بارشا بابتىڭ ۇلىعى – بابتاردىڭ بابى ارىستانباب

(جالعاسى. ماقالانىڭ باستاپقى تارۋالارىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار: http://abai.kz/post/view?id=273,http://abai.kz/post/view?id=292 ، http://abai.kz/post/view?id=306)   

پىرمۇعان ارىستانبابتىڭ ءانومالدى قاسيەتى 

   ءبىز جوعارىدا ساحابالاردىڭ دا، قاجى احمەتتىڭ دە پىرمۇعانى (جول كورسەتۋشى ۇستازى) ارىستانبابتىڭ ءومىر جولىن ايتا وتىرىپ، ونىڭ تىلسىم الەممەن بايلانىسى بار انومالدى ادام بولعاندىعىنا توقتالاتىندىعىمىزدى ەسكەرتكەنبىز. يا، بابتاردىڭ بابى تاريحتا بولعان، تىلسىم الەممەن ەرەكشە بايلانىسى بار انومالدى جان! مۇنداي باقىت ەكىنىڭ  ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماس ەنشى. ساحابا وسى قاسيەتىمەن - جالعان دۇنيە مەن ءپاني دۇنيە اراسىن بايلانىستىرۋشى قۇدىرەت يەسى، بولاشاقتى بولجايتىن ساۋەگەي، دانا، سينكرەتتى تۇلعا.

    انومالدىق دەگەنىمىز نە؟  الەمدىك عاقليا عىلمىنىڭ يەلەرى بىزگە بۇل تەرميندى قالىپتى جاعدايدان جانە جالپى زاڭدىلىقتان اۋىتقۋ، بۇرىستىق دەپ قانا ءتۇسىندىرىپ كەلەدى. مىسالى، گەولوگيادا جەر قىرتىسىندا كەيبىر حيميالىق ەلەمەنتتەر مولشەرىنىڭ قالىپتى شامادان ەرەكشە كوپ بولۋى گەوحيميالىق انوماليا اتالسا، جەر قىرتىسىنىڭ ءتۇرلى فيزيكالىق قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتى شامادان اۋىتقۋى گەوفيزيكالىق انوماليا اتالۋدا. وسى سياقتى مەديتسينادا ىشتەگى نارەستە دامۋىنىڭ بۇزىلۋى سالدارىنان ورگانيزمنىڭ قۇرىلىمىندا كەزدەسەتىن ۆارياتسيالىق وزگەرىستەردىڭ شەكتەن شىعىپ، تۇراقتى مارفولوگيالىق اۋىتقۋلارعا ۇشىراۋىن دا مەديتسينالىق انوماليا دەپ ۇعىندىرادى. ال انومالدى قاسيەت يەسى جەكە ادامدار تۋرالى ايتقاندا ولاردىڭ ەرەكشەلىگى مەن ولار كورسەتكەن كەرەمەتتەردى مويىنداۋمەن شەكتەلىپ، جاراتۋشىدان دارىعان قاسيەتتەرى تۋرالى ناقتىلى ەشتەڭە ايتا بەرمەيدى. سوندىقتان ءبىز دە بۇل ماقالادا ماسەلەنىڭ تەوريالىق جاعىنان باس تارتا وتىرىپ، ناقتى ەل بىلەتىن دەرەكتەردى مىسال ەتسەك جەتكىلىكتى بولار. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز بارلىق پايعامبار انومالدى قاسيەت يەلەرى.  ولار حالىققا پايعامبار بولىپ تانىلۋى ءۇشىن مۇعجيزا كورسەتە بىلگەن. مۇعجيزا دەگەنىمىز - وقىمىستىلاردىڭ دا، قاراپايىم ادامداردىڭ دا اقىلىنا سىيمايتىن، سەنىمنىڭ، يماننىڭ ارقاسىندا عانا پايىمداۋعا، سەزىنۋگە كەلەتىن عاجاپ ءىس. مۇنداي ىستەر ادەتتە جاراتۋشىنىڭ قولداۋىمەن عانا بولادى. سۇلەيمەن پايعامباردىڭ قۇستاردىڭ ءتىلىن ءبىلۋى، ساليح پاعامباردىڭ قارا تاستان اق تۇيە شىعارۋى، نۇح پايعامباردىڭ كەمە جاساپ توپان سۋدان بۇكىل جاندى ماقۇلىقتىڭ ۇرىعىن ساقتاپ قالۋى وسى مۇعجيزا...

     پايعامبارلاردان كەيىنگى جولدى ساحابالار، ماشايىقتار مەن اۋليەلەر يەلەنەدى. بۇلار دا نەشە ءتۇرلى كەرەمەتتەر كورسەتە الادى. ساحابا، اۋليەلەر ءبىرىنىڭ كەرەمەتىن ەكىنشىسى قايتالاي دا الادى، ءتىپتى اسىرىپ تا جىبەرۋى مۇمكىن. دەمەك، انومالدى قاسيەتتىڭ ءوزى، بەلگىلى ءبىر ساتىلار مەن كاتەگوريالاردان تۇرادى. بۇل دارەجەلەۋدىڭ  جۇيەلى جولى دا تىلسىم بولعاندىقتان - جۇمباق.  بۇنىڭ اقيقاتىنا كوز جەتكىزۋ وتە اۋىر. اقيقاتتىڭ اقيقاتى - اللا تاعالا.

ءوتتى عۇمىر، شاريعاتقا جەتە المادىم،

شاريعاتسىز تاريحاتقا وتە المادىم.

اقيحاتسىز ماعريفاتقا بەت المادىم،

جولدان قالاي ءپىرسىز جان وتەر، دوستار؟ – دەپ ءياسساۋيدىڭ ءوزى قينالىپ ايتسا دا ءدىني قۇلشىلىقتىڭ شەگىنە جەتكەن جان جاراتۋشى تۋرالى ءىلىمدى تولىق مەڭگەرىپ، اللا تاعالانى تانىپ،  شاريعاتتى بەلگىلى دارەجەدە يگەرە الادى. بۇل تالپىنعان جاننىڭ قولىنان كەلەر مۇرات. اقيقاتقا ۇمتىلعان جان  تاريحاتتى قىيبىلا تۇتادى. بۇدان سوڭ باقي دۇنيە عىلىمى ماعريفات ءوز جولىنا باستايدى. ماعريفات - اقيقاتتىڭ ايناسى. جالپى اۋليە دەگەن تۇرىك تىلىندەگى ۋالي ءسوزىنىڭ كوپشە ءتۇرى. قۇرانداعى ءمانى اللانىڭ دوسى نەمەسە ونىڭ قورعۋىنداعى ادام. جاراتۋشى تۋرالى ءىلىمدى مەڭگەرگەندەر. ولار ەڭ ادىلەتتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن شارشاماي تالماي ەڭبەك ەتۋشىلەر. ولاردان ءتۇرلى انومالدى تاڭ عاجايىپتاردى كۇتۋگە بولادى.

     مىسالى وسىنداي انومالدى قاسيەتكە يە قازاق جەرىندە پاتشالىق قۇرعان ءباھادۇر يسحاق باپتىڭ ءدىني كەڭەسشىسى بابا تۇكتى شاشتى ءازىز جۇرتتىڭ كوزىنشە جانعان وتقا ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ وتقا جانباۋ قاسيەتى ارقىلى قالىڭ  ەلدى قان توگىزسىز-اق دىنگە كىرۋگە يلاندىرعانى اڭىز عانا ەمەس  ناقتىلى تاريحتا جازىلعان شىندىق. مۇنداي قاسيەتى بار تۇلعالار ءوزارا «اگيالوگيا» نەمەسە «تاڭعاجايىپ سايىسقا» ءتۇسىپ، ەل الدىندا ءتۇرلى كەرەمەتتەر كورسەتۋى ارقىلى حالىقتى ءوز سوڭىنا ەرتە بىلگەن. كەزىندە تيمۋچين شىڭعىسحاندىق دارەجەگە جەتكەنشە  ايان ارقىلى تاڭىرمەن قالىڭ بۇحارا كوزىنشە تىلدەسە وتىرىپ، تاريحي  ۇلى جەڭىستەرىنە جەتسە، تاعى ءبىر كەمەڭگەر پاتشا، 27 ەلدىڭ پاديشاسى بولعان ءامىر تەمىردىڭ - كورەگەن اتانۋىنىڭ ءوزى  ءبىزدىڭ انومالدىق جونىندەگى وسى پىكىرىمىزدى ناقتىلاي تۇسەر قۇدىرەت. بۇل تىلسىم قۇدىرەت ارينە وسى ۇلى ادامدارمەن  باستالىپ، وسىلارمەن اياقتالعان جوق. بۇرىن دا بولعان، قازىر دە جالعاسۋدا...

    اللا تاعالا ادامزات بالاسىنا ەكى ءتۇرلى كوز بەرگەن; ءبىرى زاھير (سىرتقى), وسى دۇنيەنى كورىپ بولجاي الاتىن، ەكىنشىسى، باتين (ىشكى) كوز - بۇ دۇنيەنى دە، و دۇنيەنى دە كورە الاتىن. «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، ادامعا اقيقاتتىڭ ساۋلەسى تۇسەدى». بۇل جەردە بايسالدى يماندى سالماقتىلىق پەن سابىر كەرەك.  كاپىردىڭ باستى بەلگىسى زاھير كوزىمەن كورسە عانا سەنەدى. «اللا (ت.) حيكمەتتى (تەرەڭ ءبىلىمدى) قالاعان قۇلىنا بەرەدى. ال كىمگە ءبىلىم بەرىلسە، وعان كوپتەگەن يگىلىك بەرىلگەن بولادى. بۇنى اقىل يەلەرى عانا تۇسىنە الادى».(«باقارا»، 269)

   وسى ورايدا بىزدىڭشە پىرمۇعان ارىستانباب ۇلكەن ءبىلىم عانا ەمەس ءىلىم يەسى ەكەنى دە ەشقانداي كۇمان تۋدىرماسا كەرەك. ارىستانبابتىڭ باتين كوزى ايتۋعا ءتىل جەتپەستەي دارەجەدە بولۋمەن قاتار، ۋا تاباراكا، ۋا تاعالانىڭ ديدارىن كورۋگە عاشىق ساحابالاردان.  ونىڭ ەكى دۇنيەگە بىردەي كوزى اشىق . پىرمۇعان حازىرەتى سۇلتان ساحابا. حازىرەت - اللا تاعالانىڭ دەگەنىمەن جۇرەتىن سۇيىكتىسى، ىلىمىنە سيپاتتاس دەگەن ۇعىم بەرسە، سۇلتان پايعامباردىڭ سەنىمىنە لايىق ساحابالاردىڭ ۇلىعى. پىرمۇعان وسىنداي جاندارعا جول كورسەتۋشى دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ عالىمدار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءياسساۋيدىڭ سوپىلىق ءىلىمى مەكتەبىن باباسى ىسقاق باپقا اپارىپ تەليدى. نەگە بۇل مەكتەپتى ازىرەت سۇلتانىمىزدىڭ ءوزى مويىنداعان، پىرمۇعان ۇستازى ارىستانبابقا تەلىمەسكە؟..

    ارىستانباب ساحابا انومالدى قاسيەتكە يە بولۋمەن بىرگە تىرشىلىگىنىڭ ءوزى انومالدى جاعدايدا وتكەن جان. بۇل ەرەكشەلىگىن  دە شاكىرتى قاجى احمەت ءياسساۋيدىڭ جىر جولدارىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ول ءوز جىرىندا مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامبار رۋحىنىڭ پەرىشتەلەردى ىلەستىرە كەلىپ، ارىستانبابقا جاساعان قۇرمەتىن بىلاي جەتكىزگەن;

سارسەنبى كۇنى ەسىتىپ، حازىرەت كەنەت سوعادى،

ارىستانبابتىڭ ۇيىنە كەلدى ۇلكەن قوناعى.

جاتقان جەرى جايسىز ەد، كورىپ قايران بولادى،

ارىستانباب سوزدەرىن ەسىتىڭىز – تابارىك

ول – مۇحاممەد مۇستافا وقىدى سوندا دۇعانى،

پەرىشتەلەر، ءاۋميىن دەپ، قولىن جايىپ تۇرادى.

«وسىنداي ۇمبەت بەردىڭ» دەپ اللاعا شۇكىر قىلادى.

ارىستانباب سوزدەرىن ەسىتىڭىز – تابارىك

     بۇعان نە دەيسىز؟.. ياسساۋي ۇستازىنىڭ كوز الدىندا ومىردەن وتكەنىن  وسى حيكمەتىندە بىلاي جالعاستىرادى;

بابام ايتتى; «ولەيىن، قاسىمدا تۇر، ۇلانىم،

جانازامدى وقىپ كوم، ءجانتاسىلىم قىلامىن.

مەدەت بەرسە مۇستافا، كوك توسىنە شىعامىن.

ارىستان باپ سوزدەرىن ەسىتىڭىز – تابارىك

جىلاپ ايتتىم; «اي، بابا، جاڭا باسقان قادامىم،

كورىڭىزدى قازارمىن، كوتەرىپ قالاي سالامىن؟

بىلمەيتۇعىن بالامىن ءدىن سۇندەتتىڭ تالابىن!

 ارىستان باپ سوزدەرىن ەسىتىڭىز – تابارىك

بابام ايتتى; ء«اي، بالام، پەرىشتەلەر تولعايدى،

يماندىق قىپ جابىرەيىل، وزگەلەر بىرگە بولعايدى.

ماكايىل مەن يسرافيل كوتەرىپ كورگە قويعايدى!»

ارىستان باپ سوزدەرىن ەسىتىڭىز – تابارىك.

    وسى ءۇش شۋماق ولەڭمەن ارىستانبابتىڭ ومىردەن وتۋىنە بايلانىستى يماني تانىمدىق قانا ەمەس، انومالدىق ءمانى بار قانشاما اڭگىمە وربىتۋگە بولادى. ءبىز سول كوپ اڭگىمەنى وربىتپەگەن كۇننىڭ وزىندە، مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردىڭ سوڭعى ساحاباسى ارىستانبابتىڭ ومىردەن ءوتۋىنىڭ ءوزى ەرەكشە جاعدايدا بولعانىن، شاكىرتىنەن ومىردەن وتەر ساتىندە جانىندا بولىپ جانازاسىن وقىپ كومۋىن ءوتىنۋىن، وعان جەتى جاسار احمەتتىڭ; «كورىڭدى قازارمىن، دەنەڭدى كوتەرىپ قالاي سالامىن؟» -دەپ، مۇردەنى قويۋ سۇندەتىن دە جەتىك بىلمەيتىندىگىن ايتىپ زارلاعانىن كورىپ وتىرمىز. سوندا اۋىرىپ جاتقان ارىستانباب ءوزىنىڭ جانازاسىنا قالىڭ بۇحارا  ەمەس، كوپتەگەن پەرىشلەردىڭ قاتىساتىنىن، جانازاعا جابىرەيىل پەرىشتەنىڭ يمامدىق جاسايتىنىن، ماكايىل مەن يسرافيل كوتەرىپ كورگە قوياتىنىن جەتكىزىپ، توقتاۋ ايتقان عوي. بۇدان شىعاتىن باسى اشىق تاعى ءبىر دەرەك   ءبىز بۇگىندە بارىپ زيارات جاساپ جۇرگەن ورىنىندا ارىستانباب بابامىزدىڭ سۇيەگىنىڭ بولمايتىندىعى، دەنەسىنىڭ مۇستافانىڭ مەدەتىمەن كوككە كوتەرىلىپ كەتەتىندىگى... بۇل دا ونىڭ انومالدى تىرشىلىگى.

ارىستانبابتى قورعاۋ

     وتكەن جىلى اۋرۋحانادا جاتىپ، «اڭىز ادام» جۋرنالىنان  «...بابتاردىڭ بابى – ارىستانباب. ال ارىستان بابا – سالمان پارسى، يراندىق بولعان. ءوزى ارىستانداي ۇلكەن، ايباتتى كىسى بولعاندىقتان، حالىق ارىستانباب اتاپ كەتكەن ەكەن. («اڭىز ادام» №15, تامىز 2011 جىل، نۇرجان دوداباەۆ، ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ شىراقشىسى)- دەگەندى وقىدىم. ماقالامىزدىڭ باسىندا ەسكەرتكەندەي بۇل قاتە پىكىر، قاتە ناسيحات. مەنىڭ بىلەتىنىم، وسى ازامات كوپ جىلداردان بەرى بابا باسىنداعى كەسەنە  شىراقشىسى. كەسەنەگە كۇن قۇرعاتپاي قانشاما جان زيارات جاساپ كەلىپ-كەتىپ جاتادى. سولاردىڭ بارىنە وسى اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرسا، ماسقارا عوي.  ارىستانباب پەن سالماني ءفارسيدى شاتاستىرۋعا بولمايدى.  اراب جازبالارىنىڭ ءوزى سالمان ءفارسيدى 655-657 جىلدار ارالىعىندا يراكتاعى ماداينا قالاسىندا  جەرلەنگەنىن،تىرشىلگىندە سول قالادا اكىم بولعاندىعىن، باسىندا نۇرلى گۇلزاراسى بارىن ايتادى. كەزىندە بۇل قابىردى كۇتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءامىر تەمىر دە ارنايى ۋاقىف ءبولىپ تۇرعان. سالمان فارسي قابىرىنە ارنايى قارجى بولگەن پاديشا وتىراردا ارىستانباب كەسەنەسىن كوتەرۋى مۇمكىن بە؟.. ەندى مىنا ۇزىندىگە نازار اۋدارىڭىز; «...مۇحاممەد پايعامباردىڭ بەرىپ كەتكەن امانات-قۇرماسىن تاپسىرۋ ءۇشىن بالا احمەتتى ىزدەپ تۇركىستانعا كەلگەن ارىستانباب اۋليە جاس جەتىم بالا قوجا احمەتتىڭ تىلەگىن ورىنداپ، ونىڭ شەشەسىنە قوسىلىپ، نەكە سۋىن ىشەدى... ارىستانباب دۇنيەدەن وتەرىندە بۇنى (كەمەنىڭ سىنىعىن) ءارى بالاسى، ءارى شاكىرتى قوجا احمەت اۋليگە بەرىپ كەتكەن. مۇحاممەد پايعامباردان ارتىق جاساۋدى وزىنە كۇنا دەپ ەسەپتەگەن (؟) قوجا احمەت اۋليە 63 جاسقا شىققاندا ءپاني دۇنيەنىڭ تىرشىلىگى مەن جارىعىنان قول ءۇزىپ، جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ، قىلۋەتتە جاسايدى...» ( ە.تورەقوجاەۆ، م.ومارتاەۆ. «باقسايىس اۋليە»، 124 بەت، «تامىر» باسپاسى، 2006 ج.) ەكى اۆتوردان بىلەتىنىم ە.تورەقوجاەۆتىڭ كەزىندە وسىنداي ارتىق اڭگىمەسىمەن بۇگىندە مارقۇم بولىپ كەتكەن بەلگىلى اقىنىمىز ب. يساەۆتىڭ رەنىشىنە قالىپ جۇرگەنىن  ءبىر باسىلىمنان وقىپ ەدىم، سوڭعىسىن تانىمادىم.  جالپى ەكەۋى دە  - دىننەن دە، سوپىلىق ىلىمنەن دە، ءتىپتى ەكى اۋليەنىڭ تاعدىرىنان دا حابارى جوق جاندار سىقىلدى. حابارى بولسا، كوزدەرى كورىپ، كۋا بولىپ وتىرعانداي ارىستانبابقا ءياسساۋيدىڭ شەشەسىن قوسىپ، قاستارىندا تۇرعانداي نەكە سۋىن ءىشتىرىپ، پەندەگەرشىلىكتىڭ شەكتەن شىققان تۇرىنە بارماس ەدى،  «مۇحاممەد پايعامباردان ارتىق جاساۋدى وزىنە كۇنا دەپ ەسەپتەگەن قوجا احمەت اۋليە 63 جاسقا شىققاندا ءپاني دۇنيەنىڭ تىرشىلگى مەن جارىعىنان قول ءۇزىپ، جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ، قىلۋەتتە جاسايدى»- دەپ جالعان اڭگىمە وربىتپەس ەدى. ياسساۋي حازىرەت تۇگىلى، كەۋدەسىندە يمانى بار ادام اللانىڭ سىيلاعان ومىرىنە قارسىلىق تانىتسا، وعان ولگەندە جانازا دا بۇيىرمايدى...جاڭىلىسقان اۆتورلارعا  ءياسساۋيدىڭ; «نيدا كەلدى; «قۇلىم جەرگە كىر» دەگەن ولەڭىمەن جاۋاپ قاتقىمىز كەلىپ وتىر. نيدا قۇدايدىڭ ءامىرى. ياسساۋي جۇرەكتى تازالاپ، ءناپسىنى جەڭىپ، كوڭىلدەگى اللادان باسقانى جويىپ، دۇنيەدەن وتپەي تۇرىپ ءولىمدى جەڭىپ، ماڭگىلىك تىرلىككە قول جەتكىزگەن جان. ول رۋح تازالىعىنا ۇمتىلىپ، حاق ديدارىن كورۋدى تالاپ ەتە بىلگەن ماشايىق.    

   الپىس ۇشتە سۇندەت بولدى جەرگە كىرمەك،

   راسۋل ءۇشىن ەكى عالام جارىق بەرمەك.

   عاشىق جاننىڭ سۇننەتى ءدۇر ءتىرى ولمەك،

   ەستىپ، وقىپ جەرگە كىردى قۇل قاجى احمەت.

   اتالىنعان كىتاپتا بۇدان باسقا دا ارۋاقتار مەن ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ نامىسىنا تيەر ىڭعايسىز اڭگىمەلەر جەتكىلىكتى سياقتى. ول تۋرالى مۇمكىندىك بولىپ جاتسا، الداعى ۋاقىتتا ارنايى ءسوز ەتەرمىز...

                         ء تۇيىن

      ارىستانباب تۋرالى اڭگىمە ايتۋ، ءبىزدى ۇلكەن ءبىر تۇجىرمعا جەتەلەپ كەلەدى. ول تۇجىرىم - يسلامنىڭ ەلىمىزگە كەلۋ تاريحى. قازىر  يسلامنىڭ ءدىن رەتىندە ومىرگە كەلگەنىنە 1400 جىلدان استى. وسى ءدىننىڭ قازاق جەرىنە قادام باسۋىنا وراي  تاريحشىلار ارقالاي پىكىر ايتىپ ءجۇر. دەگەنمەن، نەگىزگى تۇجىرىم مىناداي پىكىرلەر ماڭىنا شوعىرلانعان. ءبىرى -  ءمۇسىلىم باستاعان اراب اسكەرلەرى كۇلتەگىن مەن سوعدالىقتاردىڭ بىرىككەن كۇشتەرىن جەڭىپ تۇركىستان جەرىندە 712-713 جىلى بيلىكتى ءوز قولدارىنا ۇستاعان كەزىندە سايرام مەن تاراز قالالارىنا   يسلام ءدىنى كەلگەن دەسە، ەكىنشىسى - 766 جىلى حوراساننان شەگىنگەن ىسحاق ات تۇرىك باستاعان وپپوزيتسيالىق كۇشتەرمەن بىرگە بولعان، يسلامنىڭ  قاسانيا-ءمۇبايديانا باعىتىن قابىلداعان تۇرىك بيلەۋشىلەرى وزدەرى قۇرعان مەملەكەتتى تاريحقا تۇركىستان جەرىندەگى العاشقى يسلام مەملەكەتى دەگەن اتاۋمەن ەنگىزگەنىن، ءۇشىنشى ءبىر توپ التىن وردا پاتشالىعى كەزىندە ەكى-ءۇش حان وزدەرى دە يسلام ءدىنىن قابىلاۋمەن بىرگە ەلدى يسلام مەملەكەتى دەپ جاريالاعانىن العا تارتادى...

   بىزدىڭشە، بۇل  دەرەكتەردىڭ ءبارىنىڭ دە ەل تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار. دەگەنمەن، ءبىز  ماقالا باسىندا كەلتىرگەندەي لادۋني ءىلىمىنىڭ بىلگىرى ءماشھۇر ءيىۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ;  «تۇركىلەر يسلامدى  پايعامبارىمىز (ع.س.) تىرشىلىكتە ءومىر سۇرگەن كەزىندە قابىلدادى»- دەگەن پىكىرىن كوڭىلگە قونىمدى ساناپ وتىرمىز.

   سونىمەن ارىستانباب كىم دەگەن  ساۋالعا  مىناداي تۇجىرىم جاساعالى وتىرمىز:

   ءبىرىنشى، ارىستانباب – ساحابا. مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامبار اماناتىن جەتكىزۋشى ساحابالار پىرمۇعانى، ساحابالاردىڭ ۇلىعى، بابتاردىڭ بابى.

   ەكىنشى، قازاق جانە ورتا ازيا جەرىنە پايعامبار (س.ع.س.) اماناتىن  جەتكىزۋشى يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى ناسيحاتشىسى.

   ءۇشىنشى، تۇرىك الەمىندەگى جانە ەلىمىزدەگى يسلام تاريحىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. 

     ءتورتىنشى، ء ياسساۋيدىڭ سوپىلىق ءىلىمىنىڭ باستاۋ كوزى، مەكتەبى.

     بەسىنشى،  تاريحى تولىق زەرتتەلمەگەن انومالدى تۇلعا.

     التىنشى،  رۋحاني تاريحىمىزعا ەنۋگە ءتيىستى تاريحي تۇلعالار قورقىت اتا، ءال فارابي جانە ءياسساۋيدىڭ ۇستازى...      

  سوڭعى پىكىردى ايتقاندا ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ; “قازاقتاردىڭ رۋحاني تاريحى جازىلا قالسا، ءياسساۋيدىڭ “ديۋاني حيكمەتتەرى” ءسوزسىز ونىڭ ءبىر بولىگى بولىپ جازىلۋى ءتيىس”- دەگەن پىكىرىن العا تارتقىم كەلىپ وتىر. «ديۋاني حيكمەتتىڭ» ەلىمىزدىڭ رۋحاني تاريحىنا ەنۋى ءياسساۋيدىڭ تاريحقا ەنۋى. دەمەك قاجى احمەت ياسساۋي رۋحاني تاريحىمىزعا ەنەتىن بولسا، وندا ءوزى جازىپ كەتكەن ۇستازى ارىستانبابتى قالاي ايتپاسقا؟..  وسىنى مويىندايتىن بولساق ەلىمىزگە يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋ تاريحىن وسى اۋليەنىڭ ەلىمىزگە كەلۋىنەن باستاعانىمىز ابزال.  ارىستانباب بۇكىل الەم اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى عۇلاما ساناپ جۇرگەن جەرلەسىمىز ءال-ءفارابيدىڭ ۇستازى بولسا ءبىز نەگە ول كىسىگە  اۋليە ەسەبىندە مۇردەسىنە زيارات جاساۋمەن شەكتەلەمىز؟ اۋليەنىڭ ءومىر تاريحى، تىرشىلىگى، شاكىرتتەرى، ومىردەن ءوتۋى ميستيكالىق ءفالسافا (لادۋني) ءىلىمىنىڭ كوسەمى ەتىپ كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ بۇعان باعا بەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟.. جالپى وسىنشاما عۇلامانىڭ ۇستازى سانالاتىن، ورتا ازياداعى يسلام ءدىنىن بىردەن-ءبىر سۇيىنشىلەۋشى تۇلعا ارىستانباب اۋليە تۋرالى بىزدە وسى كۇنگە دەيىن ناقتىلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلمەۋى ويلانارلىق جاعداي. بۇل ورايدا امىرتەمىر كورەگەننىڭ قاجى احمەت ياسساۋي موۆزالەيىن سالماستان بۇرىن، ارىستانبابقا كەسەنە سالۋى وسى سالاداعى جۇمىسىمىزعا ونەگە بولۋى ءتيىس. ۇستازى جايلى اۋىز اشپاي، شاكىرتتەرى تۋرالى پىكىرلەر ايتۋ ەش ولشەمگە كەلمەيدى. بىراق ءبىزدىڭ ەلدە تازا ءدىن عۇلامالارىنىڭ كەمشىندىگىنەن وسى اعاتتىق ءوز ءجونىن ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپپاعان كۇيى كەلەدى. سونىڭ ناقتىلى دالەلى كوز الدىمىزدا مەن-مۇندالاپ كەسەنەسى تۇرسا دا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان ياسساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى ءومىرىنىڭ ءالى كۇنگە تولىق زەرتتەلمەۋى. اۋليە تۇرىك تىلىندەگى ۋالي ءسوزىنىڭ كوپشە ءتۇرى. قۇرانداعى ءمانى اللانىڭ دوسى نەمەسە ونىڭ قورعۋىنداعى ادام. ءدىني قۇلشىلىقتىڭ شەگىنە جەتىپ، جاراتۋشى تۋرالى ءىلىمدى تولىق مەڭگەرگەندەر. ولار ەڭ ادىلەتتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن شارشاماي تالماي ەڭبەك ەتكەندەر.

    ىلگەرىدە وتكەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدموستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىنا باسشىلىق جاساعان سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى م.تاجين ءوز بايانداماسىندا ءتول تاريحىمىزدى شىنايى تۇرعىدا جينالعان باي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، عىلىمي تۇرعىدا قايتا جازىپ شىعۋدى كۇن تارتىبىنە قويدى. شەشەننىڭ: «ۇلتتىق تاريح قوعامدىق عىلىمداردىڭ اراسىندا ورتالىق بۋىنعا اينالۋى ءتيىس. ءبىز ساپالىق جاڭا دەڭگەيدە قازاقستان تاريحىنىڭ ورتاق تۇجىرىمداماسىن جاساپ شىعۋعا ءتيىسپىز. ول تۇجىرىمداما بۇكىل الەمدىك تاريحپەن تىعىز بايلانىستا بولۋعا، قازاقستاننىڭ اسا اۋقىمدى تاريحي ۇدەرىستەردەگى، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن عىلىمي كەزەڭدەنۋ جۇيەسىندەگى ورىنىن انىق كورسەتۋى ءتيىس. قازاقستان تۋرالى بىزدەگى شەتەلدەردەگى تاريحي ماتەريالداردىڭ بارلىعىن جيناۋعا، جۇيەلەۋگە جانە جىكتەۋگە باسا كوڭىل ءبولۋ دە وتە ماڭىزدى...» -دەۋى - ەلىمىزدە تاريح عىلىمىن جاڭا دارەجەگە كوتەرىپ، ءتول تاريحىمىزعا سونى سەرپىلىس بەرۋ. دەگەنمەن، ەل تاريحىن جازۋدى ءسوز ەتكەن شەشەن ونىڭ رۋحاني تاريحى جايلى نەگە ءسوز ەتپەدى؟  ەشتەڭە ايتپادى عوي. نەگە؟ جالپى، ءبىزدىڭ ەلدە تازا ءدىن عۇلامالارىنىڭ كەمشىندىگىنەن وسى اعاتتىق ءوز ءجونىن تاپپاعان كۇيى كەلەدى.

     بۇل ماسەلەنى ءبىز عانا ەمەس، بىزدەن بۇدان ون-ونبەس جىل بۇرىن ەلباسى ن.نازارباەۆ;  “قازاقتاردىڭ رۋحاني تاريحى جازىلا قالسا، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ “ديۋاني حيكمەتتەرى” ءسوزسىز ونىڭ ءبىر بولىگى بولىپ جازىلۋى ءتيىس”- دەپ ەسكە سالعان جوق پا؟ پرەزيدەنتتتىڭ بۇل پىكىرى بۇدان بۇرىن ءوزى ايتقان; «...قازاقستان اۋماعىندا سوپىلىق ءداستۇردىڭ نەگىزىن سالىپ، ونى تۇركىلىك داستۇرمەن ۇندەستىرگەن ايگىلى تۇلعا – قوجا احمەت ياسساۋي، ونىڭ كەسەنەسى بايىرعى تۇركىستانعا ورنالاسقان. ءيسساۋدىڭ تىكەلەي جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا عانا قازاق تايپالارىنىڭ ۇلتتىق ورتاسىندا يسلام كانوندارى مەن دالالىق ءداستۇر ۇندەستىك تاپتى، قازاق حالقىنىڭ اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونىڭ ەسىمىن كيە تۇتىپ، كوپتەگەن تۇركى تىلدەس مۇسىلماندار ءۇشىن «ەكىنشى مەككە» بولعان ونىڭ كەسەنەسىنە تاۋاپ ەتەدى...»- دەگەن ءسوزىن دە  بەكىتەدى.   جالپى، ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحىن وتكەن ءومىرىمىزدىڭ كۋاگەرىندەي كەڭ بايتاق جەرىمىزدەگى كەسەنەلەرى تۇرعان  اۋليەلەر تاريحىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ جازار بولساق، شىنايى شىندىقتان الىستاماس تا ەدىك.

(سوڭى) 

باقتىباي اينابەكوۆ،

Abai.kz