سۇيىنشىلەگەن ساناعىمىز كۇيىنىشكە اينالماي ما؟

قازاقستاندا وتكىزىلگەن جالپىۇلتتىق حالىق ساناعىنىڭ رەسمي قورىتىندىلارى جاريالانباسا دا، كەيبىر وتاندىق دەموگرافتار «قازاق 67 پايىزعا جەتتى» دەگەن ءسۇيىنشى حاباردى باق ارقىلى حالىققا جەتكىزگەن ەدى. Abai.kz پورتالىنىڭ حابارلاۋىنشا، سول 67 پايىزدىڭ 2 پايىزى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن «كەمىپ» كەتكەن.

راسىندا دا، سوڭعى كەزدەرى كەيبىر بيلىك وكىلدەرى قازاقتىڭ 67 پايىز ەمەس، 65 پايىز ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ ءجۇر. ەسەسىنە، 130 ەتنوستىڭ قاتارى كوبەيىپ، ەلىمىزدە «140 ەتنيكالىق توپ» پايدا بولىپتى. وتاندىق ساراپشىلار بۇل، ءتىپتى كەڭەس وداعىندا بولماعان، «ەستىمەگەن ەلدە كوپتىڭ» كەرىن كەلتىرەتىن جايت دەپ باعالاپ وتىر. ەگەردە ساياساتتانۋشىلار ساناقتىڭ دا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ۇلكەن ساياسات ەكەنىن العا تارتسا، دەموگراف اعالارىمىز ءىز-ءتۇزسىز «جوعالعان» ەكى پايىز قازاقتىڭ ۇزاققا سوزىلعان ساناق قورىتىندىلارىن ەسەپتەۋ بارىسىندا، ياعني وتكەن ءبىر جىلدا تابيعي ءوسىم ەسەبىنەن قاتارعا بىرتىندەپ قوسىلىپ جاتقانىن ايتادى. قالاي دەسەك تە، قازاق - 67 پايىز! ۇلت اراسىندا وزىندىك برەندكە اينالعان سانعا ءشۇبا كەلتىرۋگە بولا ما؟

داۋرەن بابامۇراتوۆ، ساياساتتانۋشى:

سۇيىنشىلەگەن ساناعىمىز كۇيىنىشكە اينالماي ما؟

قازاقستاندا وتكىزىلگەن جالپىۇلتتىق حالىق ساناعىنىڭ رەسمي قورىتىندىلارى جاريالانباسا دا، كەيبىر وتاندىق دەموگرافتار «قازاق 67 پايىزعا جەتتى» دەگەن ءسۇيىنشى حاباردى باق ارقىلى حالىققا جەتكىزگەن ەدى. Abai.kz پورتالىنىڭ حابارلاۋىنشا، سول 67 پايىزدىڭ 2 پايىزى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن «كەمىپ» كەتكەن.

راسىندا دا، سوڭعى كەزدەرى كەيبىر بيلىك وكىلدەرى قازاقتىڭ 67 پايىز ەمەس، 65 پايىز ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ ءجۇر. ەسەسىنە، 130 ەتنوستىڭ قاتارى كوبەيىپ، ەلىمىزدە «140 ەتنيكالىق توپ» پايدا بولىپتى. وتاندىق ساراپشىلار بۇل، ءتىپتى كەڭەس وداعىندا بولماعان، «ەستىمەگەن ەلدە كوپتىڭ» كەرىن كەلتىرەتىن جايت دەپ باعالاپ وتىر. ەگەردە ساياساتتانۋشىلار ساناقتىڭ دا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ۇلكەن ساياسات ەكەنىن العا تارتسا، دەموگراف اعالارىمىز ءىز-ءتۇزسىز «جوعالعان» ەكى پايىز قازاقتىڭ ۇزاققا سوزىلعان ساناق قورىتىندىلارىن ەسەپتەۋ بارىسىندا، ياعني وتكەن ءبىر جىلدا تابيعي ءوسىم ەسەبىنەن قاتارعا بىرتىندەپ قوسىلىپ جاتقانىن ايتادى. قالاي دەسەك تە، قازاق - 67 پايىز! ۇلت اراسىندا وزىندىك برەندكە اينالعان سانعا ءشۇبا كەلتىرۋگە بولا ما؟

داۋرەن بابامۇراتوۆ، ساياساتتانۋشى:

قازاقستاندا قازىر شىنىمەن-اق، «قازاق 67 پايىز ەمەس، 65 پايىز ەكەن» دەگەندەي اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. بىرىنشىدەن، 2 پايىزدىق اۋىتقۋ - كوڭىلگە قوناتىن دۇنيە ەمەس. ماسەلەن، قىتاي، ءۇندىستاندا جال­پى­ۇلتتىق ساناقتار جۇرگىزىلسە، ولار­دا 2-5 پايىزعا دەيىن اۋىتقۋلار بولادى. ويتكەنى بۇل ەلدەردە حالىق وتە كوپ. ونداعى حالىقتىڭ سانى 1 ملردتان اسىپ كەتەدى. ال قازاق­ستاندا نەبارى 15 ميلليوننان استام حالىق تۇرادى، سوندىقتان 2 پا­يىز­دىق اۋىت­قۋدىڭ بولۋى كوڭىلگە قونبايدى. مۇنداي قاتەلىككە بارۋ، بىرىنشىدەن، دۇرىس ەمەس. ەكىنشى ماسەلە، ءتىپتى سولاي قاتەلەسكەن كۇن­نىڭ وزىندە دە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ دۇرىس بولۋى ءۇشىن «قا­زاق 65 پايىز» دەپ ايتپاسا دا بولار ەدى. ياعني، ءاۋ باستان قازاقتىڭ سانى 67 پايىز دەلىنسە، بۇل سان وزگەرمەي قالۋى كەرەك-ءتىن. ءۇشىنشى ماسەلە، مۇندا مەملەكەتتىڭ ءيميدجى تۇر. سون­دىقتان مەن ءالى كۇنگە دەيىن مەم­لەكەتتىڭ ستا­تيستيكالىق اگەنتتىك قىز­مەتكەرلەرى حالىق الدىنا شى­عىپ، «قازاقتىڭ سانى 67 پايىز، ءتىپتى ودان دا كوپ» دەيتىنىنە سەنىپ كە­لە­مىن. قازىرگى تاڭدا ەڭ دۇرىس شەشىم سول بولاتىن شىعار.
- ال وزگە ۇلىستاردىڭ 140-قا دەيىن ءوسۋى قانشالىقتى شىندىق؟
- دۇرىس ايتاسىز، قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى وزگە ۇلىس وكىلدەرىنىڭ سانى جىل ساناپ وزگەرىپ كەلەدى. بىردە وزگە ۇلت وكىلدەرىن «130» دەيدى، ەندى بىردە «140» دەپ كورسەتەدى. ءاۋ باستان بۇلاردىڭ سانى 90-نىڭ ار جاق-بەر جاعىنان باستالعان ەدى. ءستاليننىڭ بيلىك قۇرعان كەزەڭىنەن باستاپ كەڭەس وداعىندا 100-گە جۋىق ۇلت تۇراتىن. قازىرگى تاڭدا ءبىز ستا­ليننىڭ دە زامانىنان اسىپ كەتتىك: ەلىمىزدەگى ۇلىستاردى 140-قا جەت­كىز­دىك. ارينە، بۇل دۇرىس ەمەس. بۇلاي ايتۋدىڭ ەشقانداي دا ساياسي نەگىزى، استارى جوق، بۇل نەبارى پوپۋليستىك سوزدەر عانا. تاعى ءبىر ماسەلە، مەم­لەكەت وسىنداي مالىمدەمەلەر جا­ساعان سايىن ءوزىنىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلىن ءتۇسىرىپ الادى. قازاقستان حالقىنىڭ 100 پايىزى ءبىلىمدى. ولار 130 بەن 140 ۇلىستىڭ ايىرما­شى­لىعىن بىلەدى. بۇل - ۇلكەن ساياسي ماسەلە. بۇل جەردە بيلىك تە ءبىرشاما ءوز ۇپايلارىنان ايىرىلىپ قالدى.
- جالپى، قازاقستاندا قازاقتىڭ ءوزى 67 پايىز، مۇسىلماندار سانى 80 پايىزعا جۋىقتاسا، قالايشا قالعان 20-30 پايىز ادام 140 ۇلت وكىلى بولۋى مۇمكىن؟ ءجۇز مىڭدىق مەجەدەن اس­قاندارى سول ما؟
- ارينە، وسىدان-اق مۇنىڭ شىن­دىققا جاناسپايتىنىن كورۋگە بولادى. مەن بىردە تەلەديداردان كوزىم شالىپ قالدى: قازاقستاندا 1000 قالماق تۇرادى ەكەن، سوعان وراي قالماقتىڭ دا جەكە مادەني ۇيىمى اشىلعان. ماسەلەن، قازاق­ستاندا 1000 قالماق تۇرسا، وزگە ەتني­كالىق توپتار ىشىندە 100 نە 200 ادام­عا دا جەتەر-جەتپەس ۇلىستار بار. بىراق ونىڭ بارلىعىن قازاقستاندا تۇراتىن بەلگىلى ءبىر «ۇلت، مەملەكەت وكىلى» دەپ كورسەتۋ، سونداي-اق، ولار­دىڭ ۇلتتىق قۇقىقتارىن قورعاۋىمىز كەرەك دەۋىمىز - ابسۋردتىق جاعداي. سوندىقتان بۇل ماسەلەلەردى قايتا قاراۋعا ءالى دە كەش ەمەس. مەنىڭشە، قازاقستاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى بەدەلى ءۇشىن بۇل ماسەلەلەردى قايتا قاراعان ءجون. قازاقستاندا ەشكىم دە ول نەمىس بولسىن، قالماق بولسىن، ايتەۋىر، ەشبىر ۇلىس وكىلىنىڭ ازامات­تىعىنا ءشۇبا كەلتىرمەيدى، ەشقانداي دا قۇقىن بۇزبايدى. بىراق قازاق­ستان­دا قانداي دا ءبىر ۇلت وكىلى تۇرسا دا، ءبىز مەملەكەتتىك تىلدەن باسقا وزگە ەلدەردىڭ مادەنيەتى مەن تىلدەرىن ناسيحاتتاپ، قورعاپ، كورسەتۋگە ءمىن­دەتتى ەمەسپىز. بۇل ولاردىڭ ۇلتتىق نامىسىن تاپتاۋ ەمەس، بۇل جالپى الەمدىك تاجىريبەدە جوق نارسە. بۇل جاي عانا اقشا جاراتۋ ارەكەتى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان مەملەكەت بۇل ساياساتىن قايتا قاراستىرۋى ءتيىس سياقتى.

ماقاش ءتاتىموۆ، دەموگراف:

- قازىر ساناقتىڭ ناقتى قورى­تىندىلارى شىققان جوق، سوندىقتان رەسمي دەرەكتەر بەلگىسىز. بىراق ءبىز ساراپشى-ماماندار كوپ نارسەنى الدىن الا بىلەمىز. 67 پايىزدىق مەجەنى باق-تار، ونىڭ ىشىندە ءاسى­رەسە قازاق اقپارات قۇرالدارى تەز تاراتىپ جىبەردى. نەگىزىنەن، 67 پا­يىز - قازاق ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ كولەمى. قازاقتىڭ، ياعني ۇلتىم قازاق دەيتىندەردىڭ ناقتى سانى - 65 پايىزعا جۋىق. ال نەگىزىندە بۇل جوعارى كورسەتكىشتەر. ءبىز اعىمداعى ستاتيستيكا بويىنشا، قازاق 62 پايىزعا جەتسە دە جاقسى بولار ەدى دەپ توسىپ وتىرعانبىز، ال قازاقتىڭ سانى بۇدان دا اسىپ، 65 پايىز بولىپ جاتسا، ءبىز قۋانامىز. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەمىن دەيتىندەر 67 پايىز بولسا، بۇل ۇلكەن جەتىستىك. ال باق-تار كوپ نارسەنى جىلدام سۇيىنشىلەپ تاراتىپ جىبەرەدى. ارينە، بۇلايشا اقپارات تاراتۋ، ءبىر جاعىنان، قۋا­نىش قوي...
- كەشىرىڭىز، ماقاش اعا، باسىندا باق-تارعا ەلىمىزدىڭ باس دەموگرافى رەتىندە «قازاق 67 پايىزعا جەتتى» دەپ ءسۇيىنشى سۇراپ، سۇحبات بەرگەن ءوزىڭىز ەدىڭىز عوي...
- ەندى... ەڭ ءبىرىنشى بوپ سۇراعان مەن ەمەسپىن. باق-تار تاراتىپ ءجى­بەردى دە. ال ساناقتىڭ دەرەگى ءالى شىق­پاي تۇرعاندا، مەن دە سولاي بولسىن دەپ نيەتتەدىم. وندا تۇرعان ەشنارسە جوق. ساناقتان كەيىن ءبىر جىل ءوتتى. سونىڭ ىشىندە بۇل پروتسەنت كەمىندە 1,5 ەسە كوبەيدى. الداعى اق­پان ايىندا ساناقتىڭ وتكەنىنە ءبىر جىل بولادى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ايتىلعان پايىز 1,5 ەسەگە كوتەرىلدى. سوندىقتان مۇنى ايت-ايتپا، تۇزەت-تۇزەتپە، تۇبىندە قازاق 67 پايىز بو­لادى، ءتىپتى اسادى. مەن ىلعي ايتىپ ءجۇرمىن عوي: تۇبىندە قازاق ۇلتى 70 پايىزعا جەتۋى كەرەك. ءبىز سول پا­يىز­دىق كورسەتكىشكە جاقىنداپ كەلە جاتىرمىز. ال مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبى­لەتىندەر بۇدان دا اسىپ كەتەدى. ءبىز­دەن باسقا تۇركى تىلدەستەردىڭ كور­سەتكىشى - 7-8 پايىز. ولاردى بىرگە قوسىپ ساناساق، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىندەر 70 پايىزدان اسىپ تۇر.
نەگىزىندە ساناقتىڭ دەرەگىن ار­تىق ايتۋعا دا، كەم ايتۋعا دا بول­مايدى. ءار كورسەتكىشتى ناقتى ايت­قان دۇرىس. ارتىق ايتساق، توقمەيىلسۋ پايدا بولادى. كەم ايتساق، ءبىر نارسە جەتىسپەي تۇرادى. قازىرگى كۇننىڭ ناقتىسى سول: قازاقتىڭ سانى - 65 پايىز، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىندەر - 67 پايىز. تۇركى تىلدەس حالىق­تار­مەن بىرگە ساناساق، ءبىز 73 پايىز­بىز.
- بىراق الدىندا 67 پايىز دەپ ايتىلدى عوي، بۇل سوندا قانشا ميل­ليون ادام؟
- ناقتىلاپ ايتساق، بۇل 10 ميل­ليون 750 مىڭداي ادام. قازاقتىڭ ءوزى ەكى ساناقتىڭ ورتاسىندا 30 پا­يىزدان استام ءوسىپ وتىر. الداعى ون جىلدىقتا دا بۇدان ارتىق وسپەسە، كەمىمەيدى. ويتكەنى تابيعي ءوسىم قارقىن الدى. بيىلدان باستاپ شەت­ەلدەگى قازاقتارعا ارنالعان وتباسى­لىق كۆوتا 15 مىڭ ەمەس، 20 مىڭعا جەتكىزىلدى. ۇكىمەت 15 مىڭ وتباسىلىق جوسپار ورىندالدى دەپ ەسەپ بەردى. ەگەردە بيىل دا 20 مىڭ ورالمان وتباسىن ورنالاستىرامىز دەگەن جوس­پار ورىندالسا، كەمىندە ءاربىر وت­باسىندا 4-5 ادامنان كەلەتىنىن ەسەپ­تەسەك، بيىل ەلگە 90 مىڭ قازاق كە­لەدى.
- سوڭعى ساناق وزگە ۇلىس وكىلدەرىن 140-قا دەيىن جەتكىزگەنگە ۇقسايدى. بۇل قانشالىقتى راس؟
- بۇل جەردە دە ناقتىسىن رەسمي دەرەك ايتادى. بىراق 140 دەگەن دە، 130 دەگەن دە تىم كوپ كورسەتكىش. مۇ­نىڭ ءبارى ساياسات ءۇشىن عانا ايتىلادى. ءبىر مىسال، ەلىمىزدە ءبىر ەفيوپ جۇرسە دە، ونى ساناققا قوسا سالادى. دەسە دە، ەلىمىزدە 140 ۇلت وكىلى بار دەسە، وعان تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق. ءويت­كەنى قازاقستاننىڭ شەتەلدەرمەن باي­لانىسى زور. ساناق كەزىندە ەلى­مىزدە 1 كۋبيندىك، 1 ەفيوپ، 5-6 ما­لايزيالىق ءجۇرۋى مۇمكىن، ولاردىڭ سانى بولعان سوڭ، قوسا سالادى. مەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى جونىندە ءبىر نارسەنى ايتايىن. حالىق اقي­قاتتى ءبىلۋى كەرەك. «135 ۇلت» دەگەن ءسوز - بۇل بۇرىنعى بۇكىلوداقتىق ساناقتاعى ۇلتتاردىڭ ءتىزىمى. كەڭەس وداعى تۇسىندا «بىزدە مىنانداي ۇلتتار بار، سولاردىڭ سانى الىنۋى كەرەك» دەپ تاپسىرما بەرىلەتىن. بۇل بۇكىلوداقتىق ساناقتاعى ۇلتتاردىڭ ءتىزىمى؟! ال بۇكىل كەڭەس وداعى مەن قازاقستاندى سالىستىرۋ مۇمكىن ەمەس.
ايتسە دە قازاقستان الىپ، كوپ­ۇلتتى مەملەكەت بولعان سوڭ، سول تىزىمدەگى ادامداردىڭ بىرەن-سارانى بىزدەردە كەزدەسەدى. بۇل ءتىزىمنىڭ ساق­تالعانى دا سوندىقتان. 1999 جىلعى العاشقى ۇلتتىق ساناقتا مەن «بۇكىل­وداقتىق ءتىزىمدى 100-گە دەيىن ازاي­تايىق» دەگەنمىن. بىراق وزدەرىنە وڭاي بولعان سوڭ، ولار بۇل ءتىزىمدى قالدىردى. ال ساياسات ءۇشىن ايتساق، قازاقستاننىڭ بەدەلىن ءوسىرىپ، پرەزيدەنتىمىزدىڭ ۇلكەن ساياساتىن قولدايتىن بولساق، تىپتەن، كەلەسى 2019 جىلعى ساناقتا بۇل ۇلتتاردىڭ ءتىزىمىن 150-گە دەيىن كوتەرۋگە بولادى. قالاي كوتەرەسىڭ؟ الداعى ون جىل­دىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ شەتەل­دەرمەن بايلانىسى كۇشەيىپ، ساۋدا-ساتتىعى ارتىپ، كەدەندىك وداق قۇ­رىلىپ، دسۇ-عا كىرسەك، ءبىزدىڭ قازاقستاندا سول ساناق كەزىندە 150 ۇلت وكىلى ءجۇرۋى مۇمكىن!
- ال سوندا سىرت كوزگە قازاقتىڭ ءوزى دە كوپتىڭ ءبىرى بوپ قالماي ما؟ 2019 جىلى دا وسى ساياساتتىڭ ىعىمەن جۇرە بەرەمىز بە؟
- مىنە، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزدا ءبىر ۇلكەن كىلتيپان بار. ەشبىر ۇلت وكىلى مەن ۇلىستار قازاقپەن سان جاعىنان تەڭەسە المايدى. 3 ميلليونعا تاقا­لىپ وتىرعان ورىستىڭ ءوزى دە قا­زاقپەن سان جاعىنان تەڭەسە الماي­تىنى انىق. قازاق سانى كوبەيىپ وتىر. سوندىقتان جوعارىدا ايتىل­عان ماسەلە ۇلىستاردىڭ سانىن ەمەس، ءتىزىمىن عانا بىلدىرەدى. ول سان ەمەس، ءتىزىم عانا! مىسالى، الماتىنىڭ ءبىر وزىندە 80 بۋريات، 1 نانايلىق بار. بىراق بۇدان ولاردىڭ سانى كوبەيىپ كەتكەن جوق قوي. سوندىقتان مۇنى حالىققا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
مەن قازىر «گلابوليزاتسيا ي دە­موگرافيا» دەگەن ۇلكەن كىتابىمدى جازىپ جاتىرمىن، وندا بۇكىل ۇلت­تاردىڭ ءوسۋ بولجامىن بەرىپ وتىر­مىن. قازاق تۇبىندە 80 پايىزعا دەيىن ءوز ەلىندە وسەدى. سودان كەيىن ونىڭ ءوسۋ پروتسەسى باياۋلاپ، توقتاۋى ءمۇم­كىن. سوندا قازاقستانداعى حالىقتىڭ بەستەن ءتورتى قازاق بولسا، ونىڭ ءۇس­تىنە 10 پايىزداي تۇركى تىلدەس حالىق­تاردى قوسىپ الساق، ورىستىلدىلەرگە نەبارى 10-اق پايىز قالادى. مەن قازاقستاندى كوپۇلتى ەل دەپ ءدا­رىپتەمەۋ كەرەكتىگىن بىلەمىن. شىن­دىعىندا، قازاقستاندا جالپى سانى 100 مىڭنان اساتىن 8-اق ۇلت وكىلى بار. قازاق ۇلتىنان بولەك، ەلىمىزدە ورىس، كارىس، وزبەك، ۋكراين، تاتار، ۇيعىر، نەمىس سياقتى ۇلىستار تۇ­رادى. وسى ۇلت وكىلدەرى «قازاق­ستان­نىڭ كوپۇلتتى پورترەتىن» جاسايدى. ال قالعاندارى ءتىزىم ءۇشىن عانا كە­رەك. بۇدان بىلاي قازاقستاندا تۇركى تىلدەس حالىقتار قازاقپەن قاتار وسەدى، ال تۇركى ەمەستەر، ءورىستىلدى، ەۋروپاتەكتەس ۇلىستاردىڭ سانى ەندى وسپەيدى. 1989 جىلعى ساناقتا ورىس­تىڭ سانى 9 ميلليون ەدى، قازىر 3-4 ميلليونعا دا جەتەر-جەتپەس. ياعني، قازاقتىڭ سانى بۇدان دا ارتادى.

كامشات تاسبولات

"ايقىن" گازەتى 14.01.2010 جىل