ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى كوزىنە جاس الىپ كورمەگەن ءدىنى قاتتى ءالي قارتتىڭ بورداي ۇگىلىپ، بوساپ وتىرعانى بۇگىن. الگىندە، ءتۇس الەتىندە پوشتاشى قىز اكەپ قولىنا ۇستاتقان الاقانداي قاعازداعى ەكى اۋىز سوزدەن تالاي تەپەرىشتى كورىپ، قايعىعا دا، قۋانىشقا دا سەلت ەتپەس كوكسىرى بوپ كەتكەن كارى كوكىرەك شايعا سالعان مايداي ەرىپ جۇرە بەرگەنى. وسىدان بەس-التى اي بۇرىن رەسپۋبليكا جوعارعى سوتىنا جولداعان ارىزىنا جاۋاپ ەكەن. "... 1937-ءشى جىلى اتىلعان اعاڭىز عالي توعاسوۆ، ايىپتاۋعا ەشبىر نەگىز بولماعاندىقتان، تولىق اقتالدى..." دەلىنىپتى. سودان كوز جاسىنا يە بولا السا، كانە. كوزىلدىرىگىن الۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي، قوس ءبۇيىرىن تايانىپ اپ كەڭكىلدەسىن; كوكتەپ وتىرعان كورپەسىن تاستاي بەرە، "جازعان-اۋ، نە بولدى؟" دەپ، جان ۇشىرتىپ جانىنا جەتىپ كەلگەن سارى كەمپىردى قۇشاقتاي اپ كەڭكىلدەسىن.

قوسىلا قورسىلداعان كەمپىر-شالدىڭ داۋىسىنا انە-مىنە دەگەنشە كورشى-قولاڭ جينالىپ قالدى. ءبىر شەتىندە تۇرىپ تۇشكىرسەڭ، ەكىنشى شەتىندەگى: "جارەكىم اللا!" دەيتىن اياداي اۋىلدا جۇرت ەستىمەي قالاتىن جاڭالىق بولا ما، ونىڭ ۇستىنە، وراق اياقتالىپ، جۇمىستان كوبىنىڭ مويىنى بوساپ، باس قوسىپ كەۋ-كەۋلەسۋگە قايدان سىلتاۋ تابىلادى دەپ ەلەگىزىپ وتىرعان كەز، قيسىق كوشەنىڭ باسىنداعى قورجىن تام ءارى-بەرىدە-اق اۋزى-مۇرىنىنان شىقتى. "اسسالاۋماعالەيكۋمىن" اندەتە سوزىپ ەسىك اشقان اقساقال، قارا ساقالداردىڭ سوڭىنا بوساعا تۇبىنەن ازەر ورىن تيگەن.

ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى كوزىنە جاس الىپ كورمەگەن ءدىنى قاتتى ءالي قارتتىڭ بورداي ۇگىلىپ، بوساپ وتىرعانى بۇگىن. الگىندە، ءتۇس الەتىندە پوشتاشى قىز اكەپ قولىنا ۇستاتقان الاقانداي قاعازداعى ەكى اۋىز سوزدەن تالاي تەپەرىشتى كورىپ، قايعىعا دا، قۋانىشقا دا سەلت ەتپەس كوكسىرى بوپ كەتكەن كارى كوكىرەك شايعا سالعان مايداي ەرىپ جۇرە بەرگەنى. وسىدان بەس-التى اي بۇرىن رەسپۋبليكا جوعارعى سوتىنا جولداعان ارىزىنا جاۋاپ ەكەن. "... 1937-ءشى جىلى اتىلعان اعاڭىز عالي توعاسوۆ، ايىپتاۋعا ەشبىر نەگىز بولماعاندىقتان، تولىق اقتالدى..." دەلىنىپتى. سودان كوز جاسىنا يە بولا السا، كانە. كوزىلدىرىگىن الۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي، قوس ءبۇيىرىن تايانىپ اپ كەڭكىلدەسىن; كوكتەپ وتىرعان كورپەسىن تاستاي بەرە، "جازعان-اۋ، نە بولدى؟" دەپ، جان ۇشىرتىپ جانىنا جەتىپ كەلگەن سارى كەمپىردى قۇشاقتاي اپ كەڭكىلدەسىن.

قوسىلا قورسىلداعان كەمپىر-شالدىڭ داۋىسىنا انە-مىنە دەگەنشە كورشى-قولاڭ جينالىپ قالدى. ءبىر شەتىندە تۇرىپ تۇشكىرسەڭ، ەكىنشى شەتىندەگى: "جارەكىم اللا!" دەيتىن اياداي اۋىلدا جۇرت ەستىمەي قالاتىن جاڭالىق بولا ما، ونىڭ ۇستىنە، وراق اياقتالىپ، جۇمىستان كوبىنىڭ مويىنى بوساپ، باس قوسىپ كەۋ-كەۋلەسۋگە قايدان سىلتاۋ تابىلادى دەپ ەلەگىزىپ وتىرعان كەز، قيسىق كوشەنىڭ باسىنداعى قورجىن تام ءارى-بەرىدە-اق اۋزى-مۇرىنىنان شىقتى. "اسسالاۋماعالەيكۋمىن" اندەتە سوزىپ ەسىك اشقان اقساقال، قارا ساقالداردىڭ سوڭىنا بوساعا تۇبىنەن ازەر ورىن تيگەن.

قارايعان قوناقتى، تىشقان مۇرىنىن قاناتپاي، قۇر شايمەن اتتاندىراتىن ەمەس، شەرتەر سىرى، ايتار شاريعاتى جوق شال-شاۋقاننىڭ الدى "جىلى-جۇمساعىڭ بولسا، سال قازانعا، اسىقپايمىز" دەگەن سىڭايمەن بەس-التىدان ءبولىنىپ، كارتا ويناۋعا كوشكەندە، "اللاھۋ اكپارىن" ءوزى ايتىپ، تەگەنە قۇيرىق ىسەكتى الىپ سوعىپ، باۋىزداپ تاستاعان. كەبەجەنىڭ تۇبىندە، كۇزدە ءشوپ، كومىر تۇسىرگەندە كەرەك بولار دەپ، تىعىپ جۇرگەن ەكى-ءۇش كوك مويىن شولمەك بار ەدى، داستارقان شەتىنە ول دا كەلدى قىلقيىپ... جۇرت جيىپ جانازا شىعارتپاق تۇگىلى سوڭىنان داۋىس شىعارىپ جىلاي دا الماعان جالعىز باۋىرىنان ەندى نەسىن اياسىن، شالا شابىلىپ جاتىر،

تىرنا سيراق مولتىلدەك كىشكەنتاي كوكشىل ريۋمكا اۋىزدارىنا بىرەر بارىپ-قايتقاننان كەيىن باعانادان بەرى ءار نەنى ايتىپ كىبىرتىكتەپ وتىرعان كوپشىلىكتىڭ ءسوزى اجارلانىپ، داۋىسى جارقىن-جارقىن شىعا باستادى. جاعى ءتۇسىپ وتىرسا دا، مولتىلدەك ريۋمكاعا موليە قاراپ، قايتا-قايتا قول سوزعىشتاعانداردىڭ دەنى عاليدىڭ كوزىن كورگەن قۇربى-قۇرداستارى بولاتىن. ءبىرى - مارقۇمنىڭ جاس كەزىندەگى اڭعال مىنەزىن، قىزىق قىلىعىن ايتىپ ءماز، ءبىرى وزەك تىلگەن وكىنىشتى جاڭعىرتىپ، "جىگىتتىڭ باعلانى ەدى، اسىلىم-اي" دەپ، ساقالىن ۋىستاعان كۇيى ۇزاق-ۇزاق باسىن شايقايدى. اسىرەسە يەگىندەگى بەس تال قىلى بەس جاققا ەدىرەيىپ اتاباي دەس بەرسە كانە. باندالارعا قارسى كۇرەس كەزىندە عالي ەكەۋى ءبىر وتريادتا بولعان.

- ە، جىگىتتىڭ نە ءبىر سۇڭقارى كەتىپ، سۇرقىلتايى قالدى عوي! - دەدى الدەكىمگە ءوشى كەتكەندەي ءوز-وزىنەن وجوكتەپ. - وسى وتىرعان قايسىمىز، كانە، قايران عالەكەڭنىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جاراۋشى ەدىك؟ ءورت ەدى، شىركىن... ون سەگىزگە تولدىم با ەكەن، تولمادىم با ەكەن - جاساققا جاڭا كىرگەن كەزىم. وسى قاراوزەكتىڭ ءار بۇتاسىنىڭ تۇبىندە باندا ءورىپ جۇرگەن زامان عوي. ءبىر شايقاستا كومانديرىمىز وققا ۇشىپ، وتريادتى عالەكەڭ باستاپ كەلە جاتقان. قالجىراپ كەپ توراڭعىداعى بايمەندىنىڭ قىستاۋىنا تۇسە قالعانبىز. بوي تاسالاپ جاتقان باندا بار ەكەن، قورانىڭ تاساسىنا قاڭتارىپ قويعان اتتارىنا مىنە سالا تۇرا قۇيعىتقانى. ءبىر-ەكىدەن جان-جاققا بىتىراي بەزىپ بارادى. جالعىز قۋىپ جىن ۇرىپ پا، عالەكەڭدى جاعاتتاپ، تاۋعا قاراي سىتىلا قاشقان شوشاق تىماقتىنىڭ سوڭىنان تەپەڭدەپ كەلەم. استىنداعى سۇمبىلقارا الىمدى ەكەن، كوز كورىمدەگى بىتقىلعا ىلىكسە قۇتىلىپ كەتەر ءتۇرى بار. عالەكەڭ تور شولاعىن باسقا-كوزگە توپەلەپ، "توقتا، توقتا!" دەپ اقىرىپ كەلەدى. قاشقىن ەلەڭ قىلار ەمەس. عالي اعا تاپانشاسىن بۇرق ەتكىزىپ ەدى، شوشاق تىماق جەرگە جالپ ەتە ءتۇستى. اناۋ سول-اق ەكەن، توبەدەن ۇرعانداي قالت توقتاي قالدى. قارۋىمىزدى كەزەنىپ جەتىپ كەلسەك، سەندەرگە - وتىرىك، ماعان - شىن، قاشقىنىمىز كادىمگى نۇرسادىقتىڭ توكەنى ەكەن!

وڭ جاعىنداعى قالعي باستاعان كەتىك شال سەلك ەتە قالدى:

- ويباي-اۋ، ول ءوزىنىڭ تۋعان ناعاشىسى ەمەس پە!

- سونى ايتام عوي! - دەدى اتاباي كوزى ەجىرەيىپ. - عالي اعا ءاي-ءشاي جوق: "قولىڭدى كوتەر!" - دەدى اقىرىپ. اناۋ ءبىر مىرس ەتىپ، قولىن كوتەردى. ماعان: "قارۋى بولسا ال دا، قولىن بايلا!" دەدى. توكەن سول كەزدە قىرىققا جاڭا ىلىنگەن، قىزىل شىرايلى، پالۋان دەنەلى جىگىت ەكەن. تاياي بەرگەنىمدە قولىمەن جالعىز-اق قاعىپ جالپ ەتكىزگەنى. نە بولعانىن بىلگەم جوق، اپالاقتاپ ۇشىپ تۇرسام، ءوزى دە سۇلاپ جەردە جاتىر. عالي اعا، ماعان قول كوتەرگەن كەزدە تاپانشانىڭ تۇبىمەن كوك جەلكەدەن قونجيتىپ ەتپەتىنەن تۇسىرسە كەرەك. قولىن قايىرىپ شىلبىرمەن بايلادىق تا، اتقا مىنگىزىپ جەتەلەپ الدىم. توكەن ءۇنسىز. قانىن ىشىنە تارتىپ سازارىپ العان. وزگە ەمەس ءوز تۋىسىنان ءزابىر كورگەنىنە قورلانىپ كەلە جاتقانداي. ايتسە دە، جان شىركىن ءتاتتى عوي. ءبىر ۋاقىتتا: ء"اي، عالي، بۇل شىنىڭ با، ويىنىڭ با؟", دەدى داۋىسى دىرىلدەپ. ء"بىز تاپ جاۋىمەن قىلجاقتاۋدى بىلمەيمىز!، دەدى عالي اعام شالقايىپ، - ايداپ اپارىپ ءتيىستى زاڭ ورنىنا تاپسىرامىن!" "وندا بارعان سوڭ ءتىرى قۇتىلۋ جوق. قاسىقتاي قانىمدى قيا گور. يت تە بولسا، تۋىسىڭ ەمەسپىن بە، كىشكەنتايىڭنان مويىنىما كوتەرىپ ءجۇرىپ ءوسىرىپ ەدىم عوي" "مەنىڭ باندىدان تۋىسىم جوق. كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى - مەنىڭ دە جاۋىم. كانە، دوعار ءسوزدى!", دەپ، باسىنان اسىرا تاپانشاسىن تارس ەتكىزگەن. سول دىبىستى ەستىدى مە، قالىڭ شىلىككە ەنە بەرگەندە الدەكىم ۇستىمىزگە قونا-قونا كەتىپ، اپىر-توپىر اتتان جۇلىپ العانى. الىپ سوعىپ قولىمىزدى بايلاپ تاستادى. سويتسەك، تاسادان توسقان توكەننىڭ سىبايلاستارى ەكەن. قارا ساقالدار قايقى پىشاعىن كەڭىردەگىمىزگە كەزەگەندە شىرىلداپ توكەن ءتۇستى اراعا: "جوق، تيمەڭدەر. بۇل يت بولدى ەكەن دەپ مەن يت بولا المايمىن. قانشا ايتقانمەن، ىشتەن شىققان شۇبار جىلان عوي:" دەپ، اتىن بوربايعا ءبىر تارتىپ جۇرە بەردى. جانىن ولجا كورۋدىڭ ورنىنا عالي اعا ۇشىپ تۇرىپ سوڭدارىنان تۇرا جۇگىرسىن: "جاۋدىڭ اياعانىنىڭ ماعان كەرەگى جوق. اتىڭدار، كانە، اتىڭدار!" دەپ دولدانا ايعايلايدى. "ويباي، اعا، پالەسىنەن اۋلاق. اتىپ تاستايدى، قويىڭىز..." دەپ، جالىنىپ-جالپايىپ مەن الەكپىن... سويتكەن ەسىل ەر... - اتاباي جاسقا بۋلىعىپ، كوزىن جەڭىمەن ءسۇرتتى. شالدار جاعى كەۋ-كەۋ. كورگەنى بار، ەستىگەنى بار، ارقايسىسى اتابايدىڭ اڭگىمەسىن وزىنشە ءوربىتىپ، قاۋعا تيگەن ورتتەي گۋلەپ اپ جونەلسىن.

قىزىڭقىراپ قالعان ءبىر دۋدار باس جىگىت ءسوز اراسىندا:

- ايتقىش بولساڭىزدار، سول كەزدە قايدا قالدىڭىزدار! - دەدى كوزى ەجىرەيىپ. - كۇيە جاعىپ، ناقاقتان-ناقاق وققا بايلاپ جاتقاندا، اق-ادال ەدى دەپ نەگە اراشا تۇسپەدىڭىزدەر؟

شالداردىڭ گۋىلى سۋ سەپكەندەي تىم-تىرىس. قاقىرىنىپ-جوتكىرىنىپ تومەن قاراستى. كەۋدەسى قايقيىپ جەلپىنىپ وتىرعان اتاباي دا بۇگەجەكتەپ، شالبارىنىڭ بالاعىن قاققىشتاي بەردى. تەك مۇقاش شال عانا قىزاراڭداپ:

- ەي، ول كەز اراشاعا تۇسكەن قوساق اراسىندا كەتەتىن زامان ەمەس پە. ءبىزدىڭ كىمگە قامساۋ بولعانداي جايىمىز بار. ول تۇگىلى قاسقايىپ كرەملدە وتىرعان كالينيننىڭ ءوزى ايەلىن "حالىق جاۋى" دەپ قاماپ تاستاعاندا قىڭق ەتە الدى ما؟ ونىڭ جانىندا بىزگە نە جورىق!، - دەپ، ءوز-وزىنەن قومپىلداعاندا اقتاۋ تابىلعانداي ەڭسەلەرىن تىكتەگەن.

شاڭقاي تۇستە جينالعان جۇرت، بوساعاداعى ءبىرىنىڭ گالوشىن ءبىرى اۋىستىرىپ كيىپ، دابىرلاي سويلەپ جۇلدىز جامىراي ازەر تاراعان. ءالي قارت بۇل ءتۇنى كوپكە دەيىن ۇيىقتاي العان جوق. توردەگى تەمىر توسەكتى سىقىرلاتىپ، تاۋىق ءبىر شاقىرعانشا ارلى-بەرلى اۋناقشۋمەن بولدى.

نيەت ءبىلدىرىپ تايلى-تاياعىنا دەيىن كەلگەنگە كوڭىلى نەداۋىر مارقايىپ قالدى. بۇل دا بولسا، ۇلكەن-كىشىگە قادىرىنىڭ بارلىعى عوي. ءوزى قاتارلىدان كەلمەي قالعان تەك جاڭاباي عانا. ءيا، ول قاي بەتىمەن ەسىگىن اشسىن. جىمسيعان جادىگويدى، قانشا جەردەن قۇدايدىڭ ەركەسى بولسا دا، تاپ بۇگىن قاق ماڭدايدان قامشىمەن ءبىر-اق تارتىپ، ايداپ شىعار ەدى ۇيىنەن. قازىر عوي ول نەمەنىڭ سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي ءجۇنى جىعىلىپ شەتتەپ جۇرگەنى. ايتپەسە جيىن-تويدا ءتوسى قايقايىپ ءتوردى بەرمەيتىن. اۋزىنا جىندى سۋ تيسە، قوقيعان قالپىنان جاڭىلىپ، ۇشقالاق بالا سىقىلدى جەلپىلدەپ كەتەتىنى بار. "مىنا دادەڭ سوناۋ قيىن جىلدارى قىراعىلىق تانىتىپ، سەكسەن سيگنال تۇسىرگەن!" دەپ، سامساعان مەدالىن سىڭعىر-سىڭعىر ەتكىزىپ كەۋدەسىن ۇرعاندا كىسى شوشيتىن. جانتايىپ ءجۇرىپ، ءتىپتى، ەكى-ءۇش جىل اۋداندىق نكۆد-نى دا جاعاتتاپتى. الگى كارىمبەك كوسە ەلدە جوق ونەر باستاپ، جامان شۇبار كەمپىرىمەن جيىرما بەس جىل وتاستىم دەپ "كۇمىس توي" جاساعاندا، قولدان اشىتقان سىراعا قىلجيىپ قاپ، ءبىراز كوكىمەپ پە ەدى. "شىركىن، ەفرەيتور بولىپ جۇرگەندە مەنمەنسىگەن تالاي دوكەيگە قارا قان قۇستىرىپ ەم!، - دەگەن ەزۋىنەن اققان سىلەكەيىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ. - اۋداننىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولعان كىم ەدى الگى... كوزاينەك كيىپ، شاتىپ-بۇتىپ گازەتتەرگە ولەڭ جازۋشى ەدى عوي. كەيىن حالىق جاۋى بوپ ۇستالعان شە؟.. ە، جارايدى، اتى وشكىردىڭ اتى اۋزىما تۇسپەگەنىن قاراشى... ءيا، سونى تەرگەۋشىگە كۇندە الىپ كەلەم، قىرسىعىپ كۇندە دۇرىس جاۋاپ بەرمەيدى. ءبىر كۇنى قولىن ارتىنا بايلاپ قويىپ تەپكىلەدىم عوي ءوزىن. جانكەشتىلىگىن كورمەيسىڭ بە: "ەي، حايۋان، ەر ادامدى بەتتەن تەپپەس بولار. قۇداي ساعان قولدى نە ءۇشىن بەردى، قولىڭمەن سوق: "دەيدى. مەن: "سەن - ادام ەمەسسىڭ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋىسىڭ. ارام قانىڭا قولىمدى بىلعامايمىن!" - دەپ، اۋىزدان ءبىر تەۋىپ ەم، قارا قان بۇرق ەتە قالدى! - ء"بىز، انە، سونىڭ ءوزىن سويتكەمىز" دەگەندەي، يىعىن ءبىر قومداپ قويدى دا: - ە، تىم جانىڭدى سالىپ جىبەرگەن دە جامان. وزىڭە جاۋ تاۋىپ الادى ەكەنسىڭ. كورە الماعان كەيبىرەۋلەر مۇيىزدەپ شىعارتىپ جىبەردى عوي كەيىن!" - دەپ قاباعىن شىتقان.

عالي ۇستالار كەزدە وسى جاڭاباي جامان تىماعى جالپىلداعان اۋىل اراسىنداعى جاندايشاپ بولاتىن.

عاليدىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ دۇرىلدەپ تۇرعان شاعى. يىعىنان جارالانعان سوڭ ميليتسيا قاتارىنان بوساپ، فەرماعا باستىق بوپ كەلگەن. جارتى جىل وتپەي مەكتەپكە ديرەكتور بولىپ، ودان كولحوزدىڭ پارتورگتىعىنا جوعارلاتىلدى. باعى ورلەپ كەلە جاتقان الىمدى جاس جىگىت جۇرت اۋزىنان تۇسپەيتىن. كوپ وتپەي ءتىپتى، اتىلىپ ولگەن اۋاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارىنىڭ ورنىنا كولحوز باستىعى بايعابىل ەكەۋىنىڭ ءبىرىن قويادى ەكەن دەگەن سىبىس تا شىعا باستاعان. جەل بولماسا ءشوپ باسى قيمىلداي ما. تامىرىن باسىپ كورگەندەرى مە ەكەن، ايتەۋىر، ەكى كۇننىڭ بىرىندە عاليدى اۋدان جاققا شاقىرتىپ جاتقاندارى. ال جايشىلىقتا سابىرلى، سالقىن قاندى بايعابىل، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول ءبىر تۇستا جوقتان وزگەگە اشۋلاناتىن كۇيگەلەك ءبىر مىنەز تاپقان. ءسويتىپ جۇرگەندە، بايتال تۇگىل باس قايعى بوپ، عالي جالاعا ۇشىراعان جوق پا. ەندى عاليدىڭ قاباعى ءتۇسىپ، بايعابىلدىڭ كۇلكىسى تۇزەلە باستادى. ءبىر كۇنى اۋدان جاقتان كوميسسيا ساۋ ەتە قالسىن. ىشىندە مىلتىعى شوشايعان ەكى ميليتسيونەر بار. عاليدىڭ "ماسەلەسىن قاراپ، اشكەرەلەۋ ءۇشىن" كەلگەن ەكەن. ەلدى جيناپ، كلۋبتا اشىق جينالىس جاسادى. كيتەل كيگەن شۇڭىرەك كوز قارا سۇر كىسى ەلدەگى جالپى ساياسي احۋالدى، ىشتەگى بۇققان جاۋدىڭ بۇلىگىن ايتىپ، ولاردى "جويۋ كەرەك، قۇرتۋ كەرەك" دەپ، قولىن ءۇستى-ۇستىنە سەرمەگەندە، اۋزىنان ءسوز ەمەس، بىتىرا بۇركىپ تۇرعانداي توبە قۇيقاڭ شىمىرلايدى. الىستان وراعىتىپ كەلىپ، قىل شىلبىردى عاليدىڭ مويىنىنا تاستاعان. دوس قايسى، دۇشپان قايسى - اجىراتۋدان قالىپ، قوينىڭداعى قاتىنىڭا دا "وسى ءبىر جاقتىڭ شپيونى ەمەس پە ەكەن" دەپ، كۇدىكپەن قارايتىن كەز عوي. اۋليە تۇتىپ ارداقتاپ كەلگەن نەبىر مارقاسقالاردى جاۋ دەپ، توردەگى سۋرەتىن جۇلىپ جاتقاندا عالي كىم؟ جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق، شۇقشيىپ قاراسا پەندە ەمەس پە، ارتىق-كەم اعاتتىق نەگە تابىلماسىن. قارا سۇر جىگىت عاليدىڭ جات قىلىقتارىن جىپكە تىزە ايتىپ-ايتىپ كەلىپ، "حالىق جاۋى تۋحاچەۆسكيدىڭ سۋرەتىن ساقتاعان; 33-ءشى جىلى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى بۇلىك ۇيىمداستىرعان شاھكارىم قاجىنىڭ كىتابىن باسقا كىتابتىڭ مۇقاباسىمەن قاپتاپ، جاسىرىپ وقىعان. مىنە، تىنتكەن كەزدە تابىلدى" دەپ، سۋرەت پەن كىتاپتى كورسەتكەندە جۇرتتىڭ كوبى "ە، وزىندە دە بار ەكەن عوي" دەسكەن. باياعىداعى توكەنمەن اراداعى ۋاقيعا دا قىرسىق بولىپ جابىستى. "باندىنىڭ باستىعىن قولعا تۇسكەن جەرىنەن قويا بەردى. جەمە-جەمگە كەلگەندە تۋىسى ءۇشىن سوۆەت وكىمەتىنىڭ مۇددەسىن ساتىپ جىبەردى. ساياسي تۇرعىدان سولقىلداقتىعى وسىدان-اق كورىنبەي مە. ءتىپتى، سول كەزدىڭ وزىندە ولارمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ جۇرمەسىنە كىم كەپىلگە" اكەپ سايعان. كوزىمەن كورىپ كۋا بولعان اتابايدىڭ كۇپىلدەيتىنى قازىر عوي، ايتپەسە، الماعايىپ سول ساتتە اتىپ تۇرىپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا جاراماعان. ەكى ميليتسيونەر - ەكى جاعىندا، زالعا قارسى قاراپ مەلشيىپ وتىرعان عالي دا ءلام دەگەن جوق. نەگە ۇندەمەدى ەكەن؟ ءوزىنىڭ ادالدىعىنا سەندى مە، الدە كۋاعا تارتسام، بوسقا وبالىنا قالارمىن دەپ، اتابايدى اياعانى ما؟ قارا سۇر جىگىت كەلەسى ساۋساعىن بۇگىپ، "بۇل شارىقتاپ گۇلدەنگەن سوتسياليستىك شات تۇرمىسقا لايىقتى "شاحتەر جىرى", "وتىز مىڭىنشىلار مارشىن" شىرقاماي، ويىن-تويدا قايداعى ءبىر "ەلىم-ايدى" ايتىپ كۇڭىرەنەتىن كورىنەدى. سوندا بۇل "ەلىم توزدى، ازدى" دەپ زارلاعاندىق ەمەي نەمەنە؟ دەپ ەجىرەيگەندە، جۇرتتىڭ يمانى حاسام بولعان.

قارا سۇر وكىل ساۋساعىن ءۇستى-ۇستىنە بۇگىپ ايتىپ جاتىر، ايتىپ جاتىر. جاعىلماعان كۇيە جوق. پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى بولا تۇرىپ، قۇران وقىعان جەردە قول جايعانىنا دەيىن ايىپ بولىپ تاعىلدى. ءبىرازدان سوڭ جۇرت ء"اي، ءوزى دە دە ساۋ سيىردىڭ بوعى ەمەس ەكەن عوي" دەپ كۇدىكتەنە باستاعان. وكىل ءتوندىرىپ توپەپ-توپەپ الدى دا: - دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ - دەدى زالعا قاراپ. سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ ءسال تۇردى دا، ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەردى: - توعاسوۆتىڭ ءىس-ارەكەتىنە ساياسي تۇرعىدان باعا بەرۋىمىز كەرەك. بىلمەستىكپەن، ناداندىقپەن شالىس باستى دەيتىن قاراڭعى شارۋا ەمەس، بۇل - جات پيعىلدى ادام. قازىر ەلىمىزدە جاسىرىن جۇمىس ىستەپ كەلگەن گەرمان جانە جاپون يمپەرياليزمى اگەنتتەرىنىڭ كوپتەگەن ۇيىمدارى اشكەرەلەنىپ جاتىر. دەمەك، بۇل دا سول ۇيىمنىڭ مۇشەسى. جاپونيانىڭ شپيونى.

جۇرت تىم-تىرىس. "باسقاڭ-باسقا، ءدال وسىنىڭ قالاي بولار ەكەن دەگەندەي ءۇنسىز قالعان، سوندا وسى جاڭاباي انتۇرعان اپالاقتاپ ۇشىپ تۇرىپ:

- ءيا، دۇرىس ايتاسىز، وكىل جولداس. بۇل - جاپونيانىڭ شپيونى! - دەگەنى بۇلتارتپاس دالەلى بارداي تاناۋى دەلديىپ. - بىلتىر كۇزدە ءۇش كۇن جوعالىپ كەتكەن. تور شولاققا ءمىنىپ الىپ ەكى كەشتىڭ اراسىندا قىر اسىپ بارا جاتقانىن كورگەن ادامدار بار! سوندا بۇل جاپونياعا بارىپ كەلدى!

جاپونيانى ول كەزدە كىم ءبىلىپتى. جاقىن ماڭداعى قالانىڭ ءبىرى شىعار دەپ وتىرعان. ەرمۇرات مۇعالىم مىرس ەتتى:

- ءاي، اعايىن، وتىرىكتى دە قيسىنىن كەلتىرىپ ايتساڭدارشى. جاپونيا قايدا، سەنىڭ اۋىلىڭ قايدا. تور شولاعىڭمەن ءۇش كۇن تۇگىلى ءۇش جىلدا بارىپ كەلە الار ما ەكەنسىڭ!

قارا سۇر وكىل جاقتىرماي قاباعىن شىتتى:

- ءسىز ءويتىپ جۇرتتى اۋىزعا قاقپاڭىز. ءسىز سياقتى وقىعان ادام ەمەس، قاتەلەسكەندە نە تۇر. بۇل جولداس بالكىم، جاپونيانىڭ وزىنە ەمەس، جاپون اگەنتتەرىنىڭ باس قوساتىن جەرىنە بارىپ قايتتى دەگەندى ايتقىسى كەلگەن بولار؟ ماسەلە - پرينتسيپتە، كوڭىلدىڭ تازالىعىندا. جاۋدى اشكەرەلەسەم دەگەن ادال نيەتتى بارىنشا قولداۋىمىز كەرەك.

كەشكە قاراي عاليدى وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتكەن. سول كەتكەننەن مول كەتتى.

ەل قۇلاعى ەلۋ ەمەس پە، كەيىن عاليلاردى كوكجىرا جاققا اپارىپ اتىپتى دەگەن سىبىس شىقتى. جۇمىستان قالت ەتىپ قولى بوساعان ءبىر ساتتە اتپەن كوكجىرانىڭ اڭعارىن ارالاعان. قوي باعىپ جۇرگەن قاريا ادامعا جولىقتى. سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ كورسە، شەت-پۇشپاقتاپ ءبىراز نارسەنى بىلەدى ەكەن. "قاراشانىڭ نەشە جاڭاسى ەكەنى ەسىمدە جوق، ەكىندى اۋا اناۋ قىرقانىڭ ارعى بەتىنەن تارس-ءتۇرس مىلتىق اتىلدى. باندى شىعىپ، سولارمەن اتىسىپ جاتىر ما دەپ، شوشىعاننان اپىل-عۇپىل مالىمدى جيىستىرىپ اۋىلعا بەتتەگەم. ەرتەڭىندە قالىڭ قارعا ءۇيىرىلىپ ۇشىپ جۇرگەنگە بارسام، ءبىرىنىڭ باسى، ءبىرىنىڭ اياعى شىعىپ، شالا كومىلىپ جاتقان التى-جەتى ولىك ەكەن. وبال عوي، قۇزعىنعا جەم بولماسىن دەپ، كۇرەك اكەپ، بەتىن توپىراقپەن جاپقانمىن" دەپ، بيىك جاردىڭ ەتەگىندەگى تومپەشىككە الىپ بارىپ ەدى. بۇدان كەيىن دە بىلدىرتپەي ءوزى جالعىز كەلىپ، ەرمەن باسىپ كەتكەن تومپەشىكتىڭ شەتىنە جۇرەلەگەن كۇيى بىلەتىن اياتىن زارلاتىپ، تالاي-تالاي كوز جاسىن سىعىمداعان.

بۇل يت تىرلىكتى قويساڭشى، قامىستىڭ سۋدىرىنان قورىققان قويانشا جالتاقتاپ ءجۇرىپ، عاليدەن قالعان جالعىز تۇياق-كىشكەنتاي ەرمەككە دە باس-كوز بولا العان جوق. قاي كۇنى الىپ كەتەدى دەپ ءوزى قوس ۇرەي بوپ جۇرگەن ادام كىمگە قامساۋ بولىپ جارىتسىن. جەڭگەسى بوسقا سالماق بولمايىن دەدى مە، الدە "حالىق جاۋىنىڭ ايەلى" دەگەن قاڭقۋدان قاشقانى ما، توركىن جۇرتىن ساعالاپ، كوپ ۇزاماي باسقا اۋدانعا كوشىپ كەتكەن. ارتتارىنان قۇرت-مايىن ارقالاپ بىرنەشە مارتە باردى دا. بىراق جەتىم مەن جەسىرگە تۋىستىق جۇرەكپەن شىن قامقور بوپ باۋىرىنا تارتا الماعانى راس. سوعىس ءبىتىپ، "ترۋدارميادان" ورالىسىمەن ىلە-شالا اماندىقتارىن بىلمەك بوپ ىزدەپ كەلگەن. اۋلانىڭ ءبىر شەتىندە سۋعا يلەنگەن كوڭدى كىشكەنتاي جەز لەگەنگە سالىپ، قالىپ قۇيعانداي دوڭگەلەتىپ توڭكەرىپ جاتقان تىري قارا بالانى بىردەن تانىدى. سويىپ قاپتاپ قويعان عالي. تاناۋى قورسىلداپ اعىل-تەگىل بوپ جاتقان بۇنىمەن جامان نەمەنىڭ ءىسى جوق; - بايقاڭىز، تەزەكتى مىجىپ كەتپەڭىز! - دەيدى ۇرتى قومپىلداپ.

ولگەننىڭ ارتىنان قاشانعى ازا تۇتىپ وتىرسىن، جەڭگەسى سوعىستان جارالانىپ قايتقان بىرەۋمەن تۇرمىس قۇرىپتى. ساباعى باستالعانشا قىدىرىپ قايتسىن دەپ، كەتەرىندە بالانى سۇراپ الدى.

ول كەزدەگى بالالار ويىن-كۇلكىنى بىلمەي ءوستى عوي. قاسىرەت - جوقشىلىق قابىرعاسى قاتپاعان سابيلەردى اسىق وينايتىن جاسىندا قولىنا اشا ۇستاتقىزىپ، بالالىقتىڭ بال ءدامىن تاتقىزباي ەرتە ەسەيتىپ جىبەرىپتى. سەرپىلىپ، سەرگىسىن دەگەن كىشكەنتاي ەرمەك بار، ويناي عوي" دەسەڭ شىرق ءۇيىرىلىپ قاسىڭنان شىقپايدى. "سۋ اكەلەيىن، قورانى تازالايىن..." دەپ، شەلەك-كۇرەككە جارماسادى. دوپ الىپ بەرىپ ەدى، باتىڭكەم جىرتىلىپ قالادى دەپ ويناماي قويدى. قۇددى ءبىر تىرلىكتىڭ ىستىق-سۋىعىن باستان كەشكەن كەكسە ادام دەرسىڭ.

كوزى ۇيرەنىپ، كوكىرەگىنە جاتتالا بەرسىن دەپ، ءبىر كۇنى ەرمەكتى كوكجىراداعى ەسكى تومپەشىككە الىپ كەلگەن.

- كورىپ ال، قۇلىنىم، بۇل - سەنىڭ اكەڭنىڭ زيراتى. كوكەڭ وسى جەردە جاتىر، - دەگەن بەتىن سيپاپ، ورنىنان تۇرعان سوڭ. - جارىعىم كەلدى دەپ ءبىر اۋناپ تۇسكەن شىعار! - بۇل قوڭقىلداپ وكسىككە تۇنشىققانمەن سەلت ەتكەن بالا جوق. كىشكەنتايدان ءيىسى ءسىڭىپ، مەيىرىن كورىپ وسپەگەن سوڭ، "اكە" دەگەن قۇر سوزگە قالاي تەبىرەنە قويسىن. قالىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، تۇنجىراپ تۇرىپ:

- كوكەم سوعىستا ءولدى مە؟ - دەدى. بۇل كۇمىلجىپ بارىپ باسىن يزەگەن:

- ءيا.

- سوندا وسى جەردە دە سوعىس بولدى ما؟

- ءيا.

- اۋىلداعى زيراتقا اپارىپ نەگە قويماعان؟

- اۋىل الىس قوي، مۇرساتتارى بولماعان شىعار... - دەدى تەسىرەيگەن بالادان ءجۇزىن الىپ قاشىپ.

- وسكەن سوڭ كوكەمە ۇلكە-ەن عىپ كۇمبەز سالام! - بالا سول كۇمبەزدى كورىپ تۇرعانداي قيالىنا ەلتىپ كوككە قارادى. - توبەسىنە قىزىل جۇلدىز ورناتام.

- ارينە، قۇلىنىم، ارينە!.. - بۇل شىبىنداعان جىلقىداي باس شۇلعي بەرگەن.

ءسويتىپ جۇرگەندە جىلاندى وزەنىن ءدال كوكجىرانى كەسىپ وتەر تۇستا الدىن بوگەپ، سۋقويماسىن سالادى ەكەن دەگەن حابار دۇڭك ەتە ءتۇستى. باسقاعا قايدام، بۇعان قاق توبەگە قويىپ قالعانداي اسەر ەتتى. اڭعاردىڭ اۋزىن بوگەسە، بوكتەردەگى عاليدىڭ زيراتى سۋدىڭ استىنا كەتەدى عوي... "و، جاراتقان، بۇل بايعۇسقا ەندى ءبىر ۋىس توپىراقتى دا قيمايىن دەدىڭ بە. جاھان دۇنيەدە جان يەسى بوپ جاساعانىنان ءبىر بەلگى قالماي ءىز-ءتۇزسىز جوعالعانى ما؟ اندا-ساندا كەلىپ قۇشاقتاپ كوز جاسىن اعىتىپ الاتىن شوكىمدەي تومپەشىكتى دە كوپ كورگەنىڭ بە؟ ەندى، باۋىرىمنىڭ جاتقان جەرى دەپ مەن قايدا كەلەمىن؟ اكەمنىڭ جاتقان جەرى دەپ ەرمەك قايدا كەلەدى؟!"

جانى جانناتتا بولعىر، بەكمۇحامەت مارقۇم ول ۋاقىتتا ءتىرى ەدى. ءوز بەتىمەن وقىپ-توقىعانى مول ءتاۋىپ ادام بولاتىن. دارىگەر جازا الماعان كەيبىرەۋلەردىڭ سول كىسىگە قارالىپ، قۇلانتازا ساۋىعىپ كەتكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن. قاريا ادام عوي، نە اقىل قوسار ەكەن دەپ، جانى قىسىلىپ سوعان كەلدى.

- ارۋاققا قۇرمەتىڭ دۇرىس، شىراعىم! - دەدى قاريا جارقىراعان كەڭ ماڭدايىن ارلى-بەرلى سيپاپ وتىرىپ. - ءولى ارۋاقتى، تىرىدە ءبىر-ءبىرىن سىيلاماسا، ادامدا نە ادامشىلىق قالماق. قاي زاماندا دا ەلىن-جەرىن جاۋدان قورعاعاندا اتا-بابامنىڭ سۇيەگى جاتىر، تاپتاتپايمىن، قورلاتپايمىن دەپ ارپالىسىپ كەلدى ەمەس پە. پەندە بوپ دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ءولۋ - حاق. ەرتە مە، كەش پە - ءبىر توبەدە تومپەشىك بوپ جاتاسىڭ. ارتىڭدا قالعان بار بەلگىڭ سول. ۇرپاعىڭ سوعان قاراپ اتا-بابام دەپ ەسىنە الادى. ارلى-بەرلى وتكەندەر اياتىن وقىپ، بەتىن سيپايدى. "جارىقتىق، ءبىر كەزدە بۇلار دا جەر بەتىن الشاڭ باسىپ، ەسىپ-شالقىپ ءجۇردى-اۋ. كۇنى ەرتەڭ ءبىز دە ءوستىپ جاتامىز عوي" دەپ، تىرلىكتەگى بايا-شايا قىرقىلجىڭعا باس شايقاپ، ەسى بارى، ءبىر ءسات بولسا دا، تاۋبەگە كەلەر. ال، سايدا - سانى، قۇمدا ءىزى جوق، ءار توبەنىڭ باسىندا ءبىر قالسا، ارام ولگەن قويدى ءيىس-قوڭىس شىقپاسىن دەپ كومە سالعاننان نەسى ارتىق... مىنانداي ءبىر اڭىز بار ەل اۋزىندا كەلە جاتقان: باياعى جاۋگەرشىلىك زاماندا اعايىندى ەكى جىگىت قولعا ءتۇسىپتى. اعاسى وققا ۇشىپ، ءىنىسى قۇتىلىپ كەتسە كەرەك. قاتەرگە قاراماي جىگىت تۇندەلەتىپ كەلىپ ولىك­تى ۇرلاپ اكەتەدى. اعاسىنىڭ سۇيەگىن جات جەردە قال­دىرمايىن دەگەنى عوي. كۇن ىستىق، جەر شالعاي. جاياۋ ارقالاپ جۇرە ال­ماعان سوڭ، ەتىن سىلىپ تاستاپ، سۇيەكتى قورجىنعا سالىپ الىپتى. تالاي كۇن، تالاي ءتۇن ارىپ-اشىپ جول ءجۇرىپ، اعا­سىنىڭ سۇيەگىن تۋعان جەرىنە اكەپ كومگەن دەسەدى... ال ءوز توپىراعىندا جاتىپ، باسىندا ءبىر قارايعان بەلگى بولماي، اياق استى بوپ ءىز-ءتۇزسىز جوعالسا، ونىڭ وبالى مۇلدەم قيىن. ولگەننەن كەيىن دە ارتىڭدا جوقتاۋشىڭ بولسىن دەگەن وسى. نيەتىڭە ريزامىن، قاراعىم... - قارت كەۋدەسىنە توگىلگەن اق ساقالىن ۋىستاپ تۇقىرايعان كۇيى ءسال ءۇنسىز وتىردى دا نازارىن قايتادان تىكتەدى:

- كىندىگىنەن بالا بار ما ەدى؟

- بار.

- ەندەشە بۇرسىگۇنى بالانى زيرات باسىنا الىپ كەل.

ۋادەلى كۇن ەرمەكتى ەرتىپ اكەلگەن. قاريا زيراتتاردىڭ بەتىن اشقان ەكەن، انانداي جەردە اق شۇبەرەك جايىپ، ۇستىنە سارعايعان جەتى جامباس سۇيەكتى قاتار-قاتار ءتىزىپ قويىپتى. ەرمەكتىڭ ساۋساعىنىڭ ۇشىن ۋقالاپ، سوزگە اينالدىرىپ تۇردى دا، باكىمەن شەتىپ قالدى. بالانىڭ بۇلقىنعانىنا قاراماي ەڭكەيتىپ، دىردەكتەگەن قاندى سۇيەكتەرگە تامىزا باستاعان. العاشقى ءۇش جامباسقا تامعان قان تاستىڭ ۇستىنە تامىزعانداي تۇك وزگەرىسسىز دوڭگەلەنە دىرىلدەپ ۇيىپ قالدى. ءتورتىنشى سۇيەككە تامعان قان، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سالدەن كەيىن جوق بولدى دا كەتتى. سول جەرگە تاعى تامىزىپ ەدى، ونى دا ءسىڭىرىپ الدى. ورنىنداعى قارايعان داق دوڭگەلەنىپ جايىلىپ بارادى. ايتسە دە، توپىراق سورىپ كەۋەك بوپ قالعان سوڭ ءسىڭىپ جاتقان شىعار دەپ، بۇل ادەپكىدەگى تاڭدانىسىن كۇدىككە جەڭدىرە باستاعان. سونى تۇسىنگەندەي ىلە قاريا ءوز ساۋساعىن شەتىپ، جامباسقا قانىن تامىزدى. سىڭگەن جوق. بۇرشاقتاي بوپ دومالانىپ تۇرىپ الدى. - مىنە، - دەدى قاريا ءوزى اشقان كەرەمەتكە ءوزى قايران قالىپ. - ءبىر قان، ءبىر جاننان جاراتىلدى دەگەن وسى. بالا - باۋىر ەتىڭ دەپ تەگىن ايتقان با. ءوز بەتىنشە قىبىرلاعان تىرلىك يەسى دەمەسەڭ ول - سەنىڭ دەنەڭنىڭ ءبىر بولىگى. وسى قان جەتى اتاعا دەيىن ۇرپاق بويىنان ۇزىلمەيدى. قازاقتىڭ جاقىننان قىز الىسپايتىنى سوندىقتان. بايتەرەكتى تۇبىنەن قىرىقساڭ تامىرىنان جاس شىبىق كوكتەپ شىقپاي ما. سول قىلتيىپ وسكەن جاڭا وركەن مىناۋ! - قاريا اناندايدا الدە نەنى شۇقىلاپ، تاس ۇستىندە شوقيىپ وتىرعان بالاعا قاراي يەك قاقتى. - اعاڭنىڭ ءوزى ولگەنمەن كوزى ءتىرى، شىراعىم. كىشكەنتاي ءسابيدىڭ تامىرىندا بۇلكىلدەپ سوعىپ تۇرعان سونىڭ قانى...

ەكەۋى زيراتتىڭ ءۇستىن جاۋىپ قويعان بەرزەنت جامىلعىنى الدى. سارتاپ بوپ ساۋدىراپ جەتى قاڭقا قاتار جاتىر. كەيبىرىنىڭ اياق جاعىندا شىرىگەن ەتىكتىڭ ۇلتانى قاراۋىتادى. قاريا جامباستاردى رەت-رەتىمەن ءوز ورنىنا قويدى. ءدال ورتاداعى قاڭقانىڭ اينالاسىن توپىراقتان ارشىپ جاتىپ:

- جاس كەزىندە مەرتىگىپ، سىنعان جەرى جوق پا ەدى؟ - دەدى.

- وڭ جاق يىعىنا وق ءتيىپ جاراقاتتانعان.

- مىنە!

ەندى نە دەر ەكەنسىڭ دەگەندەي قۋاقىلانا قاراعان قارتتىڭ قولىنداعى ورتاسى شور بوپ قيسايا بىتكەن بۇعانانى كورگەندە يلانباسقا شاراسى قالماپ ەدى. قاريا قاڭقانى تۇگەل اق شۇبەرەككە وراپ قاپقا سالدى. زيراتتى قايتا جاپقان سوڭ قولىن جۋىپ كەلدى دە، قۇبىلاعا قاراي شارت جۇگىنىپ، توبە قۇيقانى شىمىرلاتار زارلى ماقاممەن قايتا-قايتا قايىرىپ ۇزاق قۇران وقىدى. زيرات باسىنداعى قۋاڭ تارتقان قالىڭ سەلەۋ سۋدىر-سۋدىر ەتىپ، قوڭىرايعان كۇزگى جىم-جىرت دالا قوسا كۇڭىرەنىپ تۇرعانداي.

ءىڭىر قاراڭعىسىندا يىعىنا قاپتى ارقالاپ، قولتىعىنا كۇرەك-سۇيمەنىن قىسىپ، قىر باسىنداعى زيراتقا كەلگەن. قىزىل بەرىشتى تىقىرلاتىپ ءتۇنى بويى قازدى. شوككەن نارداي تومپەشىكتىڭ شەتىنە جۇرەلەگەن كۇيى: "كەشىر، كوكە، قولىمنان بار كەلگەنى وسى بولدى. اكەڭ مەن شەشەڭنىڭ قاسىنا اكەلىپ قويدىم. كەش تە بولسا، سەنىڭ دە تىلەگىڭدى ورىندادىم، اپا... ولىگىڭە دە تىنىشتىق بەرمەي قورلادىق-اۋ، جارىقتىعىم. كەشىر!.." - دەپ، دۇعاسىنىڭ اياعى كەڭكىلگە ۇلاسىپ، قىزىل شيە بولعان قوس الاقانىن بەتىنە اپارعاندا اسپاننىڭ شىعىس جاق ەتەگى شەلدەگەن تەرىدەي اعارا باستاپ ەدى.

بىرەۋ ولسە تايلى-تاياعى قالماي بارىپ توپىراق سالاتىن اياداي اۋىلدا كىمنىڭ قايدا جاتقانى بەس ساۋساقتاي بەلگىلى ەمەس پە. اياق استىنان پايدا بولعان بۇل نەعىلعان قابىر دەپ، جۇرت كوپكە دەيىن اڭ-تاڭ بولىپ ءجۇردى. باس قوسا قالعان جەردە ايتاتىن اڭگىمەسى سول. ءبىرى:

- بىرەۋدى ءولتىرىپ، كومىپ كەتكەن شىعار، ميليتسياعا حابارلاۋ كەرەك! - دەپ وڭەشتەسە:

- ە، ولتىرسە، مىنە، كورىڭدەر دەپ، بەيىتكە اكەلە مە؟ ساي-سالانىڭ قۋىسىنا زىتىرماي ما! - دەيدى ەكىنشىسى قولىن سىلتەپ. مىڭ قۇبىلتىپ، سان-ساققا جۇگىرتەدى. "جوعالىپ كەتىپتى" نە ء"ولتىرىپ كەتىپتى، سۇيەگىن تابا الماي ءجۇرمىز" دەگەن الىس-جاقىننان سىبىس شىقپاعان سوڭ، اقىرى باستارىن شايقاپ-شايقاپ قويعان.

ەندى مىنە، تا­لاي جىل ىنتىق قىلعان قۇپيانىڭ سىرى اشىلىپ، تاڭدايىن قاعاتىندار تاڭدايىن قاعىپ، جاعاسىن ۇستاي­تىندار جاعاسىن ۇستايتىن بولدى. ءبا­رى­نەن بۇرىن ەرمەكتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماس. كىشكەنتاي كەزىندە "توبەسىنە قىزىل جۇلدىز قاداپ، كوكەمنىڭ باسىنا ۇلكەن كۇمبەز ورناتام دەۋشى" ەدى، باسقا بولماسا دا بۇل ارمانى ورىندالاتىن كۇن تۋدى مىنە. حابار تيسە ەرتەڭ-اق جەتىپ كەلەر الىپ-ۇشىپ. سۋىق تۇسپەي باسىن كوتەرگەنى ءجون. انە، سابىرحاننىڭ بالالارى اكەلەرىنە قانداي عىپ زيرات تۇرعىزدى - اپپاق كىرپىشتەن ورگەن كۇمبەزى اق وتاۋداي جارقىراپ، كۇندىك جەردەن كوز تارتادى. سونداي ەتىپ بەلگى قويسا. جاس وزىپ، ءتان توزىپ، كارىلىككە بوي الدىرا باستاعاندىكى مە، و دۇنيەنىڭ قامىن كوبىرەك ويلايتىن بولىپ ءجۇر. بۇرىنعىداي قىرات باسىنداعى قالىڭ مولاعا ۇركە قارامايدى. پەندە بوپ جاراتىلعان سوڭ، بولماي قويماس تىرلىك زاڭىن مويىنداعانداي. ءتىپتى، جاتار ورىنىن كورسەتىپ، ەرتە باستان بالا-شاعاسىنا قۇلاق قاعىس قىپ قويماق تا ويى بار. قالاي قويىپ، قانداي بەلگى ورناتۋ كەرەكتىگىنە دەيىن وسيەت قىپ كەتپەك. بىرەر جىل وتپەي قابىرعاسى قۇلاپ، اۋىلدىڭ قوي-ەشكىسىنىڭ تۇياعىنا تاپتالىپ جاتسا، ولىگە دە، تىرىگە دە سىن ەمەس پە... زەيىنى بار قازاقتىڭ قورا-قوپسىسى قوقسىپ جاتسا دا، اتا-باباسىنا اسقاقتاتىپ كۇمبەز سالۋعا تىرىساتىنى سوندىقتان. زيرات - ارۋاقتىڭ ازدى-كوپتى عۇمىرىنداعى قادىر-قاسيەتىنىڭ بەلگىسى بولۋمەن قاتار ارتىنداعى ۇرپاقتىڭ ادامشىلىق ورەسىن، پارىق-پاراساتىن تانىتاتىن ولشەم سياقتى بولىپ كورىنەتىن بۇل ءۇشىن. ەڭسەلى ءبىر كۇمبەز كورسە، "جارىقتىق، ءوزى دە كىسىنىڭ تورەسى ەدى، وسىنداي كۇمبەزدى بۇعان سالماعاندا كىمگە سالادى" دەۋمەن قاتار، "تۋساڭ-ءوستىپ تۋ، ناعىز ازامات ەكەن عوي ءوزى" دەيتىن ەڭبەك يەسىنە ءسۇيسىنىپ. ءتىپتى ونىڭ كەيبىر پەندەلىك وسالدىقتارىن دا ۇمىتىپ كەتەتىن. قانداي كۇناسى بولسا دا وسى ءبىر عانا ەڭبەگى سونى جۋىپ-شايۋعا جاراعانداي... ەندى مىنە، سونداي ءبىر سىن مۇنىڭ دا الدىندا تۇر. يت باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتقان زاماندا جالعىز اعاسىنا كۇمبەزدەپ بەلگى تۇرعىزا الماسا نەسىنە جەر باسىپ جۇرمەك.

قالاداعى ۇلىنىڭ تۇڭعىشى ازىرگە قولىندا. كىشكەنە دە بولسا ەس بولىپ قاستارىندا قارايىپ ءجۇر. ەرتەڭ مەكتەپ بىتىرىسىمەن وقيمىن-توقيمىن دەپ قالاعا زىتسا، نە اسكەرگە كەتسە، قۇلاق-مۇرىن كەسكەندەي تىم-تىرس بوپ قالاتىن شىعار. ورىسشا حات جازىپ، تەلەفونمەن ورىسشا سويلەسىپ، قالا جاقتاعى ءۇرىم-بۇتاعىمەن ەكى اراعا ءتىلماش بولىپ وتىرعان سول. بىلتىر اكەسى: "ميليتسيا مازا بەرۋدى قويدى، قايداعى ءبىر قاعىلعان-سوعىلعاندارعا ەرىپ بۇزىلىپ كەتەتىن ءتۇرى بار" دەپ، كوزىن جىلتىراتىپ اكەپ تاستاعان. باياعىدا "بىزگە بەرىڭدەر، باۋىرىمىزعا سالىپ الايىق" دەگەندە، ولگەندە كورگەن جالعىزىنداي، شىرىك نەمە، كەلىنگە ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا جاراماي، جەر شۇقىلاپ وتىرىپ الىپ ەدى. ولارعا تومپيعان بەتىنەن اندا-ساندا ءبىر سۇيگىزىپ قويىپ، ءوزى وقىپ، ءوزى ويناپ، قاق-سوقسىز تومپاڭداپ جۇرە بەرەتىن قۋىرشاق كەرەك قوي. قاراماسا، باقپاسا ءوز بەتىمەن كەتپەگەندە قايتەدى. ەندى "بۇزىق بالا" كەرەك بولماي، قۇتىلعانشا اسىعىپ، اكەپ تاستاعاندارى مىناۋ. شىناشاقتاي نەمە بۇزىق بوپ نە ءبۇلدىردى ەكەن؟ مۇندا كەلگەلى سولەكەت ەشتەڭەسىن كورگەن جوق. "اتا", "اپا" دەپ لىپىپ تۇرعانى.

تاڭەرتەڭ شاي ءىشىپ بولعان سوڭ نەمەرەسىنە ايتىپ، جان-جاقتاعى بالا-شاعاسىنا تەلەگرامما سالعىزدى. جۇمىستان جىبەرمەي قويار دەگەن ەسەپپەن "تەز جەتىڭدەر" دەپ جازعىزعان.

ءجايسىز ءتۇس كورسە دە "ولگەلى جاتىرمىن" دەپ تەلەگراممامەن توپەلەيتىن مۇنىڭ مىنەزىنە سىرالعى قالاداعى وقىمىستى ۇل ەلپ ەتىپ بىردەن تۇرا شاپپاي، اڭىس باققان سىڭايى بولۋ كەرەك، كەشتەتىپ تەلەفونمەن ءوزى حابارلاستى. سالعان جەردەن:

- تيمۋر امان با ءوزى؟ - دەدى، باسقالارىڭ ارام قاتساڭدار دا مەيلى دەگەندەي اپالاقتاپ. اكە-شەشەسىن اۋىزعا الماي الدىمەن بالاسىنىڭ اماندىعىن سۇراعانعا قيتىعىپ قالعان بۇل باسىنا باتپانمەن ۇرعانداي بىلش ەتكىزىپ ءبىر بوقتايىن دەدى دە، اينالاسىندا قاعاز شۇقىلاعانمەن نە دەر ەكەن دەپ ەكى قۇلاعى وسى جاقتا بوپ وتىرعان پوشتاشى قىز-كەلىنشەكتەردەن ىڭعايسىزداندى. سوندا دا كوكىرەككە لىقسىپ كەلگەن اشۋدىڭ الدىن تەجەي الماي:

-ءوي، شىرىك يت! - دەدى ىزبارلانىپ. - بالاجانىن بۇنىڭ. قاۋساپ وتىرعان اكە-شەشەڭنىڭ اماندىعىن نەگە سۇرامايسىڭ؟!

ول دا قۋ، بولىمسىزدان ىلىك تاۋىپ اقتالعان بوپ جاتىر:

- سويلەسىپ، داۋىسىڭىزدى ەستىپ وتىرعان سوڭ، ساۋ-سالامات ەكەنىڭىزدى ءبىلىپ تۇرمىن عوي. ءسىز كەلگەن سوڭ تيمۋرعا بىردەڭە بوپ قالدى ما دەپ...

- بالاڭدى جەپ قويعامىز جوق. تۇر عوي مىنە، قۇلاعى قالقايىپ... ءوي، ميسىز شىرىك!..

- ويباي، كوكە، ۇرىسقالى كەلدىڭىز بە، ۋاقىت ءوتىپ بارادى عوي. ايتساڭىزشى، نە بوپ قالدى؟

نىقىرتىپ الاتىنداي قاسىندا تۇرعان جوق، شالا-پۇشىق زەكىگەنگە ايىزى قانباي امالى قۇرىپ، ساڭىراۋدىڭ قۇلاعىنداي قالقايعان قارا ترۋبكاعا وجىرايا ءبىر قاراپ الدى دا، عاليدىڭ اقتالعانىن، اقىلداسىپ باسىنا كۇمبەز تۇرعىزباق ويى بار ەكەنىن ايتتى. اناۋ "ە، قۇداي-اي، سول ما، ءتايىرى" دەگەندەي ءجاي "دۇرىس ەكەن" دەگەنى بولماسا، قولق ەتىپ ونشا ىقىلاس بىلدىرە قويعان جوق. سوچي دەي مە، سۋعا ءتۇسىپ، قۇمعا اۋنايتىن ءبىر جەرگە تابانىنان تاۋسىلىپ ءجۇرىپ قاعاز الىپ قويعان كورىنەدى. كەلىن ەكەۋى سوعان بارماق. تانىس سالىپ، بەدەل ساتىپ ەنتەلەيتىن ول نە قىلعان سۋ، ول نە قىلعان قۇم؟ جاستارىنا جەتپەي قۇياڭ قۇرىستىرىپ، تەرىلەرى قۇرتتاپ بارا جاتسا، اۋنايتىن مىنا ءوزىمىزدىڭ اقسۋاتتىڭ يەن-تەگىن قۇمى مەن سۋى تۇرعان جوق پا! سىرعاقسىتىپ كەلىپ ءسوزىن "كەيىن كەلەرمىزبەن" بىتىرگەن.

ەرتەڭىندە ءتۇس اۋا اۋدان ورتالىعىمەن ەكى اراعا قاتىنايتىن دومالاق سارى اۆتوبۋستان شي قالپاعى قوقىرايىپ ەرمەك ءتۇستى. ءبىر قولىندا - چەمودان، ءبىر قولىندا - ءبۇيىرى بۇلتيعان ۇلكەن قارا سومكە، ارتىنىپ-تارتىنىپ، كۇركىلدەپ جۇرگەن كوكساۋ شالدىڭ ساۋداسى ءبىتتى دەپ جەتسە كەرەك. ەسىكتەن اتتاي بەرە قازاندىق جاقتا پىشاق قايراپ وتىرعان بۇنى كورىپ، ء"وي، كوكە، ءتىرى مە ەدىڭ" دەي جازداپ بارىپ تۇرىپ قالعان، كەلەسى ساتتە كەمسەڭدەي ۇمتىلعان كەمپىر-شال جارىسا باس سالىپ، سولقىلداي جونەلگەندە ەكى كوزى ودان سايىن اتىزداي بولدى. جايعاسىپ وتىرعان سوڭ، جاڭاعى كەمپىرى ەكەۋىنىڭ قوسىلا بىرقىلداعان بەرەكەسىز بىلدىر-باتپاعىنان دۇرىستاپ ەشتەڭە تۇسىنبەدى-اۋ دەگەن ويمەن، باپتانىپ اڭگىمەنىڭ ءمان-جايىن ايتا باستاعان. ەسى شىعىپ شىر-پىر بولار دەگەن ەرمەگى بىلق ەتسە كانە. جاستىققا شىنتاقتاعان كۇيى ىرگەدە جاتقان جىرتىق گازەتتى الىپ تەسىلە قالىپتى. اندا-ساندا الاقان سىرتىمەن اۋزىن قالقالاپ ەسىنەپ-ەسىنەپ قويادى.

- ءاي! - دەدى بۇل كۇيىپ كەتىپ. - ساعان ايتىپ وتىرمىن با، دالاعا ءۇرىپ وتىرمىن با، نەگە قۇلاق تۇرمەيسىڭ؟

- ەستىپ وتىرمىن عوي.

- ەستىسەڭ - نەگە قۋانبايسىڭ؟

- نەمەنەگە قۋانام؟ - دەدى ەرمەك قاباق شىتىپ. قولىنداعى كەرە ۇستاعان گازەت جەل دىرىلدەتكەندەي سىتىر-سىتىر ەتتى. - ءولتىرىپ الىپ، پالەن جىلدان كەيىن، ويباي، اق ەكەن، تازا ەكەن - قۋانىڭدار دەگەنگە قۋانا سالۋ كەرەك پە. جوق، مەن ءويتىپ قۋانا المايمىن. قايتا جىلاعىم كەلەدى. وسى كۇنگە دەيىن كىناسى بار بولسا، بار شىعار دەپ ويلاپ، سول ءۇشىن كورگەن قورلىعىمنىڭ ءبىرىن دە قياناتقا ساناماپ ەدىم. حالىق جاۋىنىڭ، ساتقىننىڭ بالاسىنا وڭ كوزىمەن قارامادى دەپ وكپەلەۋ ادامنىڭ دا، قۇدايدىڭ دا زاڭىنا تومپاق سياقتى بوپ كورىنگەن. ەندى، مىنە، وسىنشا جىل جازىقسىز زارداپ شەگىپ كەلگەنىمدى تۇسىنگەندە ءىشىم يت جىرتقانداي ءىرىپ، ومىرىمدە تۇڭعىش رەت ەڭىرەپ تۇرىپ جىلاعىم كەپ وتىر.

- وسى كۇنگە دەيىن وكسىگەنىڭ دە جەتەر، قاراعىم، - دەدى بۇل باسۋ ايتقانداي باسەڭ ۇنمەن. - بىتەۋ جارانىڭ اۋزىن تىرناپ قايتەسىڭ. كەش بولسا دا جاقسى اتى قايتىپ ورالعانعا شۇكىرشىلىك ەتەيىك.

- ەندى ودان نە پايدا؟

- ادامنىڭ ءوزى مىڭ جاسامايدى، ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى، قۇلىنىم، - دەدى ارىدان قوزعاپ. - عاليدىڭ جاساماعان جاسى، عۇمىرىنىڭ جالعاسى - سەنسىڭ، اناۋ ءۇش نەمەرەسى. ەندى جاسقانباي، جالتاقتاماي ءوز اكەڭنىڭ اتىنا جازىلاسىڭ. بالالار دا اتاسىنىڭ اتىن يەمدەنەدى. پالەنشەنىڭ نەمەرەسىمىن، پالەنشەنىڭ شوبەرەسىمىن دەپ اتىڭدى شىعارار ۇرپاعىڭ ءونىپ-وسسە - تاستان دا بەرىك بەلگى سول!

ەرمەك ويلانىپ ىركىلگەن جوق:

- جوق، فاميليامدى وزگەرتپەيمىن! - دەدى جۇلىپ العانداي. - بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن نارسەنى جاڭعىرتىپ كەرەگى نە!

بىرەۋ توبەسىنەن قوس قولداپ قويىپ قالعانداي ءالي قارتتىڭ ميى زەڭىپ جۇرە بەرگەن. كەكەشتەنىپ بارىپ ازەر ءتىل قاتتى:

- ويباي-اۋ، ءومىر بويى وتىرىك فاميلياڭدا جۇرە بەرمەكسىڭ بە؟

- مەن ەمەس، وتىرىك ايتقىزعان ۋاقىت كىنالى.

- سوندا ءوز اكەڭنىڭ اتىن ءبىر جولا وشىرمەكپىسىڭ؟

شەگەدەي قادالعان شەگىر كوزدەن جاسقانىپ تومەن قاراعان كۇيى ەرمەك "قايدان بىلەيىن" دەگەندەي يىعىن قاقتى. ەزۋىنە تەمەكى قىستىردى. قوراپقا سۇيكەي تارتقان شىرپىسى قايتا-قايتا سىنىپ، قولى قالتىراي ازەر تۇتاتتى.

- ول دا تۋعان ۇلىنداي ءوسىرىپ جەتكىزدى. سول كىسىنىڭ اتىن جامىلىپ ينستيتۋتقا ءتۇستىم، پارتيا قاتارىنا ءوتتىم. ايتپەسە ول كەزدە حالىق جاۋىنىڭ بالاسىن پارتيانىڭ ماڭىنا جولاتار ما ەدى. جاماندى-جاقسىلى وسى كۇنگە جەتكەنىم - سول كىسىنىڭ ارقاسى. ەندى كەپ، "ەسەگىم سۋدان ءوتتى - كەرەگىڭ جوق" دەپ جالت بۇرىلعانىم ادامشىلىق پا! تاپقان - انا ەمەس، باققان - انا دەمەي مە، - دەپ، شالدىڭ الدى-ارتىن وراپ، قارسى داۋدى بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعانداي عىپ تاستادى.

ءالي قارت مەڭ-زەڭ كۇيى تالتىرەكتەپ سىرتقا شىقتى. ىمىرت پا، ءتۇن بە بە - ايىرىپ تۇرعان جوق، قارا پەردە تۇتقانداي كوز الدى قاپ-قاراڭعى... "ۇرپاعى بار ادامنىڭ ءولدىم دەۋى بەكەر دەۋشى ەدىم. جوق، عالي، سەن شىنىمەن ولگەن ەكەنسىڭ. زامانىڭ سەنى شىنىمەن ولتىرگەن ەكەن! - دەدى قاراڭعىعا تەسىرەيگەن قالپى سىبىرلاپ. - ءوز قانىنان جارالعان ۇرپاعى جات بوپ بەزسە، وتى ءوشىپ، اتاۋسىز قالسا، ءىز-ءتۇزسىز جوعالعانى ەمەي نەمەنە. مەيىرىمسىز تاعدىر سەنى جالعىزىڭنىڭ جۇرەگىنەن جۇلىپ تاستاپتى!.."

ىشقىنا سوققان كۇزگى ىزعىرىق تۇلا بويىن قالتىراتىپ، اشىق قالعان كويلەگىنىڭ وڭىرىنەن قانداۋىردىڭ ۇشىنداي قادالىپ تۇر. اسپاندا ەتەگىنەن مۇپ-مۇزداي تامشى سورعالاپ تۋىرلىقتاي قارا بۇلت باياۋ كوشىپ بارادى.