ول جونىندە ءبىز نە بىلەمىز؟

سەمەي پەداگوگيكا ينس­تيتۋتىنداعى تاريح عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى مۇح­تاربەك كارىموۆ بىزبەن ءجيى حابارلاسىپ تۇراتىن ازا­ماتتاردىڭ ءبىرى. وسىدان ءسال بۇرىنىراقتا وسى كىسى ءوزى باستاپ اپارىپ، كەزىندە شاكارىم قاجىنى سىيلى قوناق رەتىندە كۇتىپ، قولىنان ءدام تاتىرعان كەلىندەرىنىڭ ءبىرى، جاسى 96-داعى اقليما اجەيمەن تانىستىرعان ەدى. ال ودان بۇرىن ول ءبىزدى جاسى 90-داعى شاكارىم اتتى سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرىمەن كەزدەستىرگەن بولاتىن. بۇل قاريانىڭ اتىن 1916 جىلى قاجىنىڭ ءوزى قويعان ەكەن.

جۋىردا مۇحتاربەك باۋىرىمىز ءتىلشى قوسىنا تەلەفون شالىپ، كەزەكتى جاڭالىعىمەن قۇلاعىمىزدى ەلەڭ ەتكىزدى. "ابايدان تاراعان تاعى ءبىر ەركەك كىندىكتى ازامات قىتايدا تۇرىپ جاتقان كورىنەدى. سونى دالەلدەيتىن گازەت ماقالاسى مەن ءوز دەرەگىم جانە بار", - دەدى ول. كوپ كەشىكپەي الگى ەكى ماتەريالدى الىپ بىزگە كەلدى دە.

"اقىلباي ۇرپاعى اققوي فەرماسىندا" دەگەن قىسقا حابار موڭعوليانىڭ بايولكە ايماعىندا شىعاتىن "جاڭا ءداۋىر" اتتى گازەتتىڭ بيىلعى شىلدە ايىنداعى №4 سانىندا جاريالانىپتى. 24 بەتتىك بۇل باسىلىم بايولكەدە 1966 جىلدان باستاپ جارىق كورىپ كەلە جاتىر ەكەن. مۇحتاربەك الگى ماقالا شىققاندا وسى وڭىردە ىسساپارمەن ءجۇرىپتى.

ول جونىندە ءبىز نە بىلەمىز؟

سەمەي پەداگوگيكا ينس­تيتۋتىنداعى تاريح عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى مۇح­تاربەك كارىموۆ بىزبەن ءجيى حابارلاسىپ تۇراتىن ازا­ماتتاردىڭ ءبىرى. وسىدان ءسال بۇرىنىراقتا وسى كىسى ءوزى باستاپ اپارىپ، كەزىندە شاكارىم قاجىنى سىيلى قوناق رەتىندە كۇتىپ، قولىنان ءدام تاتىرعان كەلىندەرىنىڭ ءبىرى، جاسى 96-داعى اقليما اجەيمەن تانىستىرعان ەدى. ال ودان بۇرىن ول ءبىزدى جاسى 90-داعى شاكارىم اتتى سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرىمەن كەزدەستىرگەن بولاتىن. بۇل قاريانىڭ اتىن 1916 جىلى قاجىنىڭ ءوزى قويعان ەكەن.

جۋىردا مۇحتاربەك باۋىرىمىز ءتىلشى قوسىنا تەلەفون شالىپ، كەزەكتى جاڭالىعىمەن قۇلاعىمىزدى ەلەڭ ەتكىزدى. "ابايدان تاراعان تاعى ءبىر ەركەك كىندىكتى ازامات قىتايدا تۇرىپ جاتقان كورىنەدى. سونى دالەلدەيتىن گازەت ماقالاسى مەن ءوز دەرەگىم جانە بار", - دەدى ول. كوپ كەشىكپەي الگى ەكى ماتەريالدى الىپ بىزگە كەلدى دە.

"اقىلباي ۇرپاعى اققوي فەرماسىندا" دەگەن قىسقا حابار موڭعوليانىڭ بايولكە ايماعىندا شىعاتىن "جاڭا ءداۋىر" اتتى گازەتتىڭ بيىلعى شىلدە ايىنداعى №4 سانىندا جاريالانىپتى. 24 بەتتىك بۇل باسىلىم بايولكەدە 1966 جىلدان باستاپ جارىق كورىپ كەلە جاتىر ەكەن. مۇحتاربەك الگى ماقالا شىققاندا وسى وڭىردە ىسساپارمەن ءجۇرىپتى.

"ادامنىڭ باسى - اللانىڭ دوبى", دەگەن راس-اۋ. ۇلى ابايدىڭ ۇرپاعى قىتايداعى ىلە مەن قۇلجادا عۇمىر كەشىپ جاتىر دەگەنگە كىم سەنەدى. بايجۇماۇلى العاپار كۇنەس اۋدانىنىڭ اققوي فەر­ماسىندا تۇرادى ەكەن. بايجۇمانىڭ اكەسى ءدانىسپان اقىلبايدىڭ بالاسى دەيدى. بۇلار مۇندا قازان توڭكەرىسى جىلدارىندا اۋىپ كەلىپ، قىزاي رۋىنىڭ ىشىنە كىرىپ مەكەندەگەنىن العاپار اقساقال تىلشىگە اڭگىمەلەپ بەرىپتى. ال شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ شوبەرەسى ازاتبەك ەسىمدى ازامات تارباعاتايدا تۇرادى ەكەن.

مىنە، كىشكەنتاي حابارداعى دەرەكتەر وسىنداي. بىراق، ول ءوزى كىشكەنتاي بولعانمەن، ماڭىزى جاعىنان وتە ۇلكەن بولىپ تۇر. ويتكەنى، بۇعان دەيىن ابايدىڭ سول اقىلبايىنان تاراعان ەركەك كىندىكتىدەن جالعىز ايدار مەن ونىڭ جالعىز ۇلى دانياردى عانا بىلەتىنبىز. جەرگىلىكتى ەتنوگراف مولدابەك جانبولاتۇلى وسىدان بىرەر جىل بۇرىن شىعارعان "توبىقتى شىڭعىستاۋ شەجىرەسى" اتتى ءۇش تومدىق كولەمدى ەڭبەكتە دە ءدانىسپان، بايجۇما، ولاردان تارايتىن العاپار ەسىمىن تابا المادىق. سونداي-اق، ازاتبەك ەسىمدى ادام دا شەجىرەدە جوق.

بىراق وعان مۇحتاربەكتىڭ قارسى ايتار ءۋاجى بار. ء"وزىڭىز تانىسقان اقليما اجەيدىڭ مىنا ءبىر ايتقان اڭگىمەسى ويىڭىزدا بولار", - دەيدى ول. - بۇل كىسىنىڭ كۇيەۋى، ياعني شاكارىم قاجىنىڭ اتالاس تۋىسى ساكەن ۇركىمباەۆ 1932 جىلى ۇلان اۋدانىنا سوت بولىپ تاعايىندالادى. ولار سول جاققا كوشىپ كەلە جاتقاندا جولدا بىردەن ەندى عانا اسقان ۇلدارى ايداربەك اۋىرىپ، شەتىنەپ كەتەدى عوي. سوندا داۋباي دەگەن جەردە وتىرعان ابايدىڭ اقىلبايىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇيىنە تۇسەدى. "اقىلبايدىڭ بايبىشەسى مەن ەكى ۇلى 1928 جىلعى كامپەسكەدەن قاشىپ، وسى جاققا اۋىپ كەلىپتى", - دەمەپ پە ەدى اجەي.

مۇحتاربەك وسىنى ايتا وتىرىپ، ولار 1932 جىلعى اشارشى­لىقتا قىتاي جاعىنا اۋىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل دەيدى. بۇل دا ءجون ءسوز. ايتتى-ايتپادى، ءبىر نارسەنى تەرىسكە شىعارا سالۋ وپ-وڭاي. سوندىقتان ءبىز الداعى ۋاقىتتا مۇنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋگە ۋاعدالاستىق. دەسە دە، بۇل جونىندە ۋاقىتتان وزا قالام تارتىپ جاتقانىمىز سول، مۇمكىن بىرەۋ بولماسا بىرەۋ وسى حابارعا وراي ءوز بىلگەنى بولسا ءۇن قوسا ما دەيمىز. ورىس حالقى پۋشكين، تولستوي ۇرپاقتارىن الىستاعى امەريكادان تاۋىپ، ءبىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ جاتقاندا، ءبىز نەگە مۇنداي ماسەلەدە قالىس قالۋعا ءتيىسپىز؟!

داۋلەت سەيسەنۇلى، سەمەي.

«ەگەمەن قازاقستان»، 2007-08-29