قازىرگى سانالى ءومىرىن تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە وتكىزگەن جاستاردىڭ وتاندى ءسۇيۋى، ۇلتتىڭ ۇستانىمىنا بەرىك بولۋى مەن انا ءتىلىن قۇرمەتتەۋى قانداي دەڭگەيدە؟ ءبىز ولاردى وسى باعىتتا تاربيەلەۋدە مەملەكەت بولىپ، قوعام بولىپ  نە ىستەپ جاتىرمىز؟ ادام جانىنىڭ ينجەنەرلەرى سانالاتىن جازۋشىلارىمىز، كينوگەرلەرىمىز، ارتيستەرىمىز، عالىمدارىمىز، ت.ب. شىعارماشىلىق وكىلدەرى تاۋەلسىزدىك العالى بەرى 22 جىل بويى قانداي كىتاپتار جازدى، قانداي كينولار ءتۇسىردى، قانداي شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلدى؟ قازىرگى زاماننىڭ ۇلگى ەتەرلىك كەيىپكەرلەرىن سومداپ شىعارسا، ولار كىمدەر؟ تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۇعىرىن كىمدەر قالاپ جاتىر؟ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىمىزبەن الەمنىڭ 50 ەلىنىڭ قاتارىنا ەندىك، بىراق بۇل حالقىمىزدىڭ رۋحانياتى سول دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن بىلدىرە مە؟

تاۋەلسىز ەل ەڭ ءبىرىنشى انا تىلىمەن كورىنەدى. قازىر بارلىق جەرلەردە قازاق بالاباقشالارى، قازاق مەكتەپتەرى، جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق توپتارىنىڭ سانى كوبەيگەنى راس. بىراق ءورىستىلدى مەكتەپتەردە 300 مىڭنان استام قازاق بالالارىنىڭ وقىپ جۇرگەنى، ال قازاق مەكتەپتەرىندە 3 مىڭعا جۋىق وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ وقىپ جۇرگەنى كوڭىلدى كونشىتە مە؟ مەملەكەت قازاقستاندىق بالالاردىڭ قازاق تىلىندە تاربيە مەن ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتەتىن باتىل قادامدار مەن كەشەندى باعدارلامالاردى جەدەل قولعا الماسا كوش تۇزەلمەيتىنى ايدان انىق بولىپ تۇر.
كوشەدە، قوعامدىق كولىكتە، ءتۇرلى ءىس-شارالاردا، ياعني كۇندەلىكتى ومىردە جاس­تارمەن كەزدەسپەي تۇرمايمىز. سوندا ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە قارىم-قاتىناسى، سويلەگەن ءسوزى اعا ۇرپاق وكىلدەرىن قاتتى قىنجىلتادى. ارينە، مەن ءبارىن جامانداۋدان، كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن، دەگەنمەن، جامان ادەتتىڭ جۇققىش كەلەتىنىن، ء«بىر قۇمالاقتىڭ ءبىر قارىن مايدى شىرىتەتىنىن» ۇمىتپايىق.
اعىلشىن تىلىندە «سلەنگ»، «جار­گون» دەگەن سوزدەر بار، ونىڭ ما­عىناسى فرازەولوگيزمگە ۇقساس، ياعني فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق جۇيەگە باعىنبايدى. وسىنداي ءسوز تىركەستەرىنە جاستار تىم قۇمار بولىپ بارادى. ونى سانگە اينالدىرىپ العان، ماقتانىش كورەدى: «سىندىردى»، «بازار جوق»، «لاپشا ءىلدى»، «قۇلاقتان تەپتى»، «قۋادى ەكەنسىڭ»، «لاقتىرىپ كەتتى»، «قوراعا كىردى» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيمىز. شەشىمىن تابا الماسا، «تورموزى ۇستاپ قالدى»، «زاۆيسات ەتىپ قالدى»، كوپشىلىكپەن كەلۋدى «تولپا»، مەنمەنسۋدى «تيپاج بولۋ»، اقشا تالاپ ەتۋدى «سچەتچيك قويۋ»، قوڭىراۋ شالۋدى «ماياك تاستاۋ» دەپ جاتادى. بۇل جارگون سوزدەردە ورىس سوزدەرىنىڭ كومپونەنتتەرى بار. بىراق بۇل تۋرگەنەۆتىڭ، تولستويدىڭ، چەحوۆتىڭ ءتىلى ەمەس، دەمەك بۇل ورايدا جاقسى نارسەنى، وزىق ويدى الىپ وتىرعان جوق. بۇل كوشەنىڭ ءسوزى. بۇنداي سوزدەر ءبىزدىڭ كەزىمىزدە دە بولعان. بىراق ونى كوپشىلىك ورىندا ەمەس، ءوز ورتالارىندا قولداناتىن. شەكارادان شىعىپ بارا جاتسا، تىيىم سالۋشىلار (اتا-انا، مەكتەپ، قوعام بولىپ) توسقاۋىل قويا بىلەتىن.
كەيدە سلەنگ ءبىر ايماقتا قول­دا­نىلادى دا، ەلگە تاراپ كەتەدى. «قۋ­عىنباي» دەگەن سياقتى بەيادەپ سوزدەر قازىر سىر بويىندا دا ايتىلىپ ءجۇر. بۇل اگەنتتەگى حاتتار، عالامتورداعى سايتتار، تەلەديدارداعى تۇككە تۇرعىسىز باعدارلامالار، الەۋمەتتىك جەلىدەگى جەڭىل اڭگىمەلەر ارقىلى بوزبالا مەن بويجەتكەننىڭ ءسوز ساپتاۋىنا اينالىپ، ءتىلىن شۇبارلاپ بارادى.
قازىر تەلەارنا كوپ. تەك قانا «الما TV» كابەلدىك تەلەۆيزياسىندا 100-دەن اسا ارنا بار. وسى ارنالارداعى جەڭىل ويلى باعدارلامالارى (ارينە، ءبارى ەمەس) ءتىلىمىزدىڭ ءورىسىن تارىلتا ءتۇستى. ورىس تىلىندەگى باعدارلامانىڭ كوپ ەكەنى بىلاي تۇرسىن، قازاقشاسى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى، سول ارقىلى ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدى مازاق ەتەتىن سياقتى. مۇنى ءبىز مادەني ينتەرۆەنتسيا دەپ بىلەمىز. وي-ساناڭدى وسقىلاپ، جۇيكەڭدى جۇقارتاتىن، ءدامى مەن تاتۋى، ءمان-ماعىناسى جوق، كۇلدىرەمىن دەپ كوڭىل كۇيىڭدى تۇسىرەتىن وسىناۋ باعدارلامالاردى كوپ ادامنىڭ قالاي تاماشالايتىنىنا مەن تاڭعالامىن. «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيدايدىڭ» كەرىن كەلتىرۋدە. ءسويتىپ، كۇندە-كۇندە تەلەديدارلاردا دا، ساحنادا دا، تويلاردا دا وسىلاي بولعاسىن بۇكىل قوعامنىڭ سالت-ساناسىنا كەرى اسەر ەتۋدە. مۇنىڭ ەكىنشى جاعى تاعى بار. رەسپۋبليكالىق كەيبىر تەلەارنالارىمىز ۇلتتىق ۇستا­نىم، ءتىل تازالىعىندا كۇرەسكەرلىك ۇلگى­سىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزبەيدى. سودان امال جوق كورەرمەن الگىندەي بەيادەپ سوزدەردى رەسمي، زاڭداستىرىلعان ەسەبىندە قابىلدايدى.
«كوڭىلدى تاپقىرلار كلۋبىنان» («كۆن») ارزان ازىلكەشتەر، قۋ­شى­كەشتەر شىعىپ جاتىر. ولار تەلەديداردان تۇس­پەيدى، قاي كانالدى اشساڭ دا كورەسىڭ، تويعا بارساڭ اسابا دا سولار. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى مۇنداي كلۋبتار قازىرگى اياق باسساڭ كۇل­كىگە، سىقاققا اينالار فاكتىلەردى تاپقىرلىقپەن كورەرمەنگە جەتكىزۋدىڭ ورنىنا ىرجاقايلارعا ارنال­عان كورىنىستەرگە قۇمار. جوو-داعى ستۋ­­دەنتتەر اتتارىنا ساي جوعارعى دەڭگەيىن كورسەتۋگە ءتيىس. سوعان ۇم­تىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ «بازار جوق» دەگەن دە باعدارلاما بار. وسى باعدار­لامالارداعى جاستاردىڭ اۋزىنان شىعاتىن «ات ەكەن» (كەرەمەت، سۇلۋ قىز ەكەن), «تارتىل» (قاتارعا قوسىل), «كارتوپتى جاردى» (ازىلدەدى), ء«بىتىپ قالدىم» (عاشىقپىن), «مات قىلدى» (جەڭدى) دەگەن تۇككە تۇرمايتىن سوزدەردى ەستىگەن ءجاسوسپىرىم سونى ءارى قاراي ءوزى پايدالانادى.
قازىر تەلەديدارداعى كوپ سەريالى قازاق فيلمدەرىنىڭ ءمان-ماعىناسىنىڭ ازدىعى بىلاي تۇرسىن، ءتىلى دە شالا. سەبەبى ونىڭ ستسەناريىن جازعان ادام دا، رەجيسسەرى دە، اكتەر­لەرى دە شالا قازاقتار. ولاردىڭ وسىنداي ساۋاتسىز، دورەكى، تۇرپايى ءتىلى قولدانىسقا ەنىپ كەتە مە دەپ قورقامىن. جاستار تىلىندەگى وسىنداي تىركەستەر ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە كەزدەسىپ قالادى.
ءتىلدىڭ بۇزىلۋىنا اسەر ەتەتىن جاي­دىڭ ءبىرى – الەۋمەتتىك جەلىلەر. ول بۇگىن­گى كۇنى قاتىناس قۇرالىنىڭ ەڭ ءتيىم­دى تۇرىنە اينالىپ بارادى. جاس­تار اراسىنداعى ساۋاتسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋىنا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ موبيلدىك نۇسقاسىنىڭ كوپ اسەرى بار. اگەنتتى پاي­دالانۋ ارقىلى جاستاردىڭ قازاق تىلىندەگى ساۋاتتىلىعىنىڭ تومەندەۋى بىلاي تۇرسىن، تىلگە دە قاتتى اسەر ەتە­دى. «Kaydasin»، «kawan» دەگەن سياقتى سوزدەرگە «ق» ءارپى جوق بولعاندىقتان «كاي­داسىن؟»، «كاشان؟» بولىپ كەتە بەرەدى. «جاگدايىن كالاي؟»، «نەستەۆاتىرسىن؟». بۇگىن قالاي جازسا، ەرتەڭ سولاي ايتادى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، جاستاردىڭ سۇراققا سوزبەن جاۋاپ بەرمەۋى. جوق بولسا «ىكك» دەيدى نەمەسە تاڭدايدى تاق ەتكىزۋمەن بىتەدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى كىتاپ وقىمايتىندىعى، ال تەلەديداردىڭ، كومپيۋتەر ويىندارىنىڭ جوعارىدا ايتقانىمداي، زياندى جاعى كوپ.
ءبىزدىڭ قاتارلاستارىمىز بالا كەزى­مىزدەن كىتاپتى كوپ وقىدىق، ورىس جازۋشىلارىنان باستاپ دۇنيەجۇزىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىس بولدىق. بۇنىڭ مادەني، تاربيەلىك، رۋحاني ءرولى زور بولدى. قازىر دە كوپ وقيمىز، سەبەبى تانىم دەگەن شەكسىز. ءبىر اپتا گازەت وقىماساڭ قارايىپ قالاسىڭ، ايىنا ءبىر كىتاپ وقىماساڭ، كوپ نارسەنى جوعالتاسىڭ. راس، جاستار كوپ نارسەنى ينتەرنەتتەن وقيدى، ونىڭ جاقسى جاعى مول، جامانى دا جەتەرلىك.
ءسوزدىڭ بۇرمالاۋىنا اسەر ەتەتىن جايدىڭ ءبىرى – وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن قارىم-قاتىناس تا، ەكىنشىسى – ءداستۇرلى ەمەس اعىمداردىڭ كوبەيىپ كەتۋى. الگى «تولپامەن كەلۋ»، «تيپاج بولۋ»، «ماياك تاستاۋ»، «سچەتچيك قويۋلار»، جوعارىدا ايتقانداي، ورىس سوزدەرىنەن كەلسە، اعىمداردىڭ دا ءوز ۇعىمى، ءوز ءتىلى بار. بۇل – ۇلتىمىز بەن ءتىلىمىز ءۇشىن قاۋىپتى قۇبىلىس.
كوشەدەگى قوعامدىق كولىكتەردىڭ ايال­داما اتتارى، ونى حابارلاۋىندا دا ءتىلىمىزدى اياققا باسۋدا. ءتىپتى كوپ اتاۋدىڭ – «كنس»، «كولتسوۆوي»، «زاپ­راۆكا»، «پو­ۆوروت»، «بازارچيك»، «كونەچكا» دەگەندەردىڭ قازاقشا اتاۋلارى جەتەرلىك، بىراق كوپ ايتىلعاندىقتان قۇلاققا ءسىڭىپ قالادى. باسقانى قايدام، ءدال وسىنى قوعامدىق كولىكتەگى اقشا جيناۋشىدان تالاپ ەتۋگە بولادى عوي. بىراق قالالىق اكىمشىلىك بۇعان ءمان بەرمەيدى. ءتىپتى بىلمەۋى دە مۇمكىن، سەبەبى قالا اكىمى، ونىڭ ورىنباسارلارى عانا ەمەس، جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى دە قوعامدىق كولىككە مىنبەيدى عوي.
ادامنىڭ ءسوز ساپتاۋىنان ونىڭ ۇلت­تىق دۇنيەتانىمى، مادەنيەتى، پاراساتى، جالپى مەنتاليتەتى تانىلادى. بىز­دە بۇرىننان قالىپتاسقان تۇراقتى تىر­كەستەر بار، ولاردىڭ ما­­عىناسى تۇتاس تا ايقىن. ال بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ اۋزىنداعى «كرىشاسى بار»، «ميدى ءشىرىتۋ» سياقتى سوزدەر ءوزىنىڭ انايىلىعىمەن، ءتىل عىلىمىنا، سول ارقىلى ومىرگە جات ەكەندىگىمەن ايقىندالىپ تۇر. بۇل ۇلتتىق قابىل­داۋعا دا، قازاقى دۇنيەتانىمعا دا كەلمەيدى، جاڭا ءسوز دەپ تاعى ايتا المايسىڭ. سەبەبى ءسوزدىڭ استارىندا ەش­قانداي ماعىنا جوق.
جاستار تىلىندەگى تاعى ءبىر ورەسكەلدىك – ولاردىڭ بەيپىل سوزبەن سويلەۋى، بۇل جالپى ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىنە كەلمەيدى، بىراق مۇنداي ءسوزدىڭ بۇرىن­نان بار ەكەنى راس. «اكەڭنىڭ …»، «شە­شەڭنىڭ …» دەپ كەلەتىن سوزدەردى ولار­دىڭ اۋزىنان ءجيى ەستيتىن بولدىق. بۇل ولاردىڭ قاراپايىم اڭگىمەسى، ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى بولىپ كەتكەن. كۇندەلىكتى سويلەۋ تىلىنە وسىنداي سوزدەردىڭ ارالاسىپ كەتكەنىنە، ءتىپتى ارالارىندا قىز بالا وتىرعانىنا دا قارامايدى. ەڭ سوراقىسى، قازىر كەيبىر قىزدار دا بەيادەپ سويلەيتىن بولىپتى. ولار بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنە بەرمەيتىن بولۋى كەرەك، كۇندە ەستىپ جۇر­گەن سوڭ قۇلاقتارىنا ءسىڭىپ كەتكەن. توبەلەسىپ جاتقان قىزدار، ماس قىزدار، تەمەكى تارتىپ وتىرعان قىزدار سياقتى، بوقتامپاز قىزدار دا قوعامنىڭ جات كو­رىنىسى، اتا-انا، اۋلەت قانا ەمەس، ۇلتتىق كەلبەتىمىزدى، نامىسىمىزدى تاپتايدى.
جاز بويى قالانىڭ ورتالىق الا­ڭىن­دا «روليك» دەگەن دۇڭگىرشەك 90 پايىزى شەت­ەلدىك مۋزىكا قويىپ رو­ليك­تەرىن جاس­تارعا تاراتىپ پايدا ­تاۋىپ وتىردى. اقشاسىن تولەپ سىرعاناپ جۇرگەن جاستاردىڭ 99 پايىزى ءوزىمىزدىڭ قارا­­كوزدەر. بىراق سولاردىڭ بىردە بىرەۋى قا­زاق­شا مۋزىكا قويۋىن دۇڭگىرشەك يەسىنەن تالاپ ەتكەنىن كورمەدىم. «نە­گە وزدەرىڭنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىڭدى تالاپ ەتپەيسىڭدەر، قازاق ءتىلى قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل» دەسەم، ء«بىزدى كىم تىڭ­دايدى» دەيدى. مىنە، وسىدان-اق ءبىز جاس­تارىمىزدى نامىستى قولدان بەر­مەيتىن ەل پاتريوتى ەتىپ تاربيەلەۋدەگى كەمشىلىگىمىزدى كورۋگە بولادى.
جاستار – ەلدىڭ كەلەشەگى دەگەن تۇسىنىك بار. اتا-بابادان مۇرا بولىپ قالعان، ونى ۇرپاقتىڭ بىرنەشە بۋىنى ساباقتاسا دامىتقان ءتىلىمىزدى، ادەت-عۇرىپتى، تاريحتى، مادەنيەتتى، ونەر، ءبىلىم مەن عىلىمدى العا اپاراتىن سولار. سوندىقتان دا ولاردىڭ ءبىلىمدى، ونەر­لى، ەڭبەككەر بولعانىن عانا ەمەس، مادەنيەتتى بولعانىن، جانى دا، ءتانى دە سۇلۋ بولعانىن، ءتىلىمىزدىڭ قادىرىن تۇ­سىرمەي، ابىرويىن اسقاقتاتا ءتۇسۋىن قالايمىز. ولار وزىق تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن بىلەدى، ەندەشە ونى دا قازاقشا سوي­لەتسە دەيمىز. جالپى ءتىل دامىپ، بايىپ وتىرۋى كەرەك. باسقا ءتىلدى ارالاستىرا سويلەسسە، جارگونمەن اڭگىمەلەسسە، ولار ءتىلدى دامىتپاق تۇگىلى جويىپ جىبەرەدى. بۇل پىكىرىمە كۇلە نە كۇدىكپەن قاراماڭىز. دۇنيەجۇزىندە جويىلىپ كەتكەن تىلدەر از ەمەس، ال ءتىل جويىلسا، ۇلت تا جويىلادى. مەن جاستاردىڭ سويلەۋ تىلىنەن قازاقى بولمىستى تۇلا بويىنان سەزدىرەتىن، شەشەن دە سۇلۋ سوزدەردى ەستىگىم كەلەدى.
جاستار تاراپىنان ايتىلعان بەيادەپ سوزدەردى ەستىگەندە ەسكەرتۋ جاسايتىن كىسىلەر وتە از. ۇلكەن كىسىلەردىڭ وزدەرى ەش­تەڭە ەستىمەگەندەي كەيىپ تانىتىپ، «اش قۇلاقتان تيىش قۇلاقتى» ارتىق كورەدى. مىنە، بۇل اعا ۇرپاقتىڭ، ۇيدە اتا-انانىڭ كەمشىلىگى. الدىمەن اركىم ءوز ۇل-قىزىن تىيسا، الگىدەي كوشەدە كەزدەسەتىن قىلىقتارمەن كوپ بولىپ كۇرەسسەك، جاستار ءتىلىن، ءتىلىن عانا ەمەس تاربيەسىن تۇزەپ الار ەدىك. «ەشتەن كەش جاقسى» دەيدى حالقىمىز، ەندەشە وسىعان نەگە كىرىسپەسكە؟!

سادۋاقاس اڭسات،
«قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا توراعاسى

"انا ءتىلى" گازەتى