىپ جۇرگەن جوق پا؟» دەگەن وي كەلەدى. وت-باسى، وشاق قاسىندا جۇرگەندەردىڭ بىلەتىنىن ولاردىڭ بىلمەۋىن باسقاشا قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟

ال سوڭعى 3,5 ملرد دوللار الىپ وعان كولەمى ەۋروپاداعى ءبىر مەملەكەتتىكىندەي  1,0 ملن گەكتار جەردى جالعا بەرۋ ماسەلەسىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر بولىگىن بەرۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. سونىمەن قاتار قىتاي سۋارمالى ەڭ قۇنارلى جەردى سۇراپ وتىر. مال ازىعى راپستى قازاقستاندا ءوسىرىپ قىتايعا تاسىمالداۋ دەگەن جەلەۋ ءسوز، نەمەسە سول جەرلەرگە مال وسىرەتىن بازالار سالۋدىڭ امالى.  وسى ۋاقىتقا دەيىن باسقا ەلدەردى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى دا وزدەرىندە شىعاراتىن ەتپەن (قىرعىزستان ارقىلى), جەمىس-جيدەك ت.ب. تىكەلەي قامتاماسىز ەتكەن قىتاي، ەندى قازاقستاندى ءوزىنىڭ اگرارلىق پروۆينتسياسىنا اينالدىرۋدىڭ امالىنا كىرىستى.

سوڭعى 13,5 ملرد دوللار نەسيە - ول ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ەمەس، الاياق وليگارحتار مەن پاراقور شەنەۋنىكتەردىڭ قانجىعاسىندا كەتىپ سىبايلاس جەمقورلىققا قىزمەت ەتەدى دە، وسى ۋاقىتقا دەيىن وسىنداي «تەگىن» نەسيەدەن بۇزىلعان ەلدى ودان ءارى بۇزادى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى داعدارىستان شىعۋعا باعىتتالعان شارالاردىڭ ىشىندە ناقتى جۇمىس ىستەي باستاعانى دەپ 1,0 ملرد دوللار بولىنگەن جول كارتاسىن عانا ايتۋعا بولادى.

ءبىر ملن گا سۋارمالى جەردى وڭدەۋ ءۇشىن شەتتەن 5-6 ملن ادام كەلەدى جانە ولار 20-30 جىلدان كەيىن 10 ملنعا جەتەدى، ياعني وسى ارەنداعا بەرىلگەن ايماقتارداعى وتانداستارىمىزدىڭ ۇلەسى 35-40 پايىزدان اسپايتىن بولادى. سول كەزدە بيىلعى سينتسزيانداعى ۇيعىرلارمەن بولعان جاعدايدىڭ قازاقستاندا قايتالانبايتىنىنا كىم كەپىل؟

ءبىز ەل قامىن ويلايتىن ىرگەلى مەملەكەت بولعىمىز كەلسە، شەتتە جۇرگەن 5,0 ملنداي قانداسىمىزدى  ەلگە كوشىرىپ اكەلىپ سول جەرلەردى نەگە ءوزىمىز وڭدەمەيمىز؟ سونى ۇيىمداستىرۋعا اقىلى جەتپەيتىندەردىڭ بۇل مەملەكەتكە قانداي قاجەتى بار؟ ال، ۇكىمەت پەن پارلامەنت اي قاراپ وتىر ما؟

اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى وسى «جوبانى» ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بىرىككەن كاسىپورىن قۇرۋعا كىرىسىپتى. ەگەر وسى اقپارات شىن بولسا، وندا سونى ىستەپ جاتقانداردىڭ ءىسى ەل مۇددەسىن ساتقىنمەن بىردەي بولىپ تابىلادى. ونداي ىسكە بارعانشا ار-نامىسى بار ادام قارا جەردىڭ استىنا كىرىپ كەتپەيدى مە؟ ەڭ بولماسا... ءوز ەرىكتەرىمەن وتستاۆكاعا كەتپەيدى مە؟

جەردى جالعا بەرۋ، ساتۋ دەگەندى ۇمىتۋ كەرەك. ونىڭ يەسى بۇگىنگى ۇرپاق، نە بۇگىنگى بيلىك ەمەس. جەردىڭ يەسى حالىق، ياعني جەر ماسەلەسى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋممەن شەشىلەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت   جەردىڭ  جالعا بەرىلمەيتىنىن  جاريالاۋى كەرەك. ال، پروكۋراتۋرا مەن قاۋىپسىزدىك ورگاندارى قاپتاعان زاڭسىز ميگرانتتار مەن شەت ەلدىڭ تىڭشىلارىن ۇستاپ ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس. قازاقستاننىڭ ازاماتتارى بۇل ەلدىڭ جاۋى ەمەس، بۇل ەلدىڭ جاۋى جەر بەرگىشتەر مەن جەراستى بايلىعىن وڭدى-سولدى ساتۋشىلار.

قىتايعا دا، باسقاعا دا بەرەتىن قازاقستاننىڭ ەشقانداي جەرى جوق جانە ول بىرەۋگە جەر بەرۋگە مىندەتتى ەمەس. قىتاي جاعىنا ءىستىڭ بۇلاي بولمايتىنىن ايتىپ، ازىرگە الىنباعان اقشادان باس تارتقان دۇرىس. ونى ولار تۇسىنەدى جانە ودان كەيىن سيلايتىن بولادى.

جالپى جەر، جەراستى بايلىعىن شەت ەلدىك كومپانيالار مەن بىرىككەن كاسىپورىندارعا ارەنداعا، باسقارۋعا ت.ب. قانداي تۇردە بولسا دا بەرۋدى تۇگەلدەي توقتاتىپ 2030 جىلعا دەيىن موراتوري جاريالاۋ قاجەت.

ەكونوميكانىڭ تۇتقاسىن شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ باسقارۋىنا بەرۋ -  تاۋەلسىزدىكتىڭ بايانسىزدىعىنىڭ سەبەبى بولىپ جۇرمەسىن؟ سەبەبى، تاۋەلسىزدىك كەزىندە ەلدەگى كەنورىندارىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى شەتەلدىك كومپانيالارعا 24-50 جىلعا باسقارۋعا بەرىلگەنى بەلگىلى. الەمدەگى قالىپتاسقان نورما بويىنشا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ باسقارۋىنا كەنورىندارى مەن كاسىپورىنداردىڭ 15-20 پايىزدان استامىن بەرۋ - ەل قاۋىپسىزدىگىنە نۇسقان كەلتىرەدى ەكەن. ەل تاۋەلسىزدىگى - ۇلت پەن ونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن باستالىپ، سونىمەن اياقتالادى. ساياسات ونى ىسكە اسىرۋدىڭ قۇرالى عانا. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ:

"كەلگەندە ءبىر-بىرىڭە مىقتى-اقسىڭدار،

قايتەيىن وزگە دەسە كونگىشىڭدى.

سياقتى سىنىق بۇتاق تومەندەسەڭ،

كىم جۇلماس تومەندەگى جەمىسىڭدى"

دەگەنىندەي قاشانعى تومەندەي بەرەمىز؟ وسىلاي شەگىنە بەرسەك باستاۋىن قىتايدان الاتىن ىلە (بالقاش سۋىنىڭ 80 پايىزى), ەرتىس ماسەلەلەرى ەشقاشان شەشىلمەيدى. تومەندەۋدىڭ ءتۇبى - قۇلدىقتىڭ  قۇرىعى.

ءبىر جازۋشى اعامىزدىڭ، "قازاقستاندى شىعىستان باتىسقا ەكىگە جارىپ وتەتىن الاشانكول - اتىراۋ مۇناي قۇبىرى مەن تەمىر جول تورابى ءتاتتى تورتتى پىشاقپەن ەكىگە ءبولىپ جاتقانداي بولادى دا تۇرادى" دەگەنى بۇقار بابامىز ايتقان گاپتىڭ جالعاسى سياقتى.

ب.ناپولەوننىڭ "ايداhار ويانعاندا اپات بولادى..." دەگەنىن ەسكەرگەن باتىس ەۋروپالىقتار جەتى قىردىڭ ارعى جاعىندا جاتسا دا، ەلۋ مىڭنان اسسا، ءوز ەلدەرىنە ودان ارتىق ءبىر دە ءبىر قىتايلىقتى كىرگىزبەيتىن شەكتەۋ قويدى. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى اقش-تان ايلاسىن اسىرعان قىتاي سول ەلدىڭ ءبىر شتاتىندا ءوز گۋبەرناتورىن سايلاتۋعا قول جەتكىزىپ، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنداعى ۇلەسىن اقش-تان اسىرا ءبىلدى. ولاردىڭ الدىندا اقش دارمەنسىز بولىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ جاعدايىمىز قالاي بولماق؟ "تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى كوكتەن ىزدە" دەگەن ەمەس پە اتا - بابالارىمىز. ۇلى جازۋشى و.دە گاسسەتتىڭ، "...ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ تۇرعاندا قىتايدىڭ شەكاراسى ورال تاۋىنا جەتىپ تۇرسا، وعان تاڭ قالماڭىز" دەگەنىندەگى ورال تاۋىنا باراتىن جول قازاق جەرى ارقىلى جۇرەتىنىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.

ا.دانتە زامانىندا قازىرگى يتاليا جەرىندەگى سيتسيليا مەن ءريمنىڭ ورتاسىندا فلورەنتسيا دەگەن شاعىن مەملەكەت بولعان. تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كورشىلەرىنىڭ بارلىعىمەن جاقسى قارىم - قاتىناستا بولۋعا تىرىسقان وسى مەملەكەت ماڭايىنداعى ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىپ، شاماسى كەلگەنشە بارلىعىنا جاعۋعا ۇمتىلدى. ال، ماڭايىنداعى ازۋلى كورشىلەرى وسى شاعىن ەلدىڭ وزدەرىنە قاتىستى ىستەگەن بارلىق ارەكەتتەرىنە ءالسىز ەلدىڭ تىرلىگى دەپ قانا قارادى. ول ەلدىڭ سىرتتان كەلگەن دۇشپاندى توقتاتىپ، ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعايتىن جاعدايى بولعان جوق. سوعىس تا ساياساتتىڭ جالعاسى ەكەنىن مويىنداعىسى كەلمەي، بارلىق ماسەلە ديپلوماتيالىق جولمەن شەشىلەدى دەپ تۇسىنگەن وسى ەلدىڭ تاعدىرىن اينالاسىنداعى قاسقىر كورشىلەرى شەشتى. ورتا عاسىرداعى قاتاڭ تاعدىردىڭ تالكەگىنە شىداماعان سول مەملەكەتتى، اقىرىندا ازۋلى كورشىلەرى كوكپارعا تۇسكەن لاقتاي قىلىپ ءوزارا ءبولىپ الدى. بۇرىنعىلاردان قالعان، "بەيبىت ءومىر سۇرگىڭ كەلسە، سوعىسقا دايىندال" دەگەن قاعيدا بارلىق ۋاقىتتا تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ۇستانىمى بولىپ قالماق. ەۋروپاداعى ليحتەنشتەين، نيدەرلاندى جانە ت.ب. شاعىن ەلدەردىڭ ۇلكەن ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ بولىپ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاجەتتى جاعدايعا وسى قۇرلىقتاعى حالىقتار ينكۆيزيتسيانى، ەكى بىردەي دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى، كوممۋنيزم مەن ءفاشيزمدى باستارىنان كەشىرگەننەن كەيىن عانا جەتتى. ال، ازياداعى قازىرگى گەوساياسي جاعداي تىپتەن باسقاشا. وسى قۇرلىقتاعى كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدى ەۋروپاداعى دانتە تۇسىنداعى جاعدايمەن سالىستىرۋعا بولادى. بۇل قۇرلىقتاعى ەشبىر ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋىنا، سول ەلدىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. ونىڭ ىشىندە شەكاراسى اشىق، جان - جاعىن مۇحيت قورشاپ تۇرعان جاپونيا، كورەيا سياقتى ەلدەر بولماسا، قازاقستان سياقتى قۇرلىقتىڭ ىشىندە، ونىڭ ۇستىنە رەسەي مەن قىتايدىڭ ورتاسىندا تۇرعان نەمەسە سولاردىڭ مۇددەلى جەر اۋماعىنا كىرەتىن ەلدى قورعاۋعا ستراتەگيالىق سەرىكتەس بولعانمەن، تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاۋعا ەشقايسىسى تولىققاندى كەپىلدىك بەرمەيدى. سوندىقتان دا بولار پاكىستان، سولتۇستىك كورەيا، يران سياقتى ەلدەر اتوم قارۋىنا يە بولۋ ءۇشىن جانتالاسۋدا. ال باسقا قۇرلىقتارداعى ەشبىر مەملەكەت ءدال بۇلارداي اتوم قارۋىن يەلەنۋ ءۇشىن ارپالىسىپ جاتقان جوق. سەبەبى ازيا ەلدەرى ءۇشىن وسى تەحنولوگيانى مەڭگەرۋ - ول الدىمەن تەحنولوگيالىق، نەمەسە ەكونوميكالىق جانە ساياسي تاۋەلسىزدىكتىڭ كەپىلى. ماگاتە-ءنىڭ بولجامى بويىنشا، الداعى ونجىلدىقتاردا ەلۋ شاقتى ەل اتوم قارۋىنا يە بولادى ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە قازاقستان بولا ما؟ ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن گاملەتتىڭ سۇراعى تاپ وسى سۇراقتان باستالادى. ەگەر قازاقستان اتالعان  ەلدەردىڭ قاتارىندا بولسا، وندا دامىعان ەلدەردىڭ ىشىنە كىرگەنى. الداعى ۋاقىتتا دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەپ جاتقان قازاقستانعا اتوم تەحنولوگياسىن مەڭگەرۋ قوعامداعى ىلگەرىلەۋشىلىكتى قامتاماسىز ەتىپ، ونىڭ قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتەدى. بۇل ماسەلەدە ەشكىمنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، ەشقايسىسىنا جالتاقتاماي، ەلدىڭ مۇددەسى مەن قازاقستاندىقتاردىڭ بولاشاعىن قورعايتىن ساياسات جۇرگىزىلۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى كەپىلى - ول الدىمەن ەكونوميكانى ءوزى باسقارىپ، ەلگە قاۋىپ تونگەن جاعدايدا قارۋ كۇشىمەن ءوزى قورعانا ءبىلۋ.

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسى مەن قاۋىپسىزدىگى الدىمەن وسى ەلگە كەرەك. ۇلكەن ەلدەر قاي ۋاقىتتا دا ءوز مۇددەلەرىن ءوزارا كەلىسىپ شەشەدى. ونداي جاعداي XIX عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى بولدى دا. رەسەي، قىتاي جانە اۋعانىستان اراسىنداعى كەلىسىم بويىنشا، شىعىس تۇركىستاندى قىتاي، تۇركىمەن جەرىن اۋعانىستان، ورتا ازياداعى باسقا رەسپۋبليكالار مەن قازاق جەرىن رەسەي جاۋلاپ الاتىن بولىپ، ءوزارا كەلىسىپ شەشتى دە دەگەندەرىنە جەتتى. ولاردىڭ مۇددەلەرى جۇرگەن جەردە قازاقستان سياقتى شاعىن ەلدىڭ ماسەلەلەرى كەيىنگە ىسىرىلىپ قالادى.

بۇل داعدارىستان جالپى جاعدايلارى بىزدەن الدەقايدا تومەن، الايدا بارعا قاناعات ەتىپ وتىرعان ورتا ازياداعى اعايىندارىمىز سياقتى   ءوز كۇشىمىزبەن شىعۋعا تاۋەكەل ەتكەن ابزال.

قالىپتاسقان الەمدىك نارىقتا باسەكەلەسۋ وڭاي بولمايدى. بىراق ول باسقالارعا، ونىڭ ىشىندە قىتاي مەن رەسەيگە باس شۇلعي بەرۋ دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. ولار دا وزىمىزدەي ەل. ەگەر ولار بىزگە ستراتەگيالىق سەرىكتەس بولسا نەگە وزدەرىندەگى قازاق مەكتەپتەرىن جاۋىپ جاتىر؟ ءبىز ونى نەگە سۇرامايمىز؟ ەگەر كورشىلەرمەن وسىنداي ۇساق ماسەلەلەردى شەشە الماساق وبسە-گە، باسقاعا توراعا بولعانىڭ كىمگە كەرەك؟ ەلدىڭ قادىرىن كەتىرىپ، مەملەكەتتىڭ قۇنىن ءبىر تيىن قىلاتىن ونداي ارزان تىرلىكتەن اۋلاق بولۋ كەرەك. ەلدى قۇرتاتىن وسىنداي پرينتسيپسىزدىك.

كورشىلەرمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋدى امەريكانىڭ ىرگەسىندە تۇرعان كانادادان ۇلگى رەتىندە قابىلداساق  ارتىق بولماس. دامۋ كورسەتكىشى الەمدەگى العاشقى ۇشتىككە كىرگەن كانادانىڭ حالقى امەريكادان ون ەسە از. اقش العاشقى جيىرمالىققا كىرەدى. كانادانىڭ جەرى، كليماتى، گەوگرافيالىق ورنالاسۋى بىزگە ۇقساس، ول دا استىق ەكسپورتتاۋشى ەل. ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسى ۇيلەسىمدى ەلدەر ەشكىمگە جەر بەرمەي-اق الىپ كورشىسىنەن وق بويى وزىپ كەلەدى. بىزگە سوندايلاردان نەگە ۇيرەنبەسكە؟

جانۇزاق اكىم

ەۋروپا عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى