...توقسانىنشى جىلدارى حالىقارالىق

قاتىناستارعا «ناعىز حاوس» قاعيدالارى

اسەر ەتتى، دالەل دە، دايەك تە مول...

سامۋەل پ.حانتينگتون

بۇگىنگى قازاق الەمى كۇردەلى جولعا قاراي ويىسا تۇسۋدە. قۇرلىقتاعى دەرجاۆالاردىڭ گەوستراتەگيالىق اڭىسى دا وزگەشەلەۋ. قالايدا قازاقستاننىڭ (قازاق ەلىنىڭ) بۇگىنگى قادامى، حالىقارالىق قاتىناستاعى  ورنى وقشاۋلاناتىن  وسى تۇس – الاشاپقىن، قىزىقتى. جالپىلاما ءداۋىر تىنىسى وزگەشەلەندى دەگەن ءسوز. بۇرىنعى 100 ملن ادامنىڭ باسىن جۇتقان 70 جىلدىق تاريحى بار «ۇلى قازان توڭكەرىسى» - كەڭەستىك، ەجەلگى رەسەي پاتشالىعىنان قالعان «سوڭعى بەكىنىسى» مەن گەوساياسي  اۋانى ءبىزدى شىت جاڭا سۇرلەۋدى تاڭداۋدىڭ قارسى كەڭسىرىگىنە كەلتىردى. ازيا كەڭىستىگىندەگى كەڭەستىك ەسكى كەسپىر - ياكي جاھاندانۋ اتتى جاڭا بەت-بەينەنىڭ ايىرىمىندا ءبىزدىڭ تاعدىر دا كورىنەتىن بولدى. بۇرىنعىدان كوپ ايىرماشىلىعى جوق «نەوەۆرازينيزم» سۇلباسى قازىرگى قىرىمنىڭ جاعداياتىنان كەيىن تىپتەن انىق بەلەڭ بەرەتىندەي. ورتا ازيا كەڭىستىگىندەگى ەندىگى «بوس ورىن»-دا (ۆاكۋم) ەندىگى كەزەكتە قازاق وكىمەتىنە اسا ماڭىزدى، قىراعى ءىس، ارەكەت جۇرگىزۋدى نۇسقايتىن سەكىلدى. ەندەشە ەسكىشە «ۇكىمەتباسشىسى» جاڭاشا  پرەمەر - مينيستر لاۋازىمىنا قانداي تۇلعا كەلسە دە وسىناۋ ۇلى مەحاناتتارىمەن جانتالاسا كۇرەسەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.  

ءبىر تۇستارى تەك رەسەيدىڭ عانا ء«يزمشىل» كوز قىرىنىڭ نۇسقاۋ، ىقپالىمەن ورىندالاتىن بيۋدجەتتىك قارجى سەكىلدى اسا ماڭىزدى  ناۋقاندى شارۋانى بۇگىنگى جاعدايمەن بۇتىندەي سالعاستىرۋعا كەلمەيتىندىگىن دە ەسكەرتەمىز بە، قايتەمىز؟..

اۋەلى 1993-1996 جىلدار اراسىنداعى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كولەمى دوللارعا شاققاندا قانشا ەدى؟! - قازىر شە؟ جەر مەن كوكتەي...

«قۇرساقتاعى قۇلاق پەن ميدىڭ...» جەلەۋى ءھام  كەسىرى قايمانا حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىمەن كورىنىس تاباتىن دا سوعان نەگىزدەلگەن «سپەكتاكل» قويىلاتىن. كەشەگىنى اڭساۋشىلىق، وتكەننىڭ ءدامى كەپپەگەن كەرىەزۋلى ەرىندەردەن «قىمباتشىلىق» اتتى رەنىش، ايقاي-شۋ ساۋلاي جونەلەتىن. وتپەلى ءساتتىڭ لاڭى...

ەكىنشى جاعىندا قازاق جەرىندەگى تابيعي رەسۋرستاردىڭ وراسان مولدىعى، الەمدىك نارىقتاعى شيكىزاتتىڭ ونىمىنەن كەلەتىن ريزىق، كىرىس مولشەرى «بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق، ايدالادا جاتقان قۇيرىقتىڭ» اش كوزدى كەبىن كەلتىرەتىن ەدى.

تۇلعاعا ۇنەمى كىناراتتى كۇمانمەن تەك ءشۇبا كەلتىرۋ عادەتىمەن ءومىر سۇردىك. سول يدەولوگيا ىندەتىنەن ارىلا الماۋدىڭ سالدارىنان ءبىز ۇنەمى وقشاۋ تۇرعاندارعا «پياز تۋراپ تۇرىپ اشىعان كوزبەن» قاراۋدى عانا وزىمىزگە ماقۇل كوردىك. يمانعالي نۇرعاليۇلىنىڭ تۇسىندا  كوممۋنيستىك ىشىرتكىگە ابدەن ۋلانعان ىشكى ەسەپتى ءدۇبارا توپ «ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ءوسىمى كۇمان تۋدىرادى...» دەپ ايقايعا باستى... ءتىنسىز اعايىننىڭ ءنىلسىز «پيارى» ءام «جەڭ ىشىندەگى جۇدىرىقتىڭ» باس كوتەرگەن سيقى.

قازاق بولسا – عاسىردىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى بولا المايدى؟! ادام ءسميتتىڭ قولىنداعى «الەمدى قوزعاۋشى كۇشتىڭ ءىلىمي مەحانيزمىنىڭ كىلتىن» سىلەكەيىمىزدى شۇبىرتا تامسانا اۋدارىپ، توڭكەرىپ وتىرىپ، تەك ءۋتوپيزمدى سىپىرمايىم باياندايتىن پروفەسسوردىڭ توزىعى جەتكەن كونسپەكتىسىندەگى سىلىكپەسى عانا قالعان قيسىنعا ءسۇرىنىپ جىعىلىپ جاتتىق. ولاردىڭ اسىرەقاعيداسى بويىنشا ۇكىمەت شارۋاشىلىق ىسىنە «بىلىعۋمەن» بىرگە، كوپ تۇرپاتتى جەكەمەنشىك سەكتورلارعا سىپىرمايىم «شابۋىل» جاساۋ كەرەك ەكەن؟!

يمانعاليدىڭ 1993 جىلى ەلباسى اكىمشىلىگىنىڭ كومەكشىسىنە بارعان تۇسى – وسىنداي كۇردەلى ساياسي تەكەتىرەستىكتىڭ ورشىگەن كەزىنە ءدوپ كەلدى. سوناۋ ءبىر «نەوليبەراليزم» داۋاگەرلەرىنە ۇقسايتىن دىمكاس بيلىككە كەلگەن تۇڭعىش جەدەل جاردەم دارىگەرى سەكىلدى...

ءيا، ءبىر دىمكاستى داۋىردەگى ەكونوميكانى قۇلانتازا ساۋىقتىرۋعا رونالد رەيگاننىڭ «تەمىرقازىعى ءام ساۋەگەيى» ميلتون فريدمان (1912 ج.ت)-ءنىڭ قۇدىرەتتى قيسىندارى اراسىنان تابىلعانىنداي. سول سەكىلدى ەڭ كۇردەلى تۇستا مەملەكەتتىڭ «كومپوستىق قۇرىلعىسىن»  الاقاندا ۇستاپ ءجۇرۋ «كوسموستىق  قارقىندا» زىمىراپ بارا جاتقان ەسكى، جاڭا قۇرىلىمعا تىزگىنشى بولۋ يمەكەڭنىڭ  ماڭدايىنا  وسىلاي جازىلعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلباسىنىڭ ءبىرىنشى كومەكشىسى، اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى، قازاقستان  پرەمەر ءمينيسترى، مەملەكەتتىك حاتشى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى ت.س.س. لاۋازىمدار ونى وڭعا ءبىر، سولعا ەكى لاقتىراتىن.

ءسوتسياليزمنىڭ تايعاق سوقپاعىمەن ميمىرتتاپ كەلە جاتقان ۇكىمەتتىڭ توزىعى جەتكەن ماشينەسىن ءبىر باعىتتان تايدىرماي، «قايتا سەكىرۋگە وڭتايلى جاڭا سۇرلەۋ» تاڭداۋدى، سول ءبىر ەسكى «كازارمانىڭ» تەرەزەلەرىنەن تازا لەپ ەنگىزۋدى ءبىرىنشى رەت قولعا العان سول يمەكەڭ، ءھام ءنومىرى بەسىنشى ۇكىمەتباسى.  

«جەل باعىتى وزگەرەدى...» - دەگەن  ميلتون روز فريدمان قيسىنى قازاق داۋىرىنە دە  ءوز كەبىمەن جەتتى، كەلىسە كەتتى، الدە باسقا ما كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر «كەرۋەن كوشتى...»!؟

 ارينە ءبىر تۇلعانىڭ كۇللى ءداۋىر تىنىسىنا سىڭىرگەن ءتۇرلى پاتۋالەرىن ءبىر كوسەمسوزشىنىڭ يگەرە الماسى حاھي. الايدا سوتسياليزمنەن دارىعان كەرەعار ساندىراقتارمەن «تاماقتانىپ»، ءبارىن بىرەۋ ءۇشىن جاسايتىنداي «اۋرۋدىڭ ءسوزىن سويلەپ، ساۋدىڭ اسىن جەيتىن» كەرىتارتپالار مەن كۇللى دۇنيەنى كوككە كوتەرەردەي سىبانىپ جۇرەتىن كوزبوياۋشى شولاق بەلسەندىلەر ءبۇتىن ءبىر ەل، قالىڭ جۇرتتىڭ ايبارىن جاسقاپ، جىگەرىن قۇم ەتەتىن كەز دە سوندا،  سولاي بولعانىن سەزەتىن-ءدى... ەل كوكىرەگى اقيقاتىندا كيەلى تاۋەلسىزدىك قۋانىشىنا  كومۋلى ەدى!

تەز ارادا ەلدىڭ ەتەك-جەڭىن جيعىزۋ شاراسى قولدانىلدى. سول ارقىلى  يننوۆاتسيا، تەتە قۇرىلىم، جول، قۇرىلىس، ساۋدا  داياشىلىق ورىندارىنىڭ ۇلعايا ءتۇسۋىنىڭ ناتيجەسىندە شەنەۋنىكتەردىڭ قاتتى «كونسەرۆلەنگەن» مي قاتپارلارىنا ەپتەپ تازا اۋا ەنە باستاعان-دى.

تەك قانا الماتىعا، سوڭىنان استانا سەكىلدى الىپ مەگاپوليس قالاعا باقانىڭ دولبارىن كەرەكتەنۋ، كەرەكتەنبەۋ، دامىس ۇشىنگى ءتۇرلى ماعىنالى  ۇعىمنىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇقتىرۋ «مۇرنىنىڭ سۋىن سۇرتۋگە» دە مۇرشاسى كەلمەيتىن ءار باسشىعا اۋىر سالماق-تى. سول ءزىل جۇكتى كوتەرىپ ءوتۋدىڭ وتە كۇردەلى جۇمباعىن يمەكەڭ شەشتى، كوتەردى. باسقانىڭ مەنەجمەنتتىك قيساپتارىن ەسەپتەۋ، مەجەلەۋ، ەركىن ديدارلاسۋ مەن تىپتەن كەيدە ناقتى سويلەسۋدىڭ كونبىس ۇلگىلەرىن نەمەسە باسشىلىقتىڭ مەنەجمەنتتىك ولشەمدەرىن يگەرە الماي ەتپەتتەگەن، جۇتاڭدانعان اۋىل، كەنتتەرگە اپارۋ قيامەتىن كەشتى ول.

اسىرە، ساليقالى وركەنيەتتەنگەن  قالالارداعى باي، ماناپ (وليگارحيا) ۇستەم، توبەل توپتىڭ بيپازدىعىنداي ەمەس-اۋ، مۇلدەمگى كوممۋنيزمشىل كورسوقىردىڭ شيكىلىگى مەن كىناراتتى ارەكەتتىلەردەن اتتاپ ءوتۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوققانى ايان.

ەل ريزىعىن مەيلىنشە ءوز باسپايداسىنا جاراتۋدىڭ «وزىق ۇلگىلەرى» بەلەڭ الاتىنى دا بايقالعان. مەملەكەت قازىناسىن،قوعام مۇلكى تىشقانشىلاپ تالان-تاراجىعا سالۋعا قۇنىققانداردى قۇرىقتاۋ، رەتتەۋ يا بولماسا ولارمەن «ۋاقىتشا ىستەس بولۋ» قاۋىپى دە تۋىنداعان-دى. شىنىندا دا ەسكى سۇرلەۋ - جول بولماس، ەسكى ءداستۇردى دارىپتەپ، ماداقتاۋدىڭ ءوزى دامىسقا ولتىرە كەدەرگى جاسادى. بۇعان بۇرىنعى پوستكوممۋنيستىك ەلدەردىڭ  ساياسي دۇردارازدىعى مەن كەرى ىقپالى تيمەدى دەۋگە بولمايدى. ايتالىق  بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى مەن قىرعىزستانداعى قىرعيقاباق اسىرەراديكالدىق ارەكەتتەر وزبەكستان، تاجىكستانداعى ەسكىنى جاقتاۋشى «جاڭارتۋشىلاردىڭ سالقىنى» قازاق ەلىن اينالىپ وتپەدى. اسىرەسە 1992 جىلدان ەتەك العان تاجىكستانداعى قانتوگىس سەكۋلياريستلەر مەن رۋارالىق جۇگەنسىزدىك، اۋعانستاننىڭ قارۋلانعان توپتارىنىڭ  دۋشانبەدەگى قيمىلى ءبىرتۇرلى «جۇقپالى» -تىن. بۇدان كەيىنگى ياعني 1994 جىلعى جەلتوقساندا كوتەرىلگەن شەشەنستانداعى داعدارىس تاعى دا  ءوز ۇشقىنىن تاستاۋعا جاقىن ەدى. سەبەبى، قازاق قاشاننان جەل وتىندە بولدى...

باسقا ءبىر ەلدەردە جەكە كاسىپكەرلەر مەن جەكە مەنشىك تاۋار وندىرۋشىلەردى «ەتپەتىنەن تۇسىرەتىن» تىپتەن تورتكۇل الەمدەگى كۇللى قوعام  كۇيرەپ جاتقان تۇستا قازاق ەلىنىڭ ەسكى جاڭا ەكى ءىرى شاھارىنداعى جاعداي تىپتەن سالىستىرمالى قالىپتا قوڭىرقالتالاۋ بولسا دا  تۇراقتى ەدى. جازۋشىلار اۋەلى ءوز باسىنان كەيىن «ناندى» جازاتىن! سول ساتتەگى ءىرى شاھاردىڭ تىزگىنى ماحامبەتتە تۋىپ-ءوسىپ، پۋشكيندە وقىعان، پول سامۋەلسوننىڭ «ەكونوميكا: مارە ءھام زەرت» (1947), جەيمس ءتوبيننىڭ ء«بىر دورباعا بارلىق جۇمىرتقانى سالۋعا بولمايدى» دەگەن كۇردەلى قيسىندارىن ەجىكتەي بىلگەن تاسماعامبەتتىڭ بالاسىنىڭ تاستاي ۋىسىنداعى نارىق  وزىندىك، كاسىبي نارىقتىق زاڭدىلىقتارى  بويىنشا جۇرگىزىلە بەردى. كەڭەستىك ۇلگىدەگى مەيىربان كەيىپتەگى وكىمەتتىڭ جىلى كورپەسىنە ابدەن بۇيىققان، ەرتەگىگە عانا سەنگىش قايمانا جۇرت جەكە كاسىپ جۇرگىزۋ ەركىندىگىنەن گورى يدەولوگيالىق جاساندى مۇسىركەتۋدى ەرەسەن جاقتىرا بەرەتىن كەزەڭدە ول، ەشكىمنەن ىقپايتىندىعىن كورسەتتى جانە بۇگىنگى نارىق زاڭى كەشەگى ء«سوتسياليزمشىل» قيسىنگەرلەردىڭ تۇسىنىگىنەن مۇلدەمگە بولەكشە سىلەمنىڭ بار ەكەنىن ءتۇسىندى، تۇسىندىرە ءبىلدى. كوممۋنيزمنىڭ عىلىمي تەورياسى وقىعانعا ء«دامدى» بولعانىمەن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسپايتىندىعىن مەڭزەۋى دە وسىدان باستالدى.  

وتپەلى قوعام ءوز جۇگىن كوتەرە الماي ءبىر تىزەرلەپ مىقشىڭداعان تۇستا تەڭنىڭ ەكى جاعىنا بىردەي «دەمەۋ» كورسەتۋ يمانعاليعا جەڭىل تيمەگەن سىڭايلى. الايدا تاسماعامبەتوۆتىڭ ۇكىمەتى ەكسپورت ونىمدەرىنىڭ كوزى بولعان تابيعي بايلىق، كەن ورىندارىنا بارىنشا  جاناشىرلىقپەن نازار اۋدارۋدى قاراستىردى، بولاشاقتى بولجادى، ۇتىمدى ساياسات جۇرگىزە الدى...  

 الىپ بيلىكتىڭ اقاۋلى گەنەراتورى نەمەسە رەسەيدىڭ عانا جاعارمايىن اڭسايتىن، قۇرلىقتان سوڭ قۇرلىق جالعاساتىنىنا كوزى جەتپەيتىن  كەمتار قۇرىلىمنىڭ كەمشىندەرى مەن مەحانيزمىنىڭ اۋىرتپالىعى ارينە ءبىرىنشىنىڭ  جون ارقاسىنا ەڭ الدىمەن باتاتىنى حاھي. رەسەي جالعان كەمسەڭدەسە جالپ ەتىپ كوڭىلى بوساي سالاتىن بۇرىنعى اق كوڭىل «قازاقى مىنەز» وسىدان كەيىن بىرتىندەپ بارىپ اپتىگىن ارەڭ باستى. بىراق سىرتقى جاعدايات اسا كۇردەلى ەدى. قاۋعا ماي قۇيىپ، ءورت قويۋداي وڭاي بولعان!؟

يمەكەڭنىڭ ەڭ سالماقتى كەزەڭى – جاھاندى قامتىعان «قىرعي قاباق سوعىستىڭ» سوڭعى مارەسى 1991-1993 ج.ج. بوسنيا داعدارىسى، بالقان تۇبەگىندەگى سويقاندار، ماكەدونيانىڭ اۋمالى-توكپەلى دۇربەلەڭىمەن تەتەلەس كەلگەن. شەگىنۋ مەن ىلگەرىلەۋدىڭ ولىاراسىنداعى جاس قازاققا الدىڭعى مەزەتتى بولجاۋ، وعان سايكەس ساياسي ارەكەت جۇرگىزۋدىڭ ءساتى تۇسكەندە ول سونشاما جاس، ءارى اسا قۋاتتى ەدى.

قازاقتىڭ بايلىعى شەكسىز دەگەن ءاتۇستى كەكەسىن  ماداق، نەسىبەنىڭ ىسىرابىنا دا قاناعات ەتۋ قادىرەتى ءدال وسى كەزەڭدە ءوتتى. سونىمەن جاڭا ومىرگە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ جاڭا ۇلتتىق ۆاليۋتاسى كەلدى دە تاسماعامبەتوۆ وكىمەتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ماندەگى كەينسيانستۆالىق ىزدەنىسى تارتىمدى ساتكە بەت بۇردى.

مەنىڭشە ءتۇرلى تاسىلدەردىڭ ىزىنە ءتۇسۋ ازيا ەلدەرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە ءۇڭىلۋ، زەردەلەۋ مۇمكىندىگى دە وسى ءبىر وڭتايلى ساتتەر ەندى عانا تۋدى.

ازيا ەلدەرىنىڭ سىرتقى سىپاتىنان ورىن الاتىن اسىرە ىسسىزدىك، اقشا دەرەسىنىڭ تىزگىنسىز شالىقتاۋى، قوعامنىڭ دەگبىرىنىڭ كەتۋى، وندىرىستەردىڭ قۇلدىراۋى تەجەلۋگە جاقىندادى. ءيا...

ايتپەگەندە بۇرىنعى كەڭەستىك ءۇزىندى-جۇلىندى ەلدەردى قامتي جونەلگەن داعدارىس، دىنارالىق ارازدىق، تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنىن سەزىنبەيتىن كەيبىر اسقازانى الاپاداي كەلىمسەك باسشىلاردىڭ ءتۇرلى ءىس-قيمىلدارى داعدارىستىڭ اپانىنا قاراي يتەرمەلەيتىن دە ەدى. قازاق ەلىنىڭ گەوساياسي تاباندىلىعى وسى ساتتە ايقىن كورىندى. ساياسي دەموكراتيالىق جەلپىنىستەر، ادام قۇقىنا قاتىستى وڭدى شارۋالار، نارىقتىڭ ەركىن قاتىناسىنداعى وزگەشەلىكتەردى دە تاپتىشتەۋ ەرسى، تىلگە تيەك ەتۋ دە ءلازىم.

دەموكراتيانى ەرسى بۇرمالاۋ، ەسكى-قۇسقىنى بىقسىتۋ، اۋىلارالىق پوپۋليستىك شەر مەن زار... تىپتەن كەيبىر وقيعالارعا بۇرىنعى كوممۋنيستىك ىندىنمەن قاراۋ سەكىلدى ماسەلەلەردىڭ بارىنەن امان وتكەن قازاق ەلى وسىنداي!!! ءتاڭىرى جار بولىپ، «ينتەگراتسيا» اتتى جالاۋدىڭ تۇبىندە تىعىلىپ جاتقان «دەزينتەگراتسيا»-دان امان قالدى قايران قازاق!

وتپەلى كەزەڭدەگى وكىمەتكە وتكەل تابۋ وڭايعا تۇسپەيتىن ءىس. ۇكىمەتباسشىسى بولعان جىلداردا ەركىن نارىقتى ەسىكتىڭ قاقپاسىن دۇرىس اشۋعا وڭ نيەت بىلدىرگەن يمەكەڭ مەملەكەت قالتاسىنا تۇسكەن سومانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن جول، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا، دەنساۋلىق سالاسى مەن ءبىلىم بەرۋگە جۇمساۋى بۇگىنگى جەتىستىككە جەتۋدىڭ العىساتىسى بولعانداي. كەدەرگىمەن بەتپە-بەت كەلۋ رەتتەلمەلى نارىقتىڭ ناقتى كەمشىلىكتەرىن ەلەكتەپ، ەكشەۋ، شەتتەن كەلەتىن ينۆەستيتسيانى سارالاۋ، ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ۇدەتە ءتۇسۋدىڭ نەبىر قيسىندى ساتتەرى وسى تۇستاردا جاسالدى دەۋگە بولادى. ۇلتتىق تابىستى نىعايتۋ، شەتتەن كەلەتىن قارجىعا سەنىمدى «قالتا» تىگۋ، ول ءۇشىن ء«بازبىر جولبيكەلەردىڭ» پيعىلدارى مەن جۇلىنتۇتاسىنداعى سەلكەۋلى ارەكەتىنە اسا قىراعىلىق كورسەتۋ دە كەرەك بولعان دا.

ماكروەكونوميكاداعى مايەكتەنۋ، ءمان-ماعىنالى اۋقاتتانۋ، الەۋمەتتىك ونىمدەردى وزگەشەلەۋ، تۇتىنىم مەن ۇسىنىم جولدارىنداعى اقاۋلارعا تالداۋ جاساۋ ءۇشىن ۇلتشىل ۇستانىمدى ازامات قاجەت ەدى. ءيا، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى روبەرت لۋكاستىڭ (1995) ماكروەكونوميكالىق جۇيەلەۋدىڭ وڭتايلى پايىمدارىنا وتە ۇقساس ساياساتتار جاس قازاق ۇكىمەتى بۇدان كەيىن دە جالعاسا بەرۋى قۋانتادى. ەكونوميكالىق ازاتتىقتى جانە مەملەكەتتىڭ «قوجالىق» اكىرەڭدەۋىن ازايتۋدى، كاسىپكەرلىكتى قولداۋدى ەڭ باستىسى شەتتەن ەنگىزىلەتىن ارزانقول تاۋارلار مەن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنەن قازاق نارىق الەمىن قورعاي ءبىلۋدىڭ ناقتى قۇلشىنىستارى جۇرگىزىلە باستاعانىن كەش تە بولسا بۇگىن سەزىنۋگە بولادى. ەڭ ءتيىمدى ءوندىرىس كوزىن تابۋ، ونى ۇلعايتۋ، مۇلىك ەگەلەرىن زورايتۋ، ەڭ ۇتىمدى، نازىك «سەزىنىس يگەرىلدى». سولايشا «يمپەرياليزم كاپيتاليزمنىڭ سوڭعى ساتىسى» - دەگەن لەنيندىك قاعيدانىڭ ۇرەيلى قۇرساۋىنان قۇتىلا باستاۋدىڭ ءوزى كەرەمەت-ءتى. قازاق ۇكىمەتباسشىسى ءبارىن جوعالتىپ الماۋعا تىرمىستى. ەگەر كەلە جاتقان ساياسي، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتى جوعالتسا تۇتام «شىنجىردى» ەمەس تۇتاس ۇلتتى جوعالتۋ دەپ ۇقتى. قازاق ەكونوميكاسى ءوزىن-ءوزى رەتتەيتىن، وتپەلى كەزەڭنەن ەپتەپ ءوتىپ كەلە جاتتى. ۋرا! توقسانىنشى جىلدىڭ قوعامىن باستاپقى قۇتقارۋى مىنەكي وسىلاي باستالدى.

راسىندا قازاق ەلىنىڭ تاعدىرى جاپونيامەن وتە ۇقساس بولعان. سوعىستان كەيىنگى مەزەتتە جاپونيانىڭ جاعدايى قانداي كۇيدە ەدى؟ حالقىنىڭ 2 ميلليونى قىرعىندالعان، كۇللى قالالارىنىڭ 40 پايىزى كۇيرەگەن، كاسىپورىندار مەن وڭدەۋ سالالارى جوققا ءتان، قۇرىش قۇيىپ ناپاقا تاباتىن ءوندىرىستىڭ ءسىلتى تىنىپ، سىلىكپەسى عانا قالعان دەسەدى. ينفلياتسيانى تەجەۋ، بيۋدجەت شىعىنىن ازايتۋ، باستى وندىرىستەردى جۇيەلەۋ، ەكسپورت-يمپورتتى قولداۋشى دامۋ قارجى-بانكلەرىن قۇرۋ، قارجى ەنگىزۋ، نەسيە جۇيەسىن پارمەندەندىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ەڭ ءتيىمدى ۇنەم، ەڭ ۇتىمدى ينۆەستيتسيا، ەڭ ۇرىمتال عىلىمي تەحنيكالىق تەحنولوگيانى وندىرىسكە ەنگىزۋ، ەڭ باستىسى جاڭا ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردى «مەكەندەندىرۋ» مەن بيلىكتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتتى. جاپونيا بۇل ناۋقانعا 30-40 جىلعى ۋاقىتىن ارنادى. مىنەكي بۇل ەل 60 جىلدارى ۇلتتىق كىرىستى ەكى ەسە وسىرۋگە قۇلشىندى. ەكسپورت ۇزدىكسىز ءوستى، تەحنيكالىق جاڭعىرتۋلار كەلدى ومىرگە. 1970 ج.ج. وسى ەلدىڭ ەكونوميكالىق قارقىنى ەڭ جوعارعى شەگىنە ياعني 10 پايىزدان ورلەدى. 1946 جىلعىمەن سالىستىرعاندا ءار جان سانىنا شاققانداعى ناقتى كىرىس 844 دوللارعا، 1960 جىلى 1000 دوللارعا جەتتى. 1962 جىلى جاپونيا ۇكىمەتباسشىسى حاياتو يكەدا (1899-1965) «تريلاتەريزم» (Trilaterism) قيسىنىن جاريالادى، سوڭىنان «Nihonjinron» (نيحونجينرون) /1980/ ومىرگە كەلدى. ۇلت كوشباسشىلارى قالايدا سول ۇلتتىڭ جارشىسى بولاتىنىن وسىدان كورۋگە بولادى. ۇلتشىلدىق، ۇلتجاندىلىقتىڭ وسى كورىنىسى قازاقستاندا دا بولدى. شىنتۋايتىندا ۇلتجاندىلىق تۇراقتىلىقتىڭ دا ءبىر ەرەسەن تۇعىرى بولعانعا ۇقسايدى.  مەنىڭشە ءبىزدىڭ يمەكەڭ دە ودان كەم تۇسپەپتى. ول 1990 جىلى «دۇنيەتانۋ اسپەكتىلەرىنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرى» تاقىرىبى بويىنشا كانديداتتىق، 1997 جىلى «ترانزيتتىك ساياسي جۇيەلەرىندەگى الەۋمەتتىك ساياسات» عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى بويىنشا ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىنا يە بولدى. سول كەزدەن  الەمدىك دەرجاۆالار قاعيداسىنا (Weltmahce) ءۇڭىلىپ، شۆەدتىك يۋحان رۋدولف چەللەننىڭ (Johan Rudolf Kjellen 1864-1922) ءتورت نەولوگيزمى، ياعني ەكوپوليتيكا نەمەسە مەملەكەت پەن ەكونوميكا، سوتسيوپوليتيكا نەمەسە مەملەكەت تاريحىن قوعاممەن بايلانىستىرىپ زەردەلەۋى جانە گەرمانيالىق فريدريح راتتسەلدىڭ (Friedrich Ratzel 1844-1904) «انتروپوگەوگرافداعى» (1882) دەموپوليتيكاسى ءھام حالىق پەن جان سانىنىڭ ءوسىمى جاعىرافيالىق بايلانىسى جونىندەگى پايىمدارىنا اناليز جاساعاندىعى ناقتى كورىنەدى. ونىڭ تىكەلەي باسقارۋىمەن موڭعوليا، باتىس قازاقستان، رەسەيگە حالىقارالىق مادەنيەتتانۋشىلىق ەكسپەديتسيالارىن ۇيىمداستىرۋى اسا قىزىقتى ەدى. اسىرەسە «كاسپي: مۇناي جانە مادەنيەت» تاقىرىبىنداعى جاساعان شارۋاسى بولاشاقتا ۇلكەن گەوساياسي ىستەردىڭ تەمىرقازىعى بولا الاتىنىنا سەنۋگە بولادى.

ۇكىمەتباسشىسىنىڭ لاۋازىمىنا كەلگەن ساتتە اسىرە شىراقتى گەوساياسات جۇرگىزۋىمەن دارالانعان تۇلعالار الەم تاريحىندا كوپ ەمەس. سوناۋ ءبىر  يتالياندىق بەنيتو مۋسسوليني (1883-1945)-ءدىڭ قابىلەتى مەن ىسكەرلىگىن الەم ساياساتكەرلەرى مويىندايدى. بىراق تەمىردەي قاتاڭ ءتارتىپ، الەۋمەتتىك كۇشتى رەفورمالارى ونى حالىقتىڭ قولداۋىنا جەتكىزسە دە، ونىڭ ساياسي ەسەرسوقتىعى مەن اسىرە العىرتتىعى جازا باستىرعانى بار. دەمەك قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ءداستۇرى بىردەن «نولدەن» باستالۋى اسا كۇردەلى جاعداياتتاردى اكەلدى. تۋرا امەريكاداعىداي ەلدىكتىڭ ءداستۇر ساباقتاستىعى بولماعاندىقتان باستابىندا جاعداي وڭالا قويماعان. مىسالى، بيلل كلينتون وزىنەن بۇرىنعى فرانكلين دەلانو رۋزۆەلت /1882-1945/ (Franklin Roosevelt)-ءتىڭ «ۇلتتىق ەكونوميكانى قايتا  جاڭعىرتۋدىڭ ەرەجەسىن» قاتاڭ ۇلاستىرا ۇستانۋىنداي نەمەسە جەيمس كارتەر (James Karter)-ءدىڭ «ادام قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى ديپلوماتيالىق» ۇستانىمى، رونالد رەيگان، جورج بۋشتاردىڭ «قۋاتتى امەريكاسى» سەكىلدى ءداستۇرلى ساباقتاستىقتىڭ بولماۋى  قازاقستاننىڭ ساياسي ەكونوميكالىق ءومىرىن اسا قيناي تۇسكەنىن بايقايمىز. شەتتەن ۇيرەنبەيتىن، قارىز نەسيە المايتىن جۇماقتى ەل ءدال قازىر جۇمىر جەر بەتىندە بىرەن-ساران عانا...

دالىرەك ايتساق ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى گەرمانيانىڭ باسىنان كەشكەن احۋالىنا ۇقساس ارەكەتتەردى قازاق ۇكىمەتى دە قولدانا باستادى. اۋەلى ەكسپورت يمپورتتىڭ سالماعىن جەڭىلدەتۋگە جەكەلىكتەردى تارتۋ، جۇمىلدىرۋعا قۇلشىنىس جاسالدى. وكىمەتتىڭ تىكەلەي باقىلاۋىنداعى شيكىزاتتاردى ءسال بوساتۋدى قولدانۋمەن قاتار ەكسپورتقا قاتاڭ باقىلاۋ قويۋعا ارەكەت ەتىلدى - ءبىر، باعا جانە جالاقىنى بوساتۋدىڭ ۇتىمدى تاسىلدەرى جىكتەلدى - ەكى. بۇل ءىس-شارا ارقىلى باعا تۇراقتىلىعىنا، جۇمىس كۇشىن جۇمىسپەن قانىمداۋعا، سىرتقى  ەكونوميكالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا، ەكونوميكانى ۇزدىكسىز وسىرە تۇسۋگە جاعداي جاسايدى دەپ كورىلدى. وكىنىشتىسى پارلامەنتتەگى ماجىلىسكەرلەر ءھام حالىق قالاۋلىلارى گەرمانيانىڭ بۋندەستاگى مەن بۋندەستراتىنداي ناقتى ناتيجەلەرگە جەتە الماۋى جاسىرىن ەمەس. ورتا ەسەپپەن ءار جىلدا 12.5 ملن توننا بيداي ەگىپ 5 ميلليون تونناسىن ەكسپورتقا شىعاراتىن قازاق ەلى ءۇشىن ەكسپورتتى باقىلاۋ شاراسىن كەرىسىنشە جاقسى جۇرگىزدى. وسىنداي اۋقىمدى نارىقتى سۋ جاڭا مەملەكەتتى كۇللى باتىستى ەڭسەرىپ وتىرعان الپاۋىت ەلدەر استە ۇمىت قالدىرماسى بەلگىلى-ءتىن. اقش قازاققا اۋەلى كۇمانمەن، سوڭىنان سەنىممەن قارايتىن بولدى. مىنەكي...

سنگ نەمەسە تمد جاڭادان اياعىنان تۇرا باستاعان تۇستا اقش-نىڭ قارجىسى ءبىرشاما «شاشىلدى». سول ءبىر 1992-93 جىلدارى مىسالى، امەريكانىڭ «الاقانى اشىق» ەدى. 1992 جىلى 225 ملن، 1993 جىلدارى 417 ملن دوللاردى تمد-عا جۇمسادى. رەسەي، ارمەنيا، گرۋزيا، مولداۆيا، بەلورۋسسيا، قىرعىزستان، تۇركمەنستانعا تەك ازىق-تۇلىك كومەگى رەتىندە 412 ملن دوللارى بەرىلدى. اسىرەسە تمد)نىڭ اقشا دەرەسىن قالىپتى ەتۋگە حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى 6 ملرد دوللاردىڭ كومەگىن ۇسىندى. جاڭا ەلدەردىڭ ءومىرىن وكسىتپەيىن دەگەن جوق. بۇل كومەك جومارتتىقپەن بەرىلەتىن كادە ەمەس ەدى. دامۋعا ارنالعان جول جورا دا جاڭا تاۋەلسىز ەلدەرگە بەرگەن ەرۋلىك تاعى دا ەمەس... ەندەشە ول كەلەشەكتە بىرقانشا بولىگى وتەلەتىن جاعدايمەن ۇسىنىلعان بولۋى دا مۇمكىن. اسىرەسە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ەكونوميكالىق رەفورمالارى اقش-نىڭ نازارىن ەرەكشە تارتا ءتۇستى. وندىرىستەندىرۋ ماركەتينگىسى، قارجى، جەكەشەلەندىرۋ، جاڭا كاسىپتى ىلگەرىلەۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى تۇسى دا وسى كەزدە جاسالىپ جاتتى.

اقش اسكەري ستراتەگيالىق، ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردىڭ بولاشاعىن، تابيعي بايلىقتى يگەرۋدىڭ جاڭا نارىقتىق قادامدارىنا توتە ەسەپ جاسادى. ارينە، العاشىندا بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەرمەن قوسا قىرعىزستان مەن ارمەنيانىڭ احۋالىنا باتىسپەن قوسا  كوپ نازار سالعانى بار. اسىرەسە ارميانداردىڭ ساياسي تۇراقتىلىعى، ەكونوميكاداعى راديكالشىل وزگەرىستەر ءوز تۇسىندا اقش قاتارلى ەلدەردىڭ نازارىن تارتقانى راس. قىرعىزستاننىڭ «تاجىريبە الاڭىنا» اينالۋى مەن تاجىكستاننىڭ ىشكى تۇراقسىزدىعى، ىرىتكىلى تولقۋلارىنىڭ ۇشقىنى قازاقستانعا دا كەلىپ جەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. وسى تۇستاعى قازاقستان مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسىنداعى  تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى قازاق ۇكىمەتى ديپلوماتيالىق وتە نازىك، شەبەر تاسىلمەن شەشە ءبىلدى.

توقسانىنشى جىلدار توعىسىندا جاس قازاقستاننىڭ قارقىندى ەكونوميكالىق رەفورماسى ءالى دە يمانعاليلاردىڭ لوكاماتيۆىمەن جالعاسىپ كەلەدى. الەمدە سۇرانىسقا يە ۆولفرام قورى جاعىمەن ازىرگە بۇل ەلدىڭ الدىنا تۇسەتىن ەشبىر ەل جوق دەۋگە بولادى. ءۇستىرتى مالعا ساي، استىرتى كەنگە باي. شىعىس قايراقتى، بۇعىتىداعى كەڭ جاتقان بايلىقتار مەن كوكتىڭكول، قاراوبا اينالاسىنداعى قورلارعا تۇگەلدەي ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر مەن تۇيىندەمەلى ساراپتار جاسالا قويماعان دا بولۋى مۇمكىن. قازاق التىن قورى جاعىنان الەمدە 14-ءشى، ءوندىرۋ بويىنشا 15-ءشى ورىندا «قاقىرىعى قۇيما التىن، تۇكىرىگى تۇيمە التىن». جىلىنا  36-40 تن التىن الادى. قازىرگى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردىڭ كەيبىر عالامتورلىق جۇيەلەرىنە سەنەر بولساق قازاق ەلىنىڭ جەر قويناۋىنداعى التىن قورى دا از ەمەس. التىننىڭ ناقتىلانعان قورى بويىنشا الەم ەلدەرىنىڭ ءبىرىنشى وندىعىنا، ال ءوندىرىسى بويىنشا ءۇشىنشى وندىققا ەنەدى. جولىمبەت، بەستوبە، اقسۋ، اقبەيىت، باقىرشىق، اقباقاي ت.س.س 196 التىن كەنى ءونىم بەرەدى. ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆتەرى 72,8 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسۋدە. جاڭادان بارلاۋ جاسالعان ءھام جاسالماعان 1800-دەن استام التىن كەندەرى ناقتى ءبىر ءۇمىت دۇنيەسىنىڭ بەتاشارى رەتىندە كورىنىس بەرەدى!

ءلايىم، قۇدايىم قازاققا وسىنشاما بايلىقتى بەرگەن بولسا «دامۋ» دەگەن اۋىلدىڭ اسا الىستا ەمەس ەكەندىگىنە سەنۋگە بولادى. جاقىن ارادا قازاقتىڭ التىن ۆاليۋتالىق قورى 100 ملرد  دوللارعا جەتەدى. «التىنتاۋ»، «قازاق التىن»، «قازمىرىش»، «قازاقمىس»، «التىن الماس» كومپانيالارى وسى كاسىپتى مەڭگەرەدى.

سونىمەن قاتار الەمدىك ەكونوميكانىڭ كەيىپىن تانىتاتىن ءونىم – مىس. «مىس» دەگەندە وتكەن شاق ەسكە تۇسپەگەي...

بەرگىسى قۇرىلىستارعا، سانتەحنيكالىق، ەلەكتر جىپتەرىن جاساۋعا قات دۇنيە. ماشينا وندىرىسىندە جانە ەلەكترلى قۇرىلعىلارعا مىستىڭ قاجەتتىلىگى ەرەكشە.

الەمدە ءبىر توننا مىس باعامى 6800 امەريكا دوللارىنا تەڭ. مىستىڭ 32 پايىزىنا ەگە ءچيليدىڭ ورتالىق بانكىسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ءبىر توننا مىس 6784 اقش دوللارىنا ساتىلادى. ال ۇستىمىزدەگى جىلى مىس تونناسىنىڭ قۇنى 7050 دوللارعا جەتەدى. دۇنيەجۇزىندە وندىرىلەتىن مىس ونىمدەرىنىڭ 21 پايىزىن قىتاي كەرەكتەنەدى. قالعانى اقش، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، گەرمانيا، رەسەيگە تيەسىلى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ەسەبى بويىنشا 2016 جىلعا دەيىن 1 تن مىس 7336.2 دوللارعا شارىقتاپ باعالانباق. كورشىلەس قىتايدا 2015-2020 جىلعا دەيىن ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ قارقىندى دامۋ كەزەڭى باستالادى. الدىن-الا الىنعان ساراپتامالىق اقپار  بويىنشا قىتايدىڭ جىلدىق قاجەتتىلىگى 7,2 ملن تونناعا جەتەدى. ۇلىبريتانيانىڭ «CHR Economics» ساراپتاۋ ورتالىعى تاراتقان مالىمەتكە سۇيەنسەك الەمدىك مىس ءوندىرىسىنىڭ جالپى مولشەرى 20.3 ملن تونناعا اياق باستى. بۇنىڭ 80-گە جۋىق پايىزىن قىتاي، چيلي، جاپونيا، رەسەي، اقش، گەرمانيا، زامبيا، ءۇندىستان، وڭتۇستىك كورەيا، پولشا قاتارلى ەلدەر تولتىرادى. ەندەشە الەمدىك Codelco, Phehps Dodge, Rio Tinto, BHP Billiton قاتارلى 10 ءىرى كومپانيالار مىستىڭ 50 پايىزىن يگەرىپ وندىرەدى.

مىس كەن ورنى قازاق دالاسىندا 10 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. موليبدەن قورى جاعىنان ازيادا ءبىرىنشى ورىندا بولسا الەمدە العى 4-5 ورىندى بولىسەدى. اۋەلى جەزقازعان نەمەسە جامانايباتتاعى مىس قورى 10 ملن توننادان الدەقايدا ارتىق دەيدى. عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە قازاق ەلىندە دۇنيەجۇزىندە ەڭ سۇرانىسى مول ءپورفيرلى، مىس ارالاس قۇم تاس، كولچەداندى سيرەك مىستى تسەوليت، تىپتەن مىستى نيكەلدىڭ قانشا اۋقىمدى ءھام ءتۇسىمدى ەكەنىن تاياۋ بولاشاقتا جەتە ايقىندالا جاتار.

ال پوليمەتال جاعىنان قورعاسىن مەن قالايى، كۇمىس، سىناپ، كوبالت (cobalt), كادمي (cadmium) ت.س.س بايلىقتاردىڭ كەلەشەكتەگى بەرەشەگى مەن ستراتەگيالىق ەكونوميكالىق ەسەپ-قيسابى سانالى تۇردە پىسىقتالىپ كەلەدى. مۇعالجارداعى  كەمپىرساي  كۇلگىن (ultra) ءباريتتى پلۋتون قورى شامامەن 430 ملن توننا. تىپتەن اتاسۋ مەن جەزدىنىڭ وڭدەلگەن مارگانەتسى، سونداي-اق قازاقتىڭ ەڭ ساپالى ء حروميتتىڭ ەكسپورتىنا باسەكەلەسە الاتىن ەلدەر سانى ون ساۋساقتىڭ ىشىنە عانا سيىسادى دەسەك نە دەيسىز؟ باتىس جانە سولتۇستىك قازاقستان ولكەلەرىندە جەر بەتىنە وتە جاقىن تيتان قورلارى بار. وسكەمەندەگى تيتان (titanium) ءوندىرىسى ەشقاشان شيكىزاتتان كەندە بولمايتىنىنىڭ ايعاعى وسى.

ەنەرگەتيكا، قۋات كوزى ماسەلەسى سول ءبىر توقسانشى جىلداردان بەرى ۇنەمى قولعا الىنىپ كەلە جاتقان يگىلىكتى ءىس ەدى. مىنەكي ەندىگى كەزەكتە «ەحرو-2017» ارقىلى بالامالى ەنەرگەتيكا ماسەلەسى كەشەندى تۇردە قولعا الىنا باستادى. دۇرىس، ارينە جىلىنا تەك قانا 50-100, تىپتەن كەيبىر ماعلۇماتتاردا 120-240 ملن تونناعا دەيىن مۇناي كوندەنسات وندىرە الاتىن مۇمكىندىك بار. مۇنى ايتىپ وتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى - يمەكەڭنىڭ تۇسىندا تۇزىك جولعا قويىلعان مۇناي جوباسىنىڭ يگىلىگىن كەلەشەكتە تىپتەن انىق تۇتىناتىن بولامىز.

قازاقستان ءۇشىن ەلەكتر ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىك قاجەت. جۋىق جىلدارى ەلەكتر ەنەرگەتيكالىق يمپورتتان تولىق باس تارتۋى قاجەت. مۇنايدىڭ جالپى قورى ەمەس-اۋ، تەك ماڭعىستاۋ مەن  ەمبىگە دەيىنگى كەڭىستىككە قارايىق!؟  الايدا مۇنايدى وڭدەۋ مەن گازدى تاسىمالداۋ، وعان دەگەن سۇرانىستى  كۇشەيتۋ ساياساتىنا قازاق ۇكىمەتى بارىنشا نازار اۋدارۋدىڭ ناتيجەسى ەندى-ەندى شىعا باستادى. ەندى وسى زاماناۋي ينفراقۇرىلىمدى جەدەل قولعا الۋ  كەرەك سەكىلدى.

قازاقستانداعى كومىر قورى شامامەن 185 ملرد توننامەن  ەسەپتەلەدى. ال مۇنداعى قاراتاۋ، بايقوڭىر، كىندىكتاس وڭىرلەرىندەگى كومىر-كرەمنيلى (شاقپاقتى) بانادي كەنىن وسى زاماناۋي نازىك تەحنولوگيا ارقىلى نازىك شيكىزات رەتىندە پايدالانۋعا قىزىعۋشى، ءزارۋ ەلدەر سانى دا از ەمەس.

قازاقستانداعى كومىر قورى 250 جىلعا جەتەدى دەگەن اقپارات بار. ەكى ءتۇرلى كومىر شىعارۋعا بولادى. مىسالى، تاس كومىر جانە قۇبا كومىر. ورتا ەسەپپەن 400-دەن استام كەن ورىندارىندا بالانستىق قور 34.5 ملرد توننا. ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن تمد-نىڭ الدىندا تۇرعان قازاق، الەمدە قىتاي، اقش، ءۇندىستان، اۆستراليا، رەسەي، يندونەزيا، افريكا، گەرمانيا، پولشادان كەيىنگى 10-ورىنعا يە. الەمدەگى وننان استام ەلگە كومىر ەكسپورتىن جاسايدى. قازىردىڭ وزىندە 100-دەن استام ناقتىلانعان  كەنىشتەردەگى 476,7 ملرد توننا كومىرگە سۇقتانا قارايتىندار جەتەدى. كومىر وندىرۋمەن اينالىساتىن 33 ءىرى كومپانيالار جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ كورسەتكىشتەرىن تاپتىشتەۋگە قايران ۋاقىتتى ىسىراپتامايىق.

تاياۋ كەزەڭدەردە قىتاي كومىرمەن ءوزىن-ءوزى قانىمداي الاتىن مۇمكىندىككە يە بولادى-مىس. بۇل قازاقستانعا دا، رەسەيگە دە ءتيىمسىز. كومىر ساتىپ الۋعا  ەڭ الپاۋىت نارىق قازىردە قىتايدا عانا.   

كورشىنىڭ اتى كورشى.  ولارعا «الىستان اربالاعانشا، جاقىننان دوربالاۋ» ءتيىمدى. بۇل ەلدە قازىر  قالالاندىرۋ قيمىلى ەرەسەن. سوڭعى 20 جىلدا 120 قالا جاڭادان ورنادى. ورتا داۋلەتكە يە بولۋ ۇشىنگى قىتاي قيمىلى دا كەرەمەت. تاياۋ جىلدا نەمەسە 2020 جىلدا ورتاشا  داۋلەتتىلەر سانى 700 ملن-عا جەتەدى! ەڭ بەرگىسى جالاقىسى 1500-2000 امەريكان دوللارىنا تەڭ كەلەتىن ورتاشا بايلار كەلەدى ومىرگە. قىتايدا قازىر عانا ءبارى «ارزان». ولار ءتۇتىن مەن ىستان قۇتىلۋدىڭ جولىن دا ۇزدىكسىز  ىزدەستىرۋدە. كەلەشەكتە بۇلاي بولمايدى. قازىردىڭ وزىندە وسى ەلدىڭ كومىر ونەركاسىبى ءبىرشاما شىعىنعا ۇشىراپ وتىر. قىتاي مالىمەتتەرىنە قاراعاندا 2013 جىلى 40.554 ملرد يۋان نەمەسە 5 ملرد ەۆرونىڭ شىعىنىنا شالدىققان الپاۋىت ەلدىڭ كەلەشەكتەگى ساياساتىنا ساراپتاما جاساۋ دۇرىس سياقتى.

دەمەك، رەسەيدە جان سانى باياۋ وسىمدە بولعاندىقتان تۇتىنۋ جاعى باياۋ دامۋى مۇمكىن. قىتايداعى ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ ءىسى تاۋ كەن سالاسىمەن تىعىز بايلانىستا. بالامالى ەلەكتر كوزدەرى ياكي اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ قاجەتتىلىگى بار ارينە. بىراق كومىردىڭ قاجەتتىلىگى ودان دا اسا تۇسەدى. الەمدىك دەڭگەيدەگى كومىردىڭ قاجەتتىلىگى 2035 جىلعا دەيىن 35 پايىز وسەدى دەگەن اقپارات بار. ەلەكتر قۋاتىنا قاجەت كومىر مولشەرى قىتايدا جىلىنا ءۇش پايىزبەن قوسىلا بەرەدى. ەندەشە قازاقستانداعى كومىر ەكسپورتىن ودان سايىن قارقىنداتا ءتۇسۋ كەرەك!؟

اۆتوكولىك ءوندىرۋ ءۇشىن اسا كوپ مولشەردەگى قارجى كەرەك. قالايى، مىس قورىنا تىكەلەي قاتىستى «بالقاش مىس» (1998) ونىمدەرى نەگىزىنەن قىتايعا ەكسپورتتالادى. جالپى «قازاقمىس»-تىڭ جىل سايىنعى ءونىمى 350-400 مىڭ توننا. تاياۋ جىلدارى قىتايدا وندىرىلەتىن ماشينالار ۇدەرىسىنە ساي قازاقستان وسى سالانىڭ تۇتىنۋشىسى بولىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. سوڭعى مالىمەت بويىنشا جاڭادان 30 ماشينا ءوندىرىسى ىسكە جەگىلگەن  قىتايداعى مەتالل سۇرانىسى كۇشەيە تۇسەرى بەلگىلى. ۇلكەن الپاۋىت نارىق ىرگەدە تۇر. گەرمانيا، يتاليا، انگليا قاتارلى باتىس ەۋروپا تۇگەلدەي ارتتا قالاتىن ءتۇرى بار. تىپتەن الەمدەگى ءىرى-ءىرى اۆتوكولىك وندىرۋشىلەردىڭ ءوزى قىتايعا قاراي وندىرىستەرىن نىعايتىپ  سالۋعا قارجى اۋدارۋى مۇمكىن.

قازاقستاننىڭ ءتۇستى مەتالىنا سۇرانىس مولايادى ءالى. اسىرەسە مىرىش پەن قۇرىشقا. تەمىرتاۋداعى بولات بالقىتۋ ىسىنە دە تەحنولوگيالىق رەفورمالار قاجەت بولادى. ءبىر ماشينا ءوندىرۋ ءۇشىن ەڭ بەرگىسى 700-800 كەلى قۇرىش قاجەت. رەسەي  قىرىم داعدارىسىنان كەين ەكونوميكالىق ستراتەگياسىن سىبىرگە قاراي توپتاپ  قيىر شىعىسقا قاراي باعىتتاي باستادى. قيىر شىعىس رەسەيدىڭ «ساۋىن سيىرى» بولادى دەپ ەسەپتەيدى. بارلىق كەننىڭ 70 پايىزى وسى ايماقتى الىپ جاتىر. رەسەيدەگى گاز مولشەرى  44,4 تريلليون تەكشە مەتر الاڭعا تەڭ بولسا، تەمىر كەنى 100 ملرد توننا، قالايى 8 ملن توننا، التىن 700 مىڭ، كومىر 190 ملرد توننا، مىس 85 ملن توننا. ەندەشە رەسەي تاياۋ جىلداردا تابيعي بايلىعى جاعىنان الەمدە 2-3 ورىندى بەرە قويمايدى. كورشىنىڭ ءتۇسىمى وسىلاي بولسا دا، ونى قىتايدىڭ ءسىڭىرۋى مۇمكىن بولسا دا قورىتۋى جاعىنان نە بولار ەكەن؟!

ءبىزدىڭ نازار اۋدارعان تۇسىمىز جاس قازاق مەملەكەتىنىڭ 90-جىلداردان كەيىنگى ۇرىمتال تۇستارى بولدى. وسى كەزەڭدەردە ەل باسقارعان بارلىق ۇكىمەتباسشىلارىنا ريزا بولۋعا ءتيىس سەكىلدىمىز. الايدا، سول  ەل سەركەلەرىنىڭ ەڭ ارقالىلارىنىڭ ءبىرى يمانعالي نۇرعاليۇلىنىڭ جاڭا مەملەكەت جاساۋ قارساڭىنداعى ءبىرشاما وقشاۋ ساياساتىنان ءسوز قوزعاۋعا قۇلشىنىپ كوردىك. الەمدىك گەوساياسي احۋال ەشكىمنىڭ ارقانسىز ءوز دەگەنىن جاساي الاتىن نەگىزگى ەلدەردىڭ (gore states) عادەتتى ءىس-شارۋاسى بولسا كەرەك. وسى ءبىر وتپەلى تۇستا ەڭ دەيەكتى ساياساتتىڭ ءجۇرىلۋى قازاقتىڭ بولاشاعىن اشا تۇسەتىندەي. بۇگىندەرى قىتاي، ءۇندىستان، جاپونيا، وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى قازاقستانمەن تەڭ دارەجەدە قاتىسا باستاۋى قۋانتادى! ءبىر كەزدەرى تايۆان ازيا قۇرلىعىندا العى شەپكە شىعۋ ءۇشىن ءبىرشاما كەدەرگىلەردەن وتكەن. مىسالى، 1986 جىلعا دەيىن جالپى ەكسپورت 8 پايىزدا عانا تۇراتىن بۇل ەل 1-2 جىلدىڭ ىشىندە 35 پايىزعا دەيىن ەكسپورتتىق مۇمكىندىكتەردى قيساپسىز ءوسىردى. سامۋەل پ.حانتينگتوننىڭ (Samuel P.Huntington) «وركەنيەتارالىق قاقتىعىس، جاڭارتىلا باستاعان عالامدىق ءتارتىپ» اتتى ەڭبەكتە ميۋررەي ۋايدەنباۋم (Murrey L.Waidenbaum): «بۇل ايماقتا /تايۆان/ جاپونيانىڭ ۇستەمدىگى تۇعىردا تۇرسا دا، قىتايعا نەگىزدەلگەن ازيانىڭ جاڭا ەكونوميكاسى، كاسىپتىك ءوندىرىسى، ساۋدا قارجىلىق ورتالىقتارى اسا قارقىندى دامۋدىڭ جولىنا ءتۇستى» دەپ قورىتىندى جاساعان. قازاق مەملەكەتىن دە وسىنداي بولاشاق كۇتىپ تۇر. ءيا، ۇلى قىتايدىڭ «ساياسي ساۋلەتشىسى» دەن ءسياوپيننىڭ 1984 جىلى كوتەرگەن ءبىر ماسەلەسىندە ءتورت ءتۇرلى ەرەكشەلىكتى تىلگە تيەك ەتكەندىگى بار. وندا:

«...قىتاي ءىرى جانە مايدا مەملەكەت. قىتاي كىشكەنتاي ەل بولسا دا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى يەلەنەتىن ورنى باكەنە دە شاكەنە دە ەمەس، قىتاي دامۋشى ەل بولا تۇرا ونىسى ءسوتسياليزمنىڭ العاشقى ساتىسىنا قاتىستى، قىتايدىڭ ءىرىلى-ۇساقتى مەملەكەت سىپاتى ءوزارا سىڭىسۋدە. ناتيجەسىندە وسى ەل قارقىندى دامىپ، ەڭ كەلەلى تەحنولوگيالى مادەنيەتتى، الپاۋىت ەل بولۋدىڭ جولىندا تۇر...» دەگەن ەدى. وسى ءبىر ۇلى قيسىندى قايتا-قايتا وقي بەرگىڭىز كەلەدى. ءلايىم قايتا-قايتا...

سۇراعان راحمەتۇلى، اقىن

موڭعوليا، بايان-ولگي قالاسى

2014 جىل، مامىردىڭ 1 جاڭاسى.

Abai.kz