بۇل ەرتەرەكتە جاريالانعان دۇنيە ەدى. ول كەزدە امىرحانمەن داريعا-فانيدە قاتار جۇرگەن ءومىر سەرىك دوس بولاتىنبىز. ەلدىڭ ءبارى ماعان دوسىمنىڭ قازاسىنا بايلانىستى كوڭىل ايتادى، ول تۋرالى سۇرايدى...
مەن نە ايتا الام؟ ءامىرحان تۇندە تۇسىمە كىرەدى، كۇنى بويى سانامنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ءومىر سۇرەدى. بۇگىن ءامىرحاننىڭ قارا جەردىڭ قوينىنا تۇسكەنىنە قىرىق كۇن...

سوڭعى جىر نەمەسە ءتاڭىر ءبيى

مىڭجىلدىقتار توعىسى. ادەبيەت تارك ەتىلدى. رۋحاني قۇندىلىقتار كەيىنگى ورىنعا شەگەرىلدى. جەر بەتىن ۇمىتسىزدىك جايلادى. باسىنان باق ۇشارىن سەزىنگەن اقىن تاڭىردەن سوڭعى مەدەت سۇراپ تۇر:

ۋا، ارۋاق!
قالاماسام دا تۇرالاپ،
ءبىزدىڭ باستان ۇشادى ەندى، ءسىرا باق.
اقىنىڭ بوپ اڭىرايىن سوڭعى رەت،
سوڭعى ءسوزدى تاڭىرىمنەن سۇراپ اپ.

جاتىر جايلاپ ءومىر كوردىم،
وكىنبەن.
باسىم بايلاپ ءولىم كوردىم،
وكىنبەن!
ءتۇز جۇرتىندا اقىن بولدىم،
وكىنبەن!
قىز-قىرقىنعا جاقىن بولدىم،
وكىنبەن!
ءسوزسىز مىڭعا تاتىر بولدىم،
وكىنبەن.
كوزسىز جانە باتىر بولدىم،
وكىنبەن!

باعزىداعى دوسپامبەتتىڭ تاكاپپارلىعى تۋ كوتەرىپ، قازتۋعاننىڭ داۋىلپازى داۋىلداتقان كەزەڭ ەمىس-ەمىس قۇلاققا كەلەدى. جۇماتايدىڭ ولجاسقا جازعانى بار ەدى:

اعام دا سونداي الىستى
جاقىنعا بالاپ،
قاقتىرعان ءبىزدىڭ نامىس
پەن اقىلعا قانات.
دەشتى قىپشاقتان كەپ
يگورگە ورىسشا سويلەگەن،
تۇرعانداي بولام ساۋىتسىز
باتىرعا قاراپ.

ءبىزدىڭ كەيىپكەر دە ءدال سول ساۋىتسىز ءارى ساۋاتتى باتىر سياقتى، تەك ەدىگەشە:

...ءدۇررى گاۋھار تۇيمەلى،
ون ەكى باۋلى تاراتپالى،
تون بەرسەڭ دە، كيمەن-ءدى...
قيعان قامىس قۇلاقتى،
قولتىراۋىن تاناۋلى،
ات بەرسەڭ دە، مىنبەن-ءدى.
اۋىمنان قۇتىم كەتكەن-ءدى، - دەپ شالقايادى. سەبەبى ەپوس ەرلەرىنىڭ ءداۋىرى الىستا قالعانىمەن، جىراۋلار قانى تامىرىندا تۋلاعان اقىننان باسقاشا مىنەز كۇتۋىمىز دە بەكەر. قازىر دۋلىعا مەن قوڭىراۋلى نايزا مۇراجايدىڭ تورىندە. وركەنيەتتىڭ دوڭعالاعى ارتىن ايرا-جايرا قىلىپ دوڭگەلەپ بارادى.

ەركىن جەل ەم جاز شالقيتىن جايلاۋدا،
كۇي دەگەنىڭ كۇيشى قولىن بايلاۋ ما؟
تاعدىر مەنى ءنان شاھارعا اپ كەلدى،
قۇرەكەڭدى جىبەرتكەندەي ايداۋعا.

ءبىر كەزدەرى «جاۋشىقۇمنان» الەمدى نايزامەن ەمەس، قالاممەن جاۋلاۋعا اتتانعان دالانىڭ البىرت ۇلانى مىنا تاس قالادا تورداعى ارلانداي اھ ۇرۋلى.

الىپ تاۋعا بايلاپ قويعان شىنجىرلاپ،
بۇل قالانى قارعىس اتقان مىڭ جىلعا.
جەر جىلجۋدا، جەرمەن بىرگە قالا دا
قارا جىلىم جاققا باياۋ جىلجۋدا.

ارمان مۇندا قالتالارعا باتادى،
سوندا ولەدى، ەشكىمنىڭ جوق شاتاعى.
مۇندا مۋزا قايىر سۇراپ كوشەدە،
ال، اقىندار ماس بوپ بارا جاتادى.

ادام قۇنى كوك قاعازبەن ولشەنەتىن ورتاداعى بىلىقتان جيىركەنگەن اقىن تاريحتى كەرى پاراقتايدى. اتا-بابالار رۋحىنداعى تەكتىلىككە ۇڭىلەدى. ءسىز، مىنە، بالبال تاستار قالاسىندا قوناقتاسىز:

اپتاپتى كۇن
اقىل-ەستەن تاندىرعان،
دۇرىس بولار كەڭ دالادا قاڭعىرعان،
قوناتۇعىن جەر جوق دەمە،
قىر استى
بالبال قالا قارسى الادى الدىڭنان.

ءبارى وسىندا، قاس باتىر دا، قاعان دا،
ءبارى وسىندا –
ارعى اتاڭ دا، اناڭ دا.
ايتشى دوسىم،
ءوزىڭدى ەمەس،
ءوزىڭنىڭ وزەگىڭدى كورە بىلسەڭ جامان با؟

و دۇنيەدەن تىلەگىڭدى اپ شىعار
مۇندا دا ەل
يگىسى بار، جاقسى بار.
قۇتتى قوناق بولعانىم دە،
باۋىرىم
شورا ءبيىن بيلەپ بەرسە باقسىلار.

وزىڭدىكى ەمەس سىندى ءوز ەسىڭ.
ەندى ىشپەۋگە شاراڭ جوعىن سەزەسىڭ.
بالبال تاستار –
ءبىر كەزدەگى بابالار
بەرىك بول دەپ كوتەرگەندە كوزەسىن.

شىن تاڭ قالساڭ، جان بىتەدى
تاسقا دا،
دۋمان مۇندا، مويىن بۇرما باسقاعا.
اياۋلىڭىز،
بوياۋلى قىز،
ءبارى قاپ،
بالبال قىزعا كوزىڭ تۇسسە ماسقارا!

قالا جاقتا جانجال بولسا جان-جاعىڭ،
بالبال جىگىت سىيلار ساعان قانجارىن.
شىلدە ايىندا،
كۇن وتكەن شاق شەكەدەن،
شىن دوستىقتىڭ سەزىنەسىڭ سالماعىن.

ەل مۇراتىن قولداعانداي داۋىس كوپ،
توستاعاندا تۇك قالدىرماي تاۋىس تەك.
بالا بولىپ اتتاناسىڭ دالاعا...
دانا بولىپ ورالاسىڭ قالاعا...
سوسىن سەنى ويلايدى جۇرت اۋىش دەپ.

قالا ءومىرى.
يت تىرشىلىك تاعى دا.
اساۋ مەزگىل مازا بەرمەي قانىڭا.
شولدەگەندە...
توستاعانىن ۇسىنعان
بالبال تاستار ورالادى جادىڭا.

ءتۇپ اتاسى التايدان تۇرەگەلگەن كوشپەلى تۇركىنىڭ كەشەگى تاريحىن قوشقار تۇمسىق تاستاردان وقيتىن اقىنىمىز تالاي مارتە شىلىم ءتۇتىنى قولقانى قاپقان سىراحانالاردا شەجىرەشىدەي سىر شەرتكەنىنە كۋادۇرمىز:
«جەبىرەي شالى «تاريح شۋمەردەن باستالادى» دەيدى. نۇح پايعامباردىڭ ءپروتوتيپى زيۋسۋدرانى سومداپ، دالا مەن قالا پەرزەنتتەرىنىڭ دوستىعىن ەپوستىق سارىندا بايان ەتكەن شۋمەر دەگەندەرىمىز كىم سوندا؟ دەرەكتەر «التاي جاقتان كەلگەن كوشپەلى حالىق ەدى» دەيدى. ءتىل ۇشىندا جاڭا تۇجىرىم: «تاريح التايدان باستاۋ الادى».
«تۇركى تۇلپارىنىڭ تۇياعى قاي تاراپقا تارتپادى. اۋىزدىقپەن الىسىپ تۇرىپ قوسوزەننەن سۋ ءىشتى. پالەستينانىڭ تاستى كوشەلەرىندە تۇنگى اسپانداعى ايعا قاراپ كىسىنەدى. ءسان-سالتاناتپەن ريمگە كىردى. كەنەت تۇيسىككە ساۋلە تۇسەدى. سەن كونە گرەكتەردىڭ دالا پەرزەنتىن نەگە كەنتاۆر دەپ اتاعانىن ەندى تۇسىنگەندەي بولاسىڭ. ادام بەينەلى، جىلقى كەۋدەلى جان. بالكىم، جىلقى جۇرەكتى. دالا تاريحىندا ناعىز اقىن جىلقى جۇرەكتى بولعان».
ەسەنين كەيپىندەگى اقىننىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ، ەسىڭىزگە ەرىكسىز سۇلەيمەنوۆتەر ورالادى... «باسقالار مايمىلدان تاراسا تاراعان شىعار، قازاق حالقى جىلقىدان جاراتىلعان».
سول ادامنان زيات جانۋارمەن تاعدىرلاس ۇرپاقتىڭ بۇگىنگى كورەر ءتۇسى كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەگەن ارعىماقتىڭ ۇزەڭگىسىنە تابانىن شىرەي تىرەپ، قورامساققا قول سالعان بابالار بەينەسى عانا ما؟! جاساندى شامنىڭ جارىعىمەن الداعان وركەنيەتكە دەگەن ىشكى قىجىل، تاۋەلسىز ەل دەپ اتالاتىن مەملەكەتىمىزدىڭ ءتول پەرزەنتتەرىنە يسىنبەۋى، ادەبيەتتەگى تۇتاس ءبىر بۋىننىڭ كوشە كەزىپ كەتۋى قولعا قوبىز ۇستاتپاي قايتسىن. پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س. «مەنەن كەيىن اقىندار كەلەدى»، - دەپتى. ولار كەلىپ جاتىر. ءبىز ناعىز اقىندار تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. ول تاعى ءبۇي دەيدى:

اق جاۋلىق پەن قارا بالا قامى ءۇشىن،
نايزا ۇشىنا تىگىپ ەدىم جانىمدى.
ءولدى ۇياتتان جۇرەگى وياۋ نامىسىم،
نامىستى دا جەرلەيتىن جەر تابىلدى.

دۇنيە اۋسا دا، ءدىلى، ءتىلى تازانىڭ
كوتەرە ۇستاپ كوك ءبورىلى بايراعىن.
سەنى سۇيگىم كەلىپ ەدى، قازاعىم،
سايتان العىر، قارا ەندى، قايدامىن؟

كۇرسىنىس بار، كۇيرەۋ جوق، وتەۋى بار وكىنىشسىز شۋماقتاردى وقي وتىرىپ، قازىرگى جاستار پوەزياسى جىلاۋىق دەيتىن پىكىردىڭ قىجىرتپا ءسوز ەكەنىنە كوز جەتەدى. جوعارىداعى ىشكى رۋحى بيىك، بەكزات جىرلاردىڭ بارلىعىن اقىن جيىرما بەستىڭ و جاق – بۇ جاعىندا جازعان ەكەن. مەنىڭ پىكىرىم: ء«تىرى اقىن ولەڭ جازباي تۇرۋى مۇمكىن ەمەس»، ايتسە دە وعان ەندى قالام ۇشتاماي-اق قويسا دا بولاتىنداي. ال وعان جاڭا ولەڭ جاز دەيتىن نەمەسە جازعاندارىنا سىن ايتاتىن اقىلماندار اۋەلى ونىڭ جەتكەن بيىگىنە كوتەرىلىپ السىن دەمەكپىز. ول ايتادى:

ون عاسىر بۇرىن تۋعاندا،
بابامنىڭ جولىن قۋعاندا،
توعىسقان توعىز توراپتىڭ
تاڭداي بوپ ءبىرى تۇرعاندا،
بويىڭدى، ويىم، جاسىرما،
كىم بولار ەدىم
راسىندا؟!

ءبىز ايتامىز: ناعىز اقىن قاي ۋاقىتتا تۋسا دا، كوكتەن بەرىلگەن قاسيەتىمەن قالادى، ياعني شىن اقىندا ولگەن كۇن ەمەس، تەك تۋعان كۇن عانا بولادى.
ول ايتادى: «اقىننىڭ باسىن اقىماق الدى. باتىردىڭ تۇبىنە اڭعىرت جەتتى. دانانى ءدالدۇرىش مازاق قىلدى. قازاق حالقى ساياسي ينكۆيزاتسيانى باستان كەشىردى. تابيعي دامۋ جولىنان اۋىتقىدى. ەپوس ەرلەرى ەكى جارىم عاسىرعا كەشىگۋدە. بولاشاق ەپوپەيانىڭ كىرىسپەسى تراگەديالىق سارىنمەن جازىلاتىندىعى وكىنىشتى».
تۇنگى اسپانداي كونە سارىنعا بوي ۇرعان اقىن تاڭىردەن سوڭعى مەدەت سۇراپ، سالپىنشاقتى باراباندى داۋىلداتا سوعادى. اۋزىنان اق كوبىگى شاشىراعان بۋراداي كوك تىرەگەن الاۋدى اينالا بيلەپ ءجۇر:

ءوز ەلىم عوي،
تۇلپار تۇگىل ەسەگى
وزسىنشى دەپ ەلەڭدەدى ەس تەگى،
باتقان كۇننىڭ اتار تاڭى بار عوي دەپ،
وكىنگەم جوق ساتقاندا دا دوس مەنى.

ءتوزىم شىركىن بولماسا دا تەمىردەن،
ەش وكىنبەي ءوتۋ ءۇشىن ومىردەن،
قانى قارا جاۋىما دا قاسقايىپ،
قاراپ تۇردىم تاۋعا قۇمار كوڭىلمەن.

بەرگەن ءتاڭىر تەڭىمدى دە تەكتى عىپ،
ارۋ ءسۇيدىم جانعا راحات شەكتىرىپ.
شىبىعىمدى قاداپ كەتتىم جانە مەن،
قوس الما تاۋ، جاتىر دالا دەپ ءبىلىپ.

باستى قىلىش قاققانىمەن،
ەسىمىم
تالايعا ءالى سۇراتادى كەشىرىم،
بەس كۇن جالعان ارمان بولدى، امال نە؟
ەشكىمگە تەك تيە كورمە كەسىرىم.

ءبىتتى ءبارى، باياعىداي بولمايدى،
ءوز ىسىنە جاۋاپسىز جان وڭبايدى.
باسىم ۇشتى، وكىنگەم جوق،
تەك، اتتەڭ،
جەندەت قولى قالتىرادى –
سول قايعى.

الاقانداي كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىن جاپتىق. بۇل كىتاپ «سىنعان ساۋلەنىڭ شاعىلىسۋى» دەپ اتالادى. اۆتورى – ءامىرحان بالقىبەك. راۋشانوۆ ايتقانداي، ونىڭ جىرلارى بۇل قالادا «ەركىن كۇلىپ، ەركىن سويلەيتىن» شاق الدا.

مارالتاي رايىمبەكۇلى

Abai.kz