ايجان كوشكەنوۆا. ۇلت ءۇشىن ماقتانۋ كەرەك پە؟
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆتىڭ: «سەن قازاق نەمەسە ورىسسىڭ با، مۇندا سەنىڭ جەكە ۇلەسىڭ جوق. مۇنى ماقتان ەتىپ، ءار بۇرىشتا ايعايلاۋ - سەيسەنبى نەمەسە جۇمادا تۋعانىڭدى ماقتان ەتۋمەن بىردەي» دەگەن سوزدەرىن باسىلىمدار جارىسا جاريالادى. شىنىمەن ۇلت ءۇشىن ماقتانۋ كەرەك پە؟ ۇلتتىق ماقتانىش كەۋدومسوقتىققا سوقتىرا ما، الدە ۇلتقا لايىق بولۋ يگى ۇمتىلىسىنا جەتەلەي مە؟
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆتىڭ: «سەن قازاق نەمەسە ورىسسىڭ با، مۇندا سەنىڭ جەكە ۇلەسىڭ جوق. مۇنى ماقتان ەتىپ، ءار بۇرىشتا ايعايلاۋ - سەيسەنبى نەمەسە جۇمادا تۋعانىڭدى ماقتان ەتۋمەن بىردەي» دەگەن سوزدەرىن باسىلىمدار جارىسا جاريالادى. شىنىمەن ۇلت ءۇشىن ماقتانۋ كەرەك پە؟ ۇلتتىق ماقتانىش كەۋدومسوقتىققا سوقتىرا ما، الدە ۇلتقا لايىق بولۋ يگى ۇمتىلىسىنا جەتەلەي مە؟
مەنىڭ ەسىمە بىردەن تبيليسيدەگى اۋلا سىپىرۋشى ورالدى... ەكى جىل بۇرىن گرۋزين شاھارى ورتالىعىندا بەينە سيۋجەت ءتۇسىرىپ ءجۇرىپ، سومكەمدى جانىمداعى قۇربىما ۇستاتقانمىن. ول دا جۇمىسقا بەرىلگەنى سونشالىق، ونى كوشەنىڭ جيەگىندەگى جەڭىل كولىكتىڭ ۇستىنە قويا سالىپتى. ءسومكە سول كۇيى تارس ەسىمىزدەن شىققان. تەك جۇمىستى ءساتتى اياقتاپ، كافەگە كەلگەندە عانا جالما-جان سومكەمدى ىزدەدىم. بوتەن ەلدە تولقۇجاتىم مەن بارلىق اقشادان ايىرىلۋدىڭ اۋىرتپالىعىن ويلاپ، كوزىمنەن جاس ىلەزدە ىرشىپ شىقتى. جۇگىرىپ كولىكتەر تۇرعان جەرگە جەتكەنىممەن، ماشينە جىم-جىلاس جوق...سالىم سۋعا كەتىپ، جاقىن تۇرعان دۇكەنگە كىرىپ، ساتۋشىعا ءمان-جايدى ايتقانىم سول-اق ەكەن، ول بىردەن اۋلا سىپىرۋشىنىڭ ءبىر سومكەنى اكەلىپ بەرگەنىن حابارلادى. قاراسام، مەنىڭ سومكەم! ىشىنە ەشكىم قول سۇقپاعان.
سول كەزدە تىم جۇپىنى كيىنگەن، اياعىن سىلتىپ باسقان جارىمجان اۋلا سىپىرۋشىنىڭ ءوزى دە كەلدى. مەن ريزاشىلىعىمدى ءۇيىپ-توگىپ، قوماقتى قارجى سالىنعان ءاميانىمنان ونشاقتى ءلاريدى (گرۋزيندەردىڭ ۆاليۋتاسى - رەد.) سۋىرىپ الىپ، وعان سىياقى رەتىندە ۇسىندىم. بىراق قانشا جالىنعانىممەن، ول اقشانى الۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. تەك: «گرۋزيندەر بوتەن بىرەۋدىڭ زاتىن المايدى عوي.
بۇل - ءسىزدىڭ دۇنيەڭىز»، - دەپ سىپايى جاۋاپ بەردى. سودان كەيىن ۇيالى تەلەفوندارىن جوعالتىپ، ولاردى جىلدام تاۋىپ العان قۇربىلارىم دا شىنىمەن «گرۋزيندەردىڭ ءبوتەن زاتتى» المايتىندىعىنا سان مارتە كوز جەتكىزگەن. «گرۋزيندەر كەدەي بولسا دا، تاكاپپار» دەيتىنبىز قالجىڭمەن.
سونداي تاكاپپار گرۋزيننىڭ ءبىرى - تبيليسيدەگى مەنىڭ ەتىكشى كورشىم ەدى. اۋرۋشاڭ ءارى جالعىز باستى قارت گرۋزيننىڭ قامقورشىسى جوق. تەك ەتىك تىگىپ، تاپقان تابىسىنا نانى مەن سۋىن ارەڭ ايىراتىن. ءبىزدىڭ اۋلانىڭ تۇرعىندارى جينالىپ، اندا-ساندا وعان ازىن-اۋلاق اقشا جيناپ بەرەتىن. ءبىز دە وعان جاردەم بولسىن دەگەن ويمەن ەتىگىمىزدىڭ ءجىبى سوگىلسە دە، سوعان قاراي جۇگىرەتىنبىز. ءبىر عاجابى: قارت گرۋزين ۇساق جوندەۋ جۇمىستارىنا ەشقاشان اقشا المايتىن. تەگىن. «ءبىز كورشى ەمەسپىز بە؟ » دەپ تاڭدانا جاۋاپ بەرەتىن ءتاكاپپار گرۋزين. «گرۋزين ءۇشىن كورشى تۋىسپەن تەڭ». سول كەزدە ماعان: «ەگەر حالقىنىڭ ىزگى قاسيەتتەرىنە تىرەك بولسا، ۇلتتىق تاكاپپارلىق جامان قاسيەت پە؟» دەگەن وي كەلگەن.
گرۋزين ەكەنىن ماقتان تۇتاتىن جاننىڭ ءبىرى - حالىق ءارتىسى ۆاحتانگ كيكابيدزە. گرۋزيندەر جايلى ءسوز بولعان كەزدە ەرەكشە ءوڭى كىرىپ، وتانداستارى جايلى بارىنشا سۇيىسپەنشىلىكپەن بايانداي ءجونەلەتىنىن كەزدەسكەن جاننىڭ بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس. ول گرۋزيا مەن رەسەي اراسىنداعى ارازدىقتى ەش تۇسىنە المايدى. «گرۋزيندەر سونداي قوناقجاي حالىق قوي!» - دەپ مۇڭايا ويعا شوماتىن حالىق ءارتىسى. تامىز قاقتىعىسىنان كەيىن رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ وردەنىنەن دە، كرەملدەگى مەرەيتويلىق كونتسەرتىنەن دە باس تارتقانى بار. ونىڭ بويىندا ۇلتشىلدىق پەن پاتريوتيزم ادەمى ءۇيلەسىم تاپقان.
كاۆكاز جۋرناليستيكا مەكتەبىندەگى ءبىزدىڭ توبىمىزدا شەشەسى ورىس، اجەسى پولياك ياكي نەمىس، ءتىپتى اكەسى گرەك گرۋزين قىز-جىگىتتەرى وقيتىن. بىراق ءوزدەرىن باسقا ۇلتقا جاتقىزۋ ولاردىڭ قاپەرىنە دە كىرمەيدى. بارلىعى اعىلشىن تىلىنە سونشا جەتىك بولسا دا، ءبىر-بىرىمەن بوتەن تىلدە سويلەسكەندەرىن كورگەن ەمەسپىز. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى گرۋزين ەكەندىكتەرىن ماقتان تۇتاتىن. ال الماتىلىق قۇربىم ءوزىنىڭ قوجا رۋىنان ەكەندىگىن ەستە ۇستاپ، تانىسقاندا اراب «تەكتى» ەكەندىگىن ايتۋدى ۇمىتپايتىن. ونىڭ ورىس ءتىلدى «اراب» قازاق ەكەندىگىنە ولار تاڭ-تاماشا قالىسقان.
ايتپاقشى، گرۋزين حالقىنىڭ ىشىندە دە، ءتىپتى گرۋزين تىلىنەن ءوزگەشە ءوز تىلدەرىندە سويلەيتىن مەگرەلدەر مەن سۆاندار ءتارىزدى ون بەس شاقتى سۋبەتنيكالىق توپ بار. بىراق ونىسىن ەشكىم اسپەتتەپ، سول ارقىلى ماقتانۋدى دا، باسقالاردان وعاشتانۋدى دا ويلامايدى. ونىڭ ەسەسىنە ولار جايلى انەكدوتتار جەتەرلىك. گرۋزيندەر وزدەرىنىڭ كەمشىلىكتەرىنە كۇلە قاراپ، ءوز-وزدەرىن قىلجاق ەتۋدەن ارلانبايدى. ال، مىسالى، شەنەۋنىكتەرىنىڭ گرۋزيانىڭ قاي تۇكپىرىنەن، قاي توپتان ەكەندىگىن ءبىلۋ مەن ونى تالداۋ - ولار ءۇشىن قىزىقسىز. جەرشىلدىك - ماقتانىش كوزى ەمەس. ءبىر ۇلتقا قاتىستىلىقتى سەزىنۋ - تۇتاستىقتى ساقتاۋ كەپىلى ءتارىزدى. ءار گرۋزين دوسىم ءوز مادەنيەتىن، تاريحىن، ۇلتتىق قاسيەتتەرىن ماقتان تۇتاتىن. ءدىنى مەن تىلىنە قۇرمەتپەن قارايدى. سول ارقىلى باسقالاردىڭ دا ونى قادىرلەۋىن قالايدى. وزدەرى «ناعىز گرۋزين» بولۋعا ۇمتىلادى. ولاردىڭ ءوز ۇلتىن ماقتان ەتۋى، ۇلتتىق كەلبەتىن ساقتاۋ كاتاليزاتورى ءتارىزدى. ۇلت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى «تاريحي تاعدىردىڭ ورتاقتىعى، بىرلىگى» ەكەندىگىن ورىس فيلوسوفى بەردياەۆ ايتقان. ال وسى بىرلىكتى ءتۇيسىنۋدى فيلوسوف ۇلتتىق ساناعا جاتقىزعان.
ەرتىسباەۆ مىرزا «قازاق نەمەسە ورىس بولۋمەن» ماقتانۋدىڭ ماعىناسىزدىعىن ءسوز ەتكەندە، نەمىس فيلوسوفى ارتۋر شوپەنگاۋەردىڭ «ەڭ ارزانقول ماقتانىش - ۇلتتىق ماقتانىش» دەگەن ايگىلى فرازاسىنا ارقا سۇيەسە كەرەك. «ءىرى جەكە تۇلعالىق قاسيەتتەر ءتان ادام ءوزىنىڭ ۇلتىن ۇنەمى باقىلاي وتىرىپ، ەڭ الدىمەن ونىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتەدى. ال ەشتەڭەسىمەن ماقتانا المايتىن بەيشارا جالعىز مۇمكىندىككە جارماسىپ، ۇلتىن ماقتان تۇتادى. ول ونىڭ كەمشىلىكتەرى مەن اقىماقتىعىن سۇيسىنە قورعاۋعا دايار» دەگەن بولاتىن ايگىلى ويشىل. شوپەنگاۋەردىڭ ۇلت جايلى ويلارىن وقي وتىرىپ، ونىڭ نەمىس ۇلتى جايلى تاپتىشتەپ ايتىلاتىن تۇستارىن قالىس قالدىرۋ قيىن. ەكىنشى جاعىنان بەردياەۆ ۇلتتىق سانانىڭ ەكى ءتۇرى بار ەكەنىن ايتقان. العاشقىسى - شىنىمەن حالىقتىڭ ستيحيالى ەرەكشەلىكتەرىن اسپەتتەپ، ەشقانداي سىنعا جول بەرمەۋ. بىراق «ۇلتتىق سانانىڭ ودان دا جوعارىراق ءتۇرى بار. ول ءۇشىن ۇلتتىق بولمىس - ءوزىن سىناۋ مەن قايتا تاربيەلەۋدى تالاپ ەتەتىن شىعارماشىلىق تاپسىرما».
عاسىرلار بويى بوداندىقتا بولعان قازاق ۇلتى ءۇشىن ۇلتتىق كەۋدەمسوقتىققا، شوۆينيزمگە ۇرىنۋ قاۋپى ۇلكەن بە؟ الدە ۇلتتىق نەگىزىنەن ايىرىلۋ قاتەرى باسىم با؟ ۇلتىمەن ەمەس، رۋىمەن ماقتانۋ، ءوز تىلىندە سويلەۋگە قىمسىنۋ، ءوز مادەنيەتى مەن تاريحىنا ات ءۇستى قاراۋ، ۇلتتىق تاكاپپارلىقتان ەمەس، ۇلتتىق كەمباعالدىقتان حابار بەرمەي مە؟ سول سياقتى باسقا ۇلتتى جاۋ كورۋ، بارىنەن تەك قازاقي ەرەكشەلىكتەردى ىزدەۋ، ولاردى قورعاشتاي قورۋ، كسەنوفوبيا - ۇلتتىق ماقتانىشتىڭ ەمەس، تاعى سول كىشى ۇلتتىڭ كەمباعالدىعىنىڭ كەلەسى ءبىر سيندرومدارى ەمەس پە؟ فرانتسۋز ۇلتىنىڭ ابىرويلى پەرزەنتى - الجير تەكتى فۋبوليست زينەدين زيدان. بىراق ونىڭ اكە-شەشەسىنىڭ باسقا ەلدە تۋى ونىڭ فرانتسيا ۇلتىنىڭ قاھارمانىنا، ونىڭ سۇيىكتى ۇلىنا، ەڭ تانىمال تۇلعالارىنىڭ بىرىنە اينالۋىنا ەش كەدەرگى جاساعان جوق. ۇلتتىق نەگىزدە ساياسي ءيىرىمگە تۇسىرمەكشى بولعان كۇشتەرگە زيزۋ تويتارىس بەرىپ، اكەسىنىڭ الجير ەكەندىگىن ۇمىتپاۋمەن بىرگە فرانتسيا ءوزىنىڭ ەلى ەكەندىگىن، سول ءۇشىن كۇرەسەتىندىگىن اشىق مالىمدەگەن.
ولاي بولسا، ۇلت ءۇشىن ماقتانىشتى ۇلتتىق كەمباعالدىققا قارسى ينەكتسيا رەتىندە پايدالانۋعا بولماس پا؟ «ماقتانىشتى باسىپ، ءتىپتى ونى السىرەتىپ قاجەتى جوق. ونى تەك لايىقتى ماقساتتارعا باعىتتاعان ءجون» دەگەن بولاتىن كەلەسى ءبىر ەۋروپالىق فيلوسوف گەلۆەتسي. ۇلت ءۇشىن ماقتانىشتى قالىپتاستىرۋ ەل بىرلىگىن ارتتىرۋعا، ونىڭ ساپالىق جاعىنان جوعارىلاۋىنا، ۇلتتىق مادەني كومپونەنتىن ساقتاۋعا كومەكتەسەر ەدى.
تاقىرىپقا وراي
مۇرات اۋەزوۆ، مادەنيەتتانۋشى:
- ءار قازاق ءوز ۇلتىنا عاشىق بولۋى كەرەك. قازاق ۇلتى وعان تولىق مۇمكىندىك بەرەدى. ەلدى ەزىپ تاستاعان تاريحي كەزەڭدەردە وسى قاسيەتتەن ايىرىلىپ قالعان ۋاقىت بولدى. حالىق، ۇلت بولۋ ءۇشىن وسى عاشىقتىق سەزىمدى قايتا ءتىرىلتۋ قاجەت.
ءبىرىنشى قادام - ءوز حالقىڭنىڭ ادامي قاسيەتتەرىڭدى اشۋعا تولىق مۇمكىندىك بەرەتىندىگىنە سەنۋ. ەكىنشىسى - جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنداۋ. وسى ۇلتتىڭ وكىلى بولا تۇرىپ، ۇلتجاندى ازامات رەتىندە نە ىستەي الامىن؟ وسى تۇستا جاڭا ماسەلەلەر تۋادى. ەگەر ءار ادام ءوز ۇلتى ءۇشىن ماقتانىش پەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنسە، ۇلت ىنتىماقتىعى ارتادى. بۇل ساپادا قازاق ەلدەگى باسقا ۇلتتارعا ۇيىتقى بولادى. بىراق سونىڭ نەگىزى جۇرەگى، ساناسى قازاق ۇلتى بولىپ، ونىڭ جاقسى قاسيەتتەرى سولارعا دا تاراپ ءسىڭۋى كەرەك.
جانىبەك سۇلەەۆ، پۋبليتسيست، جۋرناليست:
- بىزدە ۇلتتىق ماقتانىشقا اينالاتىن نارسە از. كەڭەس وداعى كەزەڭىن الساق، ءبارى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى جەڭىس پەن سول كەزدەگى قاھارمانداردى ماقتان ەتەتىن. ودان كەيىن جاڭا ءداۋىر تۋدى. بۇل كەزدە ءبىز كونە تاريحي كەزەڭدى ەسكە ءتۇسىرىپ، حان، باتىر بابالارىمىزدى ماقتانىشقا اينالدىرۋعا تىرىستىق. بىراق مۇنىڭ ءوزى جالپىعا بىردەي ەمەس. اركىم ءوز باتىرىن شىعارا باستادى...
ەكىنشىدەن، ماقتانىش بولاتىن نارسەنىڭ وزىنەن ۇلت ماقتانىشىن جاساي المايمىز. وعان قازاقتىڭ ءوزى كىنالى. مىسالى، اش-جالاڭاش ءجۇرسەك تە، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە حالقىمىز 92 كەڭەس وداعىنىڭ باتىرىن شىعاردى. بىراق ونىڭ ءوزى كوپ جەردە ايتىلىپ، جازىلا بەرمەيدى. مۇستافا شوقاي تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن قوعامدا ءارتۇرلى پىكىر بار. گرۋزيندەر بولسا، ودان باياعىدا ۇلت قاھارمانىن جاسار ەدى.
قازاق ءوزىنىڭ كىشكەنتاي نەمەسە ۇلى جەتىستىگىن اعىمعا ءتۇسىرىپ، ورتاق تابىسقا اينالدىرا المايدى. نەگە؟ ويتكەنى ولاردىڭ ءوزدەرى ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنىپ بولعان جوق. گرۋزيندەر دە ىشتەي ءوزارا توپتارعا، تايپالارعا جىكتەلەدى، ءبىراق گرۋزين تاقىرىبىنا كەلگەندە ولار جۇمىلا قالادى. مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان كەزدە جازۋشى Iلياس ەسەنبەرليننىڭ ارتىنان ماسكەۋگە ءبىر ۆاگون ارىز كەلسە، دومبادزەنىڭ ارتىنان ءبىر ۆاگون جەمىس-جيدەك كەلگەندىگى تۋرالى اڭگىمەنى بىلەسىز... ءبىز - ورتاق قازاق دۇنيەسىمەن ماقتانۋ ءۇشىن ءالى ىنتىماقتاستىعى از ەلمىز.
«ايقىن» گازەتى، 04.02.10.
