ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: اليحانعا ورالۋ
بۇل رەتتەگى ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قوناعى ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتان حان اققۇلۇلى ءجۇسىپ.
سۇلتان حان اققۇلۇلى (سۋرەتتە) 1991 جىلدان باستاپ ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن جانە ساياسي قىزمەتىن زەرتتەۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى. ۇلت كوسەمى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى تۋرالى ول ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە وننان اسا زەرتتەۋ ماقالالارى مەن عىلىمي وچەركتەرىن جاريالادى. «قىر بالاسى» اتتى التى سەريالى دەرەكتى ءفيلمىنىڭ اۆتورى.
سۇلتان حان ءجۇسىپ الاشتىڭ ارداگەرى، قازاقتىڭ ءاز ۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇلى مۇراتتارى مەن بۇگىنگى ۋاقىتتى ساباقتاستىرىپ بايىپتى اڭگىمە ايتۋعا دايىن. ساۋالدارىڭىزدى ادەتتەگىدەي فورۋمعا نەمەسە dauren-kuat@mail.ru ەلەكتروندى پوشتاسىنا جولداي بەرىڭىزدەر.
_________________________________________________
سۇلتان اعا، مەن ءسىزدى جىعا تاني الماي وتىرمىن، ايىپقا بۇيىرماڭىز. ءسىز شەتەلدىك قازاققا ۇقسايسىز. رەسەيدىڭ تۋماسى ەمەسسىز بە؟ ءاليحان بوكەيحاننىڭ شىعارماشىلىعى مەن ساياسي ءومىرىن زەرتتەۋ تاقىرىبىنا قالاي كەلدىڭىز؟
جاسۇلان.
جاسۇلانعا!
مەن ەلدىڭ قازاعىمىن. قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇركىستان قالاسىندا تۋىپ، الماتىدا ورتا مەكتەپ پەن ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىردىم.
بۇل رەتتەگى ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قوناعى ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتان حان اققۇلۇلى ءجۇسىپ.
سۇلتان حان اققۇلۇلى (سۋرەتتە) 1991 جىلدان باستاپ ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن جانە ساياسي قىزمەتىن زەرتتەۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى. ۇلت كوسەمى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى تۋرالى ول ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە وننان اسا زەرتتەۋ ماقالالارى مەن عىلىمي وچەركتەرىن جاريالادى. «قىر بالاسى» اتتى التى سەريالى دەرەكتى ءفيلمىنىڭ اۆتورى.
سۇلتان حان ءجۇسىپ الاشتىڭ ارداگەرى، قازاقتىڭ ءاز ۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇلى مۇراتتارى مەن بۇگىنگى ۋاقىتتى ساباقتاستىرىپ بايىپتى اڭگىمە ايتۋعا دايىن. ساۋالدارىڭىزدى ادەتتەگىدەي فورۋمعا نەمەسە dauren-kuat@mail.ru ەلەكتروندى پوشتاسىنا جولداي بەرىڭىزدەر.
_________________________________________________
سۇلتان اعا، مەن ءسىزدى جىعا تاني الماي وتىرمىن، ايىپقا بۇيىرماڭىز. ءسىز شەتەلدىك قازاققا ۇقسايسىز. رەسەيدىڭ تۋماسى ەمەسسىز بە؟ ءاليحان بوكەيحاننىڭ شىعارماشىلىعى مەن ساياسي ءومىرىن زەرتتەۋ تاقىرىبىنا قالاي كەلدىڭىز؟
جاسۇلان.
جاسۇلانعا!
مەن ەلدىڭ قازاعىمىن. قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇركىستان قالاسىندا تۋىپ، الماتىدا ورتا مەكتەپ پەن ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىردىم.
ال ءاليحاننىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتتە جۇرگەن 1991 جىلى باستالدى. وسى تاقىرىپ بويىنشا 1995 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. الەكەڭنىڭ مۇراسىن جيناۋ مەن زەرتتەۋ سول جىلدان بەرى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلەدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆتان قالعان تۇياق بار ما؟
ءا. بوكەيحاننىڭ ۇرپاقتارى قازاقستانعا كەلگىلەرى كەلە مە ەكەن؟ ولار رەسەيدە نەمەن اينالىسادى، رەسەيدىڭ قاي قالاسىندا تۇرادى؟ ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى الەكەڭنىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى بىلگىم كەلەدى. اق-ارۋ.
اق-ارۋعا!
ءاليحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى قازىر ماسكەۋدە تۇرادى. نەمەرەسى ەۆگەني سەرگەەۆيچ بۋكەيحانوۆ - تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ونىڭ ۇلى، ياعني الەكەڭنىڭ شوبەرەسى پەتر ەۆگەنەۆيچ بۋكەيحانوۆ - زاڭ عىلىمدارىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. ماسكەۋ تۇرعىندارى. ولار قازاقستانعا ورالعىسى كەلەدى دەپ ويلامايمىن.
ءاليحان قاي جىلى اتىلدى؟ دەنەسى قاي جەردە جاتقانى جونىندە دەرەك بار ما؟ ارىستان.
ارىستانعا!
التى الاشتىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان - 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە ماسكەۋدە كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري القاسىنىڭ شەشىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، اتۋ جازاسى سول كۇن ورىندالدى. وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا تولىق انىقتالعانداي، ونىڭ سۇيەگى ماسكەۋدەگى دونسكوي زيراتىنا جەرلەنىپتى. ول تۋرالى ازاتتىق راديوسىنىڭ سايتىندا تياناقتى جازىلدى (AZATTYQ.ORG). وقىپ قاراعىز.
ءاليحان اتامىزدىڭ قانشا ايەلى بولعان؟ ايناش
ايناشقا!
الەكەڭنىڭ ەلەنا ياكوۆلەۆنا سەۆوستيانوۆا ەسىمدى سۇيگەن جارى مەن ەليزاۆەتا ەسىمدى قىزى جانە وكىتاي-سەرگەي ەسىمدى ۇلى بولدى. وكىتايدان ماسكەۋدە تۇراتىن ەۆگەني دەگەن نەمەرەسى، ەۆگەنيدەن پەتر دەگەن شوبەرەسى بار.
سۇلتانحان مىرزا، سۇراعىما وسى فورۋمدا جاۋاپ بەرەڭىزشى ءاليحان بوكەيحان ماسون دەپ ايتىپ جۇرگەندەردىڭ ءسوزى راس پا؟ مەنى وسى قاتتى مازالايدى. باسقا الاشورداشىلاردىڭ دا ماسون بولعانى ما سوندا؟
ءا.ن.بوكەيحاننىڭ 1906 جىلى س.-پەتەربوردا قۇرىلعان «پوليارنايا زۆەزدا» ماسون لوجاسىنا مۇشە بولعانى - تاريحي فاكتى. الايدا، ودان شوشىناتىن ەش قيسىنى جوق. سەبەبى، ورىستاردىڭ 20 عاسىر باسىنداعى قايتا جاندانعان ماسون قوزعالىسى - الدىنا ناقتى ساياسي ماقسات-مۇددە قويعان جانە ساياسي پارتيالاردان جوعارى تۇرعان قۇرىلىم بولاتىن. ماسون ۇيىمى بىرىڭعاي رەسەي جەبرەيلەرىنىڭ ۇيىمى دەگەن پىكىر - ول ەشبىر نەگىزسىز جاڭساق پىكىر. 20 عاسىر باسىنداعى ماسونداردىڭ باستى دا ستراتەگيالىق ماقساتى - رەسەيدىڭ سامودەرجاۆيەلىك بيلىگىن قۇلاتۋ بولدى. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىن جوسپارلاپ جۇزەگە اسىرعان دا، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇرامىن سوناۋ 1915 جىلى-اق جوبالاعان دا وسى ماسون ۇيىمى بولدى. ال التى الاشتىڭ كوسەمى ءاليحاننىڭ وعان مۇشە بولۋى - سۇقتاناتىن جايت ەمەس، كەرىسىنشە ماقتان ەتەتىن وقيعا. ويتكەنى، ول قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قايتا قۇرۋ وتارشىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءوزىن دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە قايتا قۇرماي مۇمكىن ەمەستىگىن جاقسى ءتۇسىندى. سول سەبەپتى دە ول ەڭ الدىمەن رەسەيدىڭ سامودەرجاۆيەلىك بيلىگىن قۇلاتپاي، قازاقتى وتارشىلدىق بۇعاۋىنان بوساتا المايتىنىن ءاليحان تەرەڭ ءتۇسىندى. سول سەبەپتى دە ول ورىستىڭ كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنا مۇشە بولىپ، پاتشا بيلىگىنە قارسى كۇرەستى. ءاليحان تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ دا كورنەكتى ساياسي قايراتكەرى بولىپ تابىلادى.
ءاليحاننىڭ اتىن ۇلىقتاۋعا قازاقستاندا نە كەدەرگى بولىپ وتىر دەپ ويلايسىز؟
وعان ءبىر كىسىنىڭ باسى مەن بيلىگىنە نەگىزدەلگەن قازىرگى ساياسي رەجيمنىڭ ساياساتى مەن قوعامنىڭ ەنجارلىعى، جاسقانشاقتىعى دەپ ويلايمىن.
ءاليحاننىڭ مىنەزىن سۋرەتتەپ بەرىڭىزشى.
ءاليحاننىڭ مىنەز-قۇلقىن ونىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان تورە ءوزىنىڭ قولجازبا ەستەلىكتەرىندە تياناقتى سيپاتتاپ بەرەدى. ونى 1996 جىلعى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ سانىنان وقي الاسىز. سماحان تورەنىڭ وسى ەستەلىكتەرىن الداعى ۋاقىتتا ازاتتىق راديوسىنىڭ ينتەرنەت-سايتىنا دا (AZATTYQ.ORG) ورنالاستىرۋ ويىمىز بار7
ء1)اليحان بوكەيحاننىڭ قالتارىستا قالعان شىعارمالارىن تانىتۋدا قانداي قيىنشىلىقتار بولدى؟ كەدەرگى كەلتىرگەندەر بولدى ما؟
ء2)اليحانداي ساياسي ويلاي الاتىن تۇلعالار بار ما بۇگىن؟
3)سوم تۇلعانىڭ ۇلى مۇراتتارى ورىندالدى ما؟ جوق بولسا، نە كەدەرگى وعان?
1) ءا.ن.بوكەيحاننىڭ شىعارما-ەڭبەكتەرىن جيناۋدا قاساقانا بوگەت جاسالدى دەپ ايتا المايمىن. ەگەر كەدەرگى كەزدەسكەن بولسا، ول ادەتتەگىدەي قارجى مەن رەسەي مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىنىڭ الىستىعىندا بولدى.
2) قازاقستاننىڭ 16 ميلليون حالقىنىڭ، ونىڭ ىشىندە 10 ميلليونداي قالىڭ قازاقتىڭ ىشىنەن ءاليحانداي ويلايتىن مەملەكەتشىل ساياساتكەر تابىلمايدى دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايدى. بولسا-داعى ولاردى كورسەتپەۋگە، كورىنسە اياۋسىز قۋدالاۋعا الىپ جاتىر. ونى ءوزىڭىز دە كورىپ وتىرعان جوقسىز با!
3) ءاليحاننىڭ ەڭ باستى مۇراتى ورىندالدى - قازاق ءوز الدىنا تاۋەلسىز دەربەس ءارى بۇكىل حالىقارالىق قاۋىمداستىق مويىنداعان مەملەكەت بولىپ وتىر. ەكىنشى ۇلكەن مۇراتى - قازاق ەلىنىڭ ناعىز ءارى كەمەلدەنگەن دەموكراتيالىق ەل بولادى دەگەنى ازىرشە ورىندالماي تۇر. وعان بيلىك ەمەس، ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ، قوعامنىڭ ءوزى جاۋاپتى.
ءاليحاننىڭ 1927-37 جىلدارى جازعاندارى بونچ-برۋەۆيچ پەن اكادەميك ولدەنبۋرگتىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى دەپ، جايىق بەكتۇروۆ اعامىز جازدى. سول تۋرالى نە ايتاسىز؟
د.ۆ.بونچ-برۋەۆيچتىڭ 1934 جىلى اليحانعا جازعان حاتىنىڭ تولىق ءماتىنى مەن كوشىرمەسى قولدا بار. الايدا، وكىنىشتىسى، 1934 جىلى بونچ-برۋەۆيچ اشقان مۇراجايدىڭ ءوزى جوق. قازىر سول مۇراجايدىڭ ءىزىن ىزدەستىرىپ جاتىرمىن. ول مۇراجايدىڭ قورىندا ءاليحاننىڭ ەستەلىكتەرى مەن ءوز قولىمەن تاپسىرعان تاريحي قۇجاتتاردىڭ بولعانىنا كۇمانىم جوق.
ال اكادەميك ولدەنبۋرگتىڭ س.-پەتەربورداعى رەسەيدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتالعان جەكە قورىندا ءاليحان تۋرالى ءبىرلى-جارىم مالىمەت نەمەسە ونىڭ جازعان حاتتارى ساقتالماپتى. ونىڭ ەسەسىنە ولدەنبۋرگتىڭ 1927 جىلى بۇكىلسوۆەتتىك عىلىمي كونفەرەنتسيادان كەيىن ءبىر توپ عالىمنىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن بىرگە تۇسكەن 2 سۋرەتى تابىلدى. ول ازاتتىق سايتىندا شىققان ءبىر ماقالامدا جازىلدى (AZATTYQ.ORG). وقىپ قاراڭىز.
ءاليحان تۋرالى اكش-تىن گۋۆەر اتىنداگى سوعىس جانە بەيبىتشىلىك ينستيتۋتىنا (وندا "اق ەميگراتسيا" تۋرالى مۇراعات كوپ ەكەنىن بىلەسىز) سۇراۋ سالىپ كوردىڭىز بە?
مۇنداي قۇندى مالىمەتىڭىزگە كوپ راحمەت! ول ينستيتۋتقا مىندەتتى تۇردە ساۋال جولدايمىن.
تۋىستارىنىڭ رۇقساتىمەن، ءاليحان تۋرالى سماحان تورەنىڭ 18 داپتەر ەستەلىكتەرىن وسى سايتقا جاريالاي الاسىز با؟ مەنىڭشە، ءاليحاننىڭ ومىرلىك بەينەسىن تانۋعا سول ەستەلىكتىڭ بەرەرى مول سياقتى.
سماحان تورەنىڭ ەستەلىكتەرىن الەكەنىڭ تۋىستارى ماعان الدەقاشان سەنىپ تاپسىرعان. ونىڭ كيريلليتسا ۇلگىسىن مەن 1996 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالادىم. ەگەر اباي سايتى قارسى بولماسا، مەن جاريالاۋعا قارسى ەمەسپىن.
سۇلتان حان اققۇلۇلى! ءسىزدىڭ الاشتانۋشى، ءاليحانتانۋشى عىلىم جولىنداعى ەڭبەگىڭىز جانا بەرسىن! سوڭعى شىققان بەس تومدىققا الەكەڭنىڭ بار مۇراسى ەندى مە؟ الەكەڭدى ەلگە تولىق تانىتۋ ءۇشىن "ينتەرنەت" مۇمكىندىگىن پايدالانۋ ويىڭىزدا بار ما؟ ياعني جەكە سايت اشۋ ماعىناسىندا.
جىلى تىلەگىڭىزگە كوپ راحمەت! قازىر شىعىپ جاتقانى 5-تومدىق ەمەس، 7-تومدىق تولىق شىعارمالار جيناعى. ونىڭ العاشقى 3 تومى وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ قارجىلاندىرۋىمەن استاناداعى «سارىارقا» باسپا ۇيىنەن باسىلىپ شىقتى. قالعان 4 تومى (4, 5, 6 جانە 7 تومدارى) جازعا قاراي جارىق كورەدى.
ءوزىڭىزدىڭ الەكەڭە تۋىستىعىڭىز جوق پا؟ ەسىمىڭىز دە ەرەكشە ەكەن: سۇلتان حان. ءاليحان دا ءوز ەسىمىنىڭ الدىنا سۇلتان دەپ جازعان كورىنەدى. سۇلتان دەگەندى الەكەڭ تەگىنە بايلانىستى جازعان با، الدە شىن ەسىمى سولاي بولعان با؟
عۇسمان تورە
عۇسمان تورەگە!
قازاق دەگەن اتىم بولماسا، الەكەڭمەن ەش تۋىستىعىم جوق. پاتشالىق رەسەيدىڭ تاريحي قۇجاتتارىندا «سۋلتان اليحان بۋكەيحانوۆ» دەپ جازاتىنى ونىڭ شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمىنا جاتاتىن تەگىن كورسەتكەنى.
شىندىقتى ايتىڭىزشى، الاشتىقتار تاۋەلسىزدىك تۋرالى ويلادى ما؟! ناقتى سونداي قۇجاتتار بار ما؟الدە ولار ورىستىڭ بودانى بولعىسى كەلدى مە؟تەك شىندىقتى ايتىڭىزشى!
تورەگەلدى،وقو
ءاليحاننىڭ الاشوردا تاراتىلعاننان تۇتقىندالعانعا دەيىنگى (1920-22) ءومىرى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر وتە از. ءوزىڭىز بىلەتىن دەرەكتەر تۋرالى، حرونولوگيالىق رەتپەن قىسقاشا ايتىپ وتسەڭىز.
2-سەزدە الاش اۆتونومياسى جاريالانباي قالدى. بىراق، 1918 جىلعى 12 شىلدەدەگى "الاشوردا بۇگىننەن باستاپ، الاش اۆتونومياسىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا الادى" دەگەن بوكەيحان، عابباسوۆ، تىنىشپاەۆ قول قويعان قۇجات قازىر بەلگىلى. ياعني، سول كەزدە الاش اۆتونوميسى جاريالاندى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ بۇكىل الاشتانۋشىلار اۆتونوميا جاريالانبادى دەپ قايتالاي بەرەدى. ەندەشە، قۇجاتتاعى نە ءسوز؟
ورىنبورداعى ءىى-ءنشى جالپىقازاق قۇرىلتايىندا الاشوردا اۆتونومياسىن رەسمي تۇردە جاريالاماعانى، سول كەزدەگى تۇركىستان ولكەسىنە قارايتىن سىرداريا، جەتىسۋ، سامارقاند قازاقتارىنىڭ اۆتونومياعا قوسىلۋ-قوسىلماۋ تۋرالى تىلەكتەرىن بىلۋگە دەيىن جاريالاۋدى كەيىنگە قالدىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانى دا تاريحي فاكتى. الايدا، رەسەيدەگى بيلىكتى بالشەبەكتەردىڭ قارۋلى بۇلىكپەن باسىپ الۋىنىڭ ناتيجەسىندە الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى دە-يۋرە ەمەس، دە-فاكتو ءومىر ءسۇردى. ونىڭ ەش كەمشىلىگى جوق. ويتكەنى، ءىى نيكولاي پاتشا تاقتان باس تارتقان سوڭ، ۋاقىتشا ۇكىمەت قانا رەسەيدىڭ زاڭدى بيلىگى بولىپ ەسەپتەلدى دە، قالعان ءسىبىر اۆتونومياسى دا، ۋفيم ديرەكتورياسى دا، ءتىپتى ادميرال كولچاك باسقارعان بۇكىلرەسەي ۇكىمەتى دە دە-فاكتو بيلىكتەر بولدى. سول سەبەپتى دە 1917-1919 جىلدارى الاشوردا اۆتونومياسى وسى اتالعان بيلىكتەردىڭ تاراپىنان رەسمي مويىنداۋدى ونشا قاجەت ەتپەدى. بىراق بالشەبەكتەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن الاشورداعا قارۋلى كومەك اۋاداي قاجەت بولدى. سول سەبەپتى دە الاش كوسەمدەرى ولارعا تاۋەلدى بولىپ وتىردى. بىراق، ەڭ ماڭىزدىسى 1919 جىلى لەنين باستاعان بالشەبەكتىك بيلىكتىڭ ءوز اۆتونومياسىن مويىنداتۋعا قول جەتكىزدى. ال ول، ءوز كەزەگىندە، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ ىرگەتاسى بولىپ شىقتى.
