ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ادامزات بالاسى جاڭادان جويقىن قارۋ ويلاپ تاپتى. 1945 جىلى جاپونيانىڭ حيروسيما-ناگاساكي قالالارىنا امەريكاندىقتار اتوم قارۋىن سىناعان ساتتەن باستاپ، بۇگىنگە دەيىن جەر بەتىندە 2,5 مىڭنان استام يادرولىق جارىلىستار بولعان ەكەن. وسىلاردىڭ تورتتەن ءبىرى، ياعني، 630-دان استامى قازاقتىڭ جەرىندە جارىلعان. سەلەۋى توگىلىپ، بايشەشەگى جايقالعان، نۋىنا قاز قونىپ، اققۋ ۇشقان قۇنارلى ءوڭىر - سىناق الاڭىنا اينالدى.
مۇنداي جويقىن سىناققا دالانىڭ جۇگىرگەن اڭى، ۇشقان قۇسى دا ۇرىندى. ەڭ ۇلكەن قاسىرەت - بۇل دالانى عاسىرلار بويى مەكەندەپ كەلە جاتقان قازاق بالاسىنا مەدلابوراتوريالارداعى سۇر قوياندار سياقتى تىرىدەي تاجىريبە سىناعى جاسالدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ادامزات بالاسى جاڭادان جويقىن قارۋ ويلاپ تاپتى. 1945 جىلى جاپونيانىڭ حيروسيما-ناگاساكي قالالارىنا امەريكاندىقتار اتوم قارۋىن سىناعان ساتتەن باستاپ، بۇگىنگە دەيىن جەر بەتىندە 2,5 مىڭنان استام يادرولىق جارىلىستار بولعان ەكەن. وسىلاردىڭ تورتتەن ءبىرى، ياعني، 630-دان استامى قازاقتىڭ جەرىندە جارىلعان. سەلەۋى توگىلىپ، بايشەشەگى جايقالعان، نۋىنا قاز قونىپ، اققۋ ۇشقان قۇنارلى ءوڭىر - سىناق الاڭىنا اينالدى.
مۇنداي جويقىن سىناققا دالانىڭ جۇگىرگەن اڭى، ۇشقان قۇسى دا ۇرىندى. ەڭ ۇلكەن قاسىرەت - بۇل دالانى عاسىرلار بويى مەكەندەپ كەلە جاتقان قازاق بالاسىنا مەدلابوراتوريالارداعى سۇر قوياندار سياقتى تىرىدەي تاجىريبە سىناعى جاسالدى.

ۇلتىمىز ءۇشىن اسا قاتەرلى دۇنيە 1940-شى جىلداردان باستاپ قازاق دالاسىنىڭ 34 جەرىنە اتوم، سۋتەگى قارۋلارىن سىناقتان وتكىزەتىن ءارتۇرلى پوليگوندار ورناتتى. بۇلاردىڭ ءبارى تەك قانا قازاقتار قالىڭ قونىستانعان ولكەلەرگە ارنايى قوندىرىلعان.
اتاعى جەر ءجۇزىن ۇرەيلەندىرگەن سەمەي جەرىندەگى اتوم سىناق پوليگونىن بىلاي قويعاندا 1950 جىلدارى  باتىس قازاقستان مەن اتىراۋ وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا  اسكەري-تەحنيكالىق «ازعىر» اتوم پوليگون جۇيەسى قۇرىلدى. سوڭىنان ۇرەيلى «كاپۋستين يار» پوليگونىنا اينالدى. وسىعان بايلانىستى وردا اۋدانى تاراتىلدى. حالقى كۇشپەن جەر اۋدارىلدى.
1957-1962 جىلدارى «كاپۋستين يار» اسكەري پوليگونىندا  قۋاتى 983,4 ك/ت تەڭ، بيىكتىگى 300 شاقىرىمعا جەتەقابىل   11 اۋە جارىلىسى بولدى. وسى اۋەدەگى اشىق جارىلىستاردىڭ قۋاتى 1945 جىلى جاپونيانىڭ حيروسيما قالاسىنا تاستاعان اتوم بومباسىنان 65 ەسە زور بولعان.
1966-1979 جىلدار اراالىعىندا«ازعىر» پوليگونىندا 160-1500 مەتر  تەرەڭدىكتە 17 جەراستى  يادرولىق جارىلىسى جۇزەگە استى. 1966 جىلى 22 ناۋرىز كۇنى 500 تۇرعىنى بار  «ازعىر» اۋىلىنىڭ ءدال ىرگەسىنە 1,5 شاقىرىم قاشىققا اكەلىپ اتوم قارۋىن سىناپ، بەيشارا حالىققا تاجىريبە جاسادى.
قىسقاسى، جوعارىداعى پوليگونداردا قولدان باسقارىلاتىن 25 مىڭ راكەتا جارىلىپ،177 ءتۇرلى اسكەري تەحنيكا سىناقتان وتكەن. وسىناۋ تاجىريبەلەردەن كەيىن ءار جەردە شاشىلىپ قالعان 700 توننا اسكەري-تەحنيكا قالدىقتارى سوڭعى جىلدارعا  دەيىن دالادا اشىق-شاشىق جاتتى. سونىڭ سالدارىنان  سۋ مەن توپىراققا  قورعاسىن،    مىس، مىرىش، كادمي سياقتى  زياندى مەتالداردىڭ  قوسپاسى جايىلدى. رادياتسيادان قورعاۋ جانە ەكولوگيا  ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا: بۇل جەردىڭ توپىراعى مەن سۋىندا قورعاسىن - 80 مىڭ، مىس - 8 مىڭ، مىرىش - 270 مىڭ ەسە  كوپ ەكەندىگى  انىقتالدى.
بۇگىنگى تاڭدا  پوليگونعا جاقىن ورنالاسقان اۋدانداردا 1600-دەي كەمتار بالا  ەسەپتە تۇرادى. 3700 ادام  مۇگەدەكتىگى تۋرالى جاردەماقى الادى. «ازعىر» پوليگونى ماڭىندا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ دەننساۋلىعى وبلىستىڭ وزگە اۋداندارىمەن سالىستىرعاندا  2-3 ەسە تومەن. ويتكەنى، بۇل پوليگوننىڭ سالدارىنان پايدا بولعان ۋلى زاتتىڭ مولشەرى 10 ميلليوننان استام  كيۋريدى قۇراپ وتىر.
باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ 1500 گەكتار جەرى ءالى كۇنگە دەيىن «كاپۋستين يار» پوليگونىنىڭ قاراماعىندا. رەسەي ءالى كۇنگە سىناق جاساۋدى توقتاتقان جوق. كۇن سايىن دۇرسىلدەگەن الاپات جارىلىستاردى جەرگىلىكتى حالىق ەستىپ وتىرادى.
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي «كاپۋستين يار» پوليگونىن ورناتۋ ءۇشىن كەڭەس وداعى كەزىندە وردا اۋدانى تاراتىلىپ، حالقىن كۇشپەن جەر اۋداردى. بۇل ءالى ايتىلىپ، جازىلماي كەلە جاتقان زور ناۋبەتتىڭ ءبىرى.

اتالعان  وقيعانىڭ ورتاسىندا بولىپ، جەر اۋدارىلعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى - تانىمال اقىن، شەبەر اۋدارماشى قايرات جۇماعاليەۆ اعامىزدىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرەلىك ەندى:

- قايرەكە، اتاقتى «كاپۋستين يار» پوليگونى ورنايتىن بولىپ، نارىننىڭ بويىن جايلاعان جۇرتتى جەر اۋدارعاندا ءسىز ىشىندە بولدىڭىز. وسى وقيعا جايلى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- وردا اۋدانىنىڭ «ازعىر» دەيتىن اۋىلىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ 8-ءشى كلاسىندا وقىپ جۇرگەم. كەنەت ساباقتى توقتاتىپ ءبىزدى 100 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ءوزىمىزدىڭ اۋىل ايعىرقۇمعا الىپ كەلدى. بۇل 1952-ءشى جىل بولاتىن. اۋىلعا كەلسەك ادامدار: «ءبىزدى شىمكەنت جاققا كوشىرەدى ەكەن»، دەپ دۇرلىگىپ ءجۇر. «شىمكەنتتە قورعاسىن زاۋىتى بار ساقامىزعا قورعاسىن قۇيىپ وينايتىن بولدىق»، دەپ بالالار قۋانىپ الەك. ولار الدىندا قانداي تاعدىردىڭ كۇتىپ تۇرعانىن قايدان ءبىلسىن.
سودان ءبىر تۇندە كوشىردى. دۇنيە استان-كەستەن، نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى. جان-جاقتان جينالعان اكىم-قارالار دىك-دىك ەتەدى. جارىتىپ جاۋاپ تا بەرمەيدى. بارلىعىمىزدى «سۋدابەكر» دەيتىن اسكەري ماشيناعا تيەپ الىپ تەمىرجولعا قاراي الىپ جونەلدى.
- قانشا ادام جەر اۋدارىلعانى تۋرالى ناقتى دەرەك بار ما؟
- باسقاسىن بىلمەيمىن، تەك ءبىزدىڭ كولحوزدا 250-گە تارتا وتباسى بار ەدى. اۋدان كولەمىندە وسىنداي ۇلكەندى-كىشىلى 52 ەلدى-مەكەن بار دەپ ويلا. سوندا قانشا ادام بولادى. ىشتەي ەسەپتەپ كورگىن. اۋداندى تۇگىن قويماي تاراتتى. قازاق توپىراعىنداعى تۇڭعىش مەكتەپ وسى اۋداندا اشىلعان. وتكەن عاسىر باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ بەتكە ۇستار قايماقتارى وسىندا وقىپ، ءبىلىم العان ناعىز قازىنالى مەكەن ەدى. ونىڭ سىرتىندا تۇڭعىش بانك مەن باسپاحانانىڭ تاعانى دا وسىندا قالانعان. ونى از دەسەڭىز، العاش رەت ەۋروپالىق ستاندارتپەن ەمدەيتىن مەدكۋرستار اشىلعان...
ورداداعى مەكتەپتە وقىعان قازاقتار اراسىنان اتاقتى عالىم-اعارتۋشى مۇحامەد-سالىق باباجانوۆ، پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى، زاڭ، ماتەماتيكا فاكۋلتەتتەرىن بىتىرگەن - باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، سالىمگەرەي ءجانتورين، اعايىندى باتىرقايىر، ابدىلكارىم نيازوۆتار، قازان، ساراتوۆ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ءماجيت شومبالوۆ، ماحمۇت شولتىروۆ، باتىرعالي جۇسىپقاليەۆتار شىعىپتى. بۇلاردان باسقا اسكەري گەنەرالدار شىقتى. سونىڭ ءبىرى - عۇبايدوللا جاڭگىروۆ پاتشا زامانىندا مينيستر دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، رەسەيدىڭ دۋماسىنا سايلاۋعا تۇسكەن قازاق دەپۋتاتتارىنا قارجىلاي كومەك كورسەتتى.
بۇلاردان كەيىنگى وردادا وقىعان قازاقتار تولىقتاي الاش قايراتكەرلەرى اتاندى. بىلايشا ايتقاندا، ءحىح عاسىردا باتىس وڭىردە تۇتاستاي قازاقتىڭ ۇلتشىل-زيالى توبى قالىپتاستى. ءدال وسى قازاقتىڭ رۋحانياتى قايناپ شىعىپ جاتقان جەرگە اكەلىپ پوليگون ورناتتى. قازاق: «ءشوپتىڭ ءوزى جەر تاڭداپ وسەدى» دەيدى ەمەس پە. سول سياقتى ەلىمىزدىڭ ەكىنشى قيىرى - اباي-شاكارىم-مۇحتارلار تۋعان ءنارلى توپىراققا اپارىپ تاعى ءبىر الاپات پوليگون ورناتتى. وسىلاي ۇلتتىڭ رۋحى قايناپ-ءپىسىپ، تۇلەپ-جەتىلىپ جاتقان توپىراقتى تامىرىنا دەيىن قۇرتتى...
- سونىمەن سىزدەردى سىپىرىپ-سيىرىپ تەمىرجولعا قاراي الا جونەلدى...
- ۇلارداي شۋلاپ كەتىپ بارامىز... كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا - ەلدىڭ ءبارى ەڭىرەپ-جىلاپ، يتتەر ۇلىپ، تۇيە بوزداپ، سيىر موڭىرەپ سۇمدىق بولدى. تۋعان توپىراعىنان ەرىكسىز كەتىپ بارا جاتقانىن مال ەكەش، مال دا بىلەدى ەكەن. كورشى ءۇيدىڭ سارى ىڭگەنى بوزداعاندا ونىڭ داۋىسىن ەستىگەن جۇرتتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلادى. جاۋدىرەگەن قوس جانارىنان ساۋلاعان جاس جەلكىلدەگەن شۋداسىن جۋىپ كەتتى. انام جارىقتىق زار جىلاعان ارۋاناعا قاراپ تۇرىپ:
كوشكەندە قۇم نارىندى قيا المادىم،
كول قىلىپ كوز جاسىمدى تىيا المادىم،
ەسىمدى كوپكە دەيىن جيا المادىم،
ۇستىنە قارا جەردىڭ سىيا المادىم، - دەپ كورىس سالدى.
ۇلكەندەر جاعى: «بۇل جەردەن جەتى جۇرت كوشىپ ەدى، سەگىزىنشى بولىپ ءبىز كوشىپ بارا جاتىرمىز»، دەپ كوشكەن ەلگە باسۋ ايتۋمەن بولدى.
- ءۇي-جاي، مال-مۇلىكتەرىڭىزدى نە ىستەدىڭىزدەر؟
- ول كەزدە قايبىر جەتىسكەن جيھاز بار دەيسىڭ. ونى-مۇنى دۇنيەمىزدى الدىق. ءۇي-جاي سول كۇيى قالدى. قولداعى مالدارىمىزدى جيىپ-تەرىپ باسقا اۋداندارعا ايداپ كەتتى.
- ءۇي-جاي مەن مالدىڭ ورنىنا وتەماقى بەردى مە؟
- ءار وتباسىنىڭ باسشىسىنا 1000 رۋبل، قالعان جان باسىنا 250 رۋبل اقشا بەردى. ءبارى وسىنىڭ ىشىندە...
سودان ءبىزدى توپىرلاتىپ «سايقىن» دەگەن ستانساعا الىپ كەلدى. وسى جەرگە كەلگەن سوڭ مال تاسۋعا ارنالعان قىزىل اعاش ۆاگوندارعا تيەدى. ۆوگانداردا تەرەزە جوق. «ادامدارعا وبال-اۋ» دەپ ەسىركەپ جۇرگەن جان بالاسى بولسايشى. اقىرىپ-زەكىرىپ، كادۋىلگى مال ايداعانداي زىركىلدەيدى...  شىمكەنتكە دەيىن تۋرا 17 كۇن جۇردىك. جولدا كەز كەلگەن وتكىزۋ پۋنكتتەرىنە توقتايمىز. قاشان قوزعالامىز، قايدا بارامىز ول جاعى بەيمالىم. ىرعاتىلىپ كەلىپ پويىز توقتاعاندا جاپا-تارماعاي تۇسە قالىپ، ساماۋىر جاعىپ، شاي قايناتىپ ىشەمىز. كەيدە شاي قايناعانشا پويىز ءجۇرىپ كەتىپ، ىستىق سۋدى جەرگە توگە سالىپ، ارەڭ ىلىنەمىز. قوزعالعان پويىزعا اسىعىس وتىرام دەپ ءجۇرىپ، ءبىر ادام تەمىر دوڭگەلەككە باسىلىپ قازا تاپتى.
ۆاگوننىڭ ىشىندەگى ىستىق مي قايناتادى. توقتاعان ستانتسيالاردان ءبىر شەلەك سۋىق سۋ اكەلىپ، قابىرعالارعا شاشقاندا وزىنەن-ءوزى قايناپ، بۋلانىپ ۇشىپ كەتەدى. قازىر ويلاسام، تامىزدىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا ەلدى كوشىرە مە ەكەن، ادەيى ىستەلگەن قاستاندىق سياقتى.

- سونىمەن سىزدەردى قايدا اكەلدى؟
- ول كەزدەگى اتاۋمەن شىمكەنت وبلىسى، جەتىساي اۋدانىنىڭ «تەلمان» دەيتىن كولحوزىنا الىپ كەلدى. جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان شارۋاشىلىق ەكەن. بىزدەن بۇرىن جامبىل جاقتان ادامدار كوشىپ كەلىپتى. ماقتا وسىرۋمەن اينالىسادى...
كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە دالانىڭ تاسباقاسىن تەرۋگە شىقتىق. سەبەبى، ماقتا ءدانى العاش ءوسىپ شىققاندا، قىلتيعان جاسىل جاپىراعىن تاسباقا جۇلىپ جەپ قوياتىن كورىنەدى. بۇكىل دالانىڭ تاسباقاسىن جيىپ-تەرىپ ورتەپ جىبەردىك. ءاربىر تاسباقا ءۇشىن بىزگە بەس تيىن اقشا تولەيدى.
- كولحوز كوشىپ كەلگەندەرگە باسپانا بەردى مە؟
- قايداعى باسپانا، انام ەكەۋىمىز بۇرىن كوشىپ كەلگەن ءبىر قازاقتىڭ «ۆرەميانكاسىن» جالدادىق. ەڭ ۇلكەن قاسىرەتتى ايتايىن: سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، جاڭادان كوشىپ كەلگەن ەلدەن كۇنىنە ءتورت-بەس ادام ءولىپ تۇردى.
- نەلىكتەن ولاي بولدى؟
- ويتكەنى، ءبىز قوڭىرجاي كليماتتا، جەر استى ىلعالىنان ءسۇزىلىپ شىققان قۇدىقتىڭ سۋىن ءىشىپ ۇيرەنگەنبىز. مۇندا كەلىپ ەرىكسىز ارىقتىڭ سۋىن ىشتىك. وسىدان ءىش اۋرۋ پايدا بولىپ، اسىرەسە بالالار قىناداي قىرىلدى. كوپ كەشىكپەي باتىستان كوشىپ كەلگەن ەلدىڭ 65 پايىزى قىرىلىپ قالدى. تەڭ جارتىسىنان استامى.
ءولىمنىڭ كوپتىگى سونشالىق ادامدار ءبىر-بىرىنە كوڭىل ايتۋدان قالادى ەكەن. شىركىن، وسىنىڭ ءبارىن كەزىندە ايتا المادىم. بۇل ۇزاق اڭگىمە، قاراعىم!
زاڭ قاتتى ەشكىمدى سەبەپسىز جۇمىستان بوساتپايدى، شىركىن-اي ولىكتەردى جەرلەۋدىڭ ءوزى سىن بولدى عوي. ولىك كوپ، جەرلەيتىن ادام جوق. قانداي قاسىرەت ەدى! وسىلاي ءبىزدىڭ ارقامىزدا اۋىلدىڭ شەتىندە اينالاسى ات شاپتىرىم قورىم-زيرات پايدا بولدى. زيراتتىڭ ۇلكەيگەنى سونشالىق بىلمەيتىن ادام ونى «جاڭادان ورناعان ۇلكەن اۋىل ەكەن» دەپ قالاتىنداي دارەجەگە جەتتى. ويتكەنى، قابىردىڭ قاسىنداعى ءبىزدىڭ كولحوز كوزگە كورىنبەي قالدى.
وسىلاي شىراعىم، وڭتۇستىككە كەلگەن وردالىقتار بۇل وڭىردە بۇرىن-سوڭدى بولماعان اسا قىسقا ۋاقىتتا ۇلكەن زيرات ورناتىپ بەردىك.
- قاشىپ-پىسىپ كوشكەندەر بولدى ما؟
- تاعى ءبىر سۇمدىقتى ايتايىن: ءبىزدىڭ بارىمىزدە پاسپورت جوق، قۇجاتىمىزدى جيناپ العان، ادام ساناتىندا ەمەسپىز. تولقۇجات جوق قايدا بارامىز. ءبىرلى-جارىم قاشىپ كەتكەندەر بولدى. سودان اڭدۋ قويدى. ءوز كوزىممەن كوردىم 15 بالاسى بار ءبىر اۋلەت 15-ءىن بىردەي جەرگە بەرىپ، ەرى مەن ايەلى عانا ءتىرى قالدى. وسى كىسىلەردىڭ سونداعى زارلاعانى ءالى كۇنى قۇلاعىمنان كەتپەيدى.
قاشقانداردىڭ ءوزى مالىن قوراسىنا بايلاپ، وتىن جاعىپ قويىپ، ەشكىمگە بىلدىرمەي ايلى تۇندە سوقا باستارىن الىپ، كەتىپ جاتتى.
- قاشقان ادامدار قايدا بارىپ پانالادى ەكەن. تۋعان جەرىنە قايتىپ بارعاندارى بولدى ما؟
- بولعاندا قانداي. جوعارىداعى ادامدار اندا-مۇندا جان ساقتاپ ءجۇرىپ، جيىرما جىلدان كەيىن 1972 جىلى وردا اۋدانى «بوكەي وردا» بولىپ قايتا اشىلعاندا ەلگە بارىپتى. راحمەتوللا ەگىزباەۆ دەيتىن اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. بۇرىن جانىبەك اۋدانىندا ءبىرىنشى حاتشى بولعان ەكەن. جاڭادان اشىلعان اۋدانعا سۇرانىپ كەلىپ، كۇللى قازاقستان جەرىنە شاشىلىپ كەتكەن وردالىقتاردى جينادى.
تۋعان جەردىڭ قۇدىرەتى بولەك-اۋ، سوناۋ وسكەمەندە، تالدىقورعان جاقتا مانساپتى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن بوكەيلىكتەر ءبارىن تاستاپ كوشىپ كەلىپ، قارا جۇمىس ىستەپ-اق كۇندەرىن كوردى.

قارا حالىق اق قاندى
كۇن كىرپىگىن قاققاندا تاقىر دالا كورىنگەن،
قالاعا دا سول تاقىر قورقىنىشتى ولىمنەن.
قاسقىر دا جوق ول جاقتا،
ارقار دا جوق - قۇرىعان.
تەك،
يتتەرى مياۋلاپ،
مىسىقتارى ۇلىعان.
جەر توسىنە سول جاقتا اتوم سىنا قاققان-دى،
مەكەندەيتىن حالقى دا قارا حالىق اق قاندى،
جاراتقانعا سەنگەندەي، وزدەرى تىم اڭعال-اق،
مال باققان بوپ جۇرەدى ماڭداي تەرى سورعالاپ.
ءومىر كوشى - باياعى وتكەن جىلدار تۇسىندا،
سوڭعى ارشانىڭ قانى بار سەمسەر - ساسكە
ۇشىندا...
ەندى ول جاققا بەيكۇنا قۇس تا قانات قاقپاعان،
ال، اۋەدە سوزدەر كوپ ءبىرىن-ءبىرى ماقتاعان.
كۇن كىرپىگىن جاپقاندا، كۇبىرلەيدى سول دالا
نە دەيدى ەكەن، بىلسەڭدەر ايتساڭدارشى،
جولدار-اۋ!..

تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى

«نامىس.kz» جۋرنالىنان الىندى.
جۋرنال 10 مىڭ تارالىممەن استانا قالاسىندا جارىق كوردى. باعىتى  اعارتۋشىلىق. اقىلداستار القاسىنىڭ توراعاسى  بەكبولات تىلەۋحان. باس رەداكتورى   بەكەن قايراتۇلى.