بۇگىنگى ۋكرايناداعى جاعداي جاڭا ساياسي باعىتتا ءوربىپ وتىر. قىرىمنان كەيىن شىعىس ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىك الۋعا دەگەن ۇمتىلىسى 3 ماڭىزدى تۇجىرىمنىڭ كورسەتكىشى.

 بىرىنشىدەن، پوستكەڭەستىك كەڭىستىك ەلدەرىندە مەملەكەت قۇرۋ ۇدەرىسى اياقتالماعان، قايتا كۇردەلى كەزەڭدى باستان كەشىرىپ وتىر. مەملەكەت قۇرۋ يدەياسى ءبىرىنشى كەزەكتە ەليتا قۇرۋ پروتسەسىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل تۇرعىدان ۋكراينا ماڭىنداعى وقيعالار ۇلتتىق ەليتانىڭ السىزدىگىن كورسەتتى.  قىرىمداعى وقيعالارعا توتەپ بەرە الماۋىنىڭ ءوزى ۇلتتىق ەليتانىڭ ىشىندە بۇل ماسەلەلەرگە بايلانىستى بىرىزدىلىكتىڭ جوق ەكەنىدىگىن كورسەتكەندەي. ونىڭ ۇستىنە ۇلتتىق مەملەكەتتىككە دەگەن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ كوزقاراسىنىڭ بىركەلكى بولماۋى ۋكراينانىڭ قىرىمنان ايرىلۋىنا الىپ كەلدى. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە، «ۇلتتىق مۇددە» مەن «مەملەكەتتىك مۇددە» ۇعىمدارىنىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ بار ەكەندىگىن ايقىندادى. ۋكراين ۇلتشىلدارىنىڭ ۇسىنىپ وتىرعان «ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك» يدەياسى ۋكراينانىڭ ەۋروپا وداعىمەن ينتەگراتسيا باعىتىن ۇستانا وتىرىپ، رەسەيدەن تاۋەلسىز ەۋروپالىق قۇندىلىقتارعا ارقا سۇيەگەن مەملەكەتكە اينالۋ. ال «رەسەيشىل وپپوزيتسيا» ەۋروپا وداعىنان الشاقتاۋ رەسەيلىك ساياسات فارۆاتەرىندە قالۋدى كوزدەيدى. بۇعان كوپۇلتتىلىقتى قوسار بولساڭىز، وندا جاعداي كۇردەلەنە تۇسەدى. شەتەلدەگى ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ءوزىن سول ەلدىڭ ازاماتى ەمەس، ۇلى رەسەيدىڭ وكىلىمىن دەپ ەسەپتەۋىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟!. بۇل تەندەنتسيا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تىعىز شوعارلانعان ايماقتاردا بوي كورسەتىپ كەلەدى. مۇنىمەن قويماي شەتەلدەگى ورىستار وزدەرىن رەسەي سىرتقى ساياساتىنىڭ فورپوستى جانە وسى سىرتقى ساياساتتى جۇرگىزۋشى ەلەمەنت دەپ قابىلدايدى. ياعني بۇگىنگى كۇنگى شىعىس ۋكرايناداعى جاعداي كورسەتكەندەي، ورىس ۇلتى وزگە قوعامعا ينتەگراتسيالانۋدىڭ تومەنگى دەڭگەيىنىڭ ناتيجەسىندە وزدەرىن رەسەي يمپەرياليزمىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىراتىندىعىن ايقىنداپ بەردى.

         ەكىنشىدەن، رەسەيدىڭ ۇلى دەرجاۆالىق امبيتسيالارى جاڭا دامۋ كەزەڭىنە اياق باستى. بۇگىنگى رەسەي ءوزىن جاي دەرجاۆا ەمەس، عالامدىق دەڭگەيدە اقش-پەن باسەكەلەس بولا الاتىندىعىن كورسەتۋگە ىنتالانۋدا. بۇل ىنتانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنىن، ءتىپتى ەڭ جاقىن باۋىرلاس حالىقتىڭ ءوزىن قۇرباندىققا شالا الاتىندىعىن كورسەتتى. رەسەي ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ ماقساتىندا ءتىپتى حالىقارالىق شارتتاردى مويىندامايتىندىعىن اڭعارتتى. بۋداپەشت كەلىسىمدەرىنە سايكەس يادرولىق قارۋدان باس تارتقان ۋكراينانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا اقش، رەسەي مەملەكەتتەرى كەپىلدىك بەرگەن بولاتىن. وزدەرىڭىز كورگەندەي رەسەي قىرىمدى قوسىپ الۋ ارقىلى حالىقارالىق مىندەتكەرلىكتەرگە ونشا ءمان بەرمەيتىندىگىن اڭعارتتى.

         ۇشىنشىدەن، اقش جانە ەۋروپا وداعى مەملەكەتتەرى رەسەيدىڭ ۇلىدەرجاۆالىق امبيتسيالارىن جۇزەگە اسىرتپاۋ ءۇشىن ءتۇرلى شارالار قولدانۋى مۇمكىن. بۇل اسىرەسە ەكونوميكالىق سانكتسيالاردان كورىنىس تابۋدا. رەسەي قىرىمعا اسكەرىن كىرگىزگەن العاشقى اپتانىڭ ىشىندە 149 ميلليارد دوللار جوعالتتى. بۇل اقش-تىڭ ءجاي عانا ۋكراينانى قولداۋ ماقساتىنداعى ارەكەتى ەمەس، بۇل اقش-تىڭ الەمدىك ليدەرلىكتەن باس تارتۋعا دايىن ەمەس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

         شىعىس ۋكرايناداعى جاعداي بۇدان ءارى قالاي ءوربيدى دەگەن ساۋالعا توقتالساق.

         ەڭ ناشار ستسەناري رەسەي اسكەرلەرىنىڭ كىرگىزىلۋى ەكەندىگىن تۇسىنەمىز. قىرىمنىڭ اننەكسياسى كەزىندە ارەكەتسىزدىك ەتكەن ۋكراينا شىعىس ۋكراينانى دا ءدال وسىلاي قارسىلىقسىز بەرە سالادى دەگەن ويعا جەتەلەمەسە كەرەك. سەبەبى قىرىم ۇزاق ۋاقىت رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولىپ حرۋششەۆ تۇسىندا عانا ۋكرايناعا بەرىلگەن ايماق. ال شىعىس ۋكراينا تاريحي ۋكرايندىقتاردىڭ جەرى. بۇل جەر ۋكراين مەملەكەتتىگىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. بۇل جەردىڭ اننەكسيالانۋى ۋكرايندىقتاردىڭ ۇلتتىق نامىسىن تاپتاۋمەن بىردەي. بۇل جاعدايدا اقش جانە وزگە دە ەلدەر ديپلوماتيالىق ادىستەردىڭ ماعىناسىز ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، اسكەري ارەكەتتەرگە كوشۋى مۇمكىن. ال ۋكراين پارتيزاندارىمەن كۇرەسكە رەسەي اسكەرى قانشالىقتى توتەپ بەرە الاتىندىعى بەلگىسىز. قىرىمعا اسكەر كىرگىزگەلى بەرى ەكونوميكالىق سانكتسيالاردىڭ اششى ءدامىن تاتقان كرەمل بۇل ارەكەتكە بارا قويۋى ەكىتالاي.

         بولۋى مۇمكىن ەكنشى ستسەناري، ۋكراينانىڭ فەدەرالدى مەملەكەتكە اينالۋى. بۇل ستسەناريگە سايكەس شىعىس ۋكرايناداعى ورىس دياسپوراسى شەكتەۋلى مەملەكەتتىكە يە بولادى. اۆتونوميا زاڭدىلىتارىنا سايكەس شىعىس ۋكرايناعا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ماڭىزدى بولىگى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ شەڭبەرىندە بەرىلەدى. پوليتسيادان باستاپ، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك ايتارلىقتاي دەربەس ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. بىراق ارينە بيلىكتى ورتالىق بيلىكپەن ءبولىسىپ، ورتالىق ۇكىمەتتىڭ مۇددەلەرىنە قايشى كەلمەۋگە مىندەتتەنەدى.

         ۋكراين ۇلتشىلدارىنىڭ جۇزەگە اسىرۋدى ماقسات ەتىپ قويىپ وتىرعان ستسەناريى، اسكەري ءتارتىپ ەنگىزۋ ارقىلى ۋكراينانى ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە ساقتاپ قالۋ. بۇل ستسەناري جۇزەگە اسسا، ۋكرايناداعى بۇگىنگى كۇردەلى جاعداي ۇزاققا سوزىلادى. سەبەبى ۋكرايناداعى «ورىس» ماسەلەسى ەلدىڭ سىرتقى ساياسي ۆەكتورىن ايقىنداۋعا باعىتتالعان كەز-كەلگەن قادام جاساعاندا رەسەيدىڭ قولىنداعى قارۋعا اينالارى ءسوزسىز.

         ۋكرايناداعى جاعدايدىڭ الەمدىك گەوساياساتقا اسەرى قانداي بولماق؟

ەڭ الدىمەن ۋكرايناداعى داعدارىس رەسەيدىڭ امبيتسيالارىن كورسەتتى جانە بۇل امبيتسيالارمەن اقش كەلىسپەيتىندىگىن دە ايقىنداپ بەردى. ياعني عالامدىق دەڭگەيدەگى «قىرعيقاباق سوعىس» كەزەڭىنىڭ قايتا ورناۋى عاجاپ ەمەس. بۇل تاراپتاردىڭ، دۇرىس بولسا دا، بۇرىس بولسا دا بىرىنە-ءبىرى قارسى جۇمىس ىستەيتىندىگىنىڭ كورسەتىكىشى. ياعني كوپپوليارلى الەمنەن جاھان بىرتىندەپ ەكىپوليارلى الەمگە بوي تۇزەپ كەلە جاتقاندىعى بايقالادى. بۇل قارسىلاستىقتاعى باستى قاعيدا: «كىم بىزبەن بولماسا – سول بىزگە قارسى!» يدەياسىنان تۋىندايدى. بۇل ءوز كەزەگىندە كوپۆەكتورلىق ساياسات ۇستانىپ، بەيتاراپ ساياسات دوكتريناسىنا ارقا سۇيەيتىن مەملەكەتتەر ءۇشىن وتە كۇردەلى كەزەڭنىڭ باستالعاندىعىن بىلدىرەدى. بۇل جاعدايدا شىن مانىندە مەملەكەتتەر «باستى وداقتاس» تاڭداۋعا ءماجبۇر بولادى.

ەكىنشىدەن، عالامدىق باسەكەگە قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى ءوز تەرريتوريالىق، ايماقتىق قۇرىلىسىن قايتا قاراپ، ىقپال ەتۋ ايماقتارىن ايقىندايدى. ياعني كسرو ىدىراعانننان كەيىنگى قالىپتاسقان جاعدايدىڭ قورىتىندىلارى تولىقتاي قايتا قارالاتىن بولادى. الەم قايتادان ءتۇرلى ىقپال ەتۋ ايماقتارىنا بولىنەدى. بۇل ەكونوميكاداعى اسكەري ءوندىرىس كومپونەنتىنىڭ كۇشەيۋىنە الىپ كەلەرى ءسوزسىز.

ۇشىنشىدەن، رەسەي مەن اقش باسەكەلەستىك جاعدايىندا ءوز پوزيتسيالارىن نىعايتۋ ءۇشىن ءتۇرلى وداقتار قۇرىپ، بار وداقتاردى نىعايتۋعا تىرىسارى ءسوزسىز. سولتۇستىك امەريكا ەركىن ساۋدا ايماعى تۋرالى كەلىسىم ەلدەرىنىڭ ەۋروپا وداعىمەن ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمى ەۋروپالىق وداقتىڭ بۇل باسەكەلەستىكتە اقش-تى قولدايتىندىعىن كورسەتەدى. ال، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىقتى جىلدام كەڭەيتۋ نيەتى بۇل ەكونوميكالىق وداقتىڭ ساياسي قۇرامداس بولىگىن نىعايتىپ، رەسەي وداقتاستارىنىڭ بلوگىنا اينالاتىندىعىنىڭ كورسەتىكشى. بۇل رەتتە رەسەيدەن بويىن اۋلاق ۇستاعىسى كەلەتىن گرۋزيا، ۋكراينا، مولدوۆا سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ تمد قۇرامىنان شىعىپ ىرگەلەرىن ەۋروپاعا جاقىنداتۋى زاڭدى قۇبىلىس.

تورتىنشىدەن، الەمدىك ساياساتتا بەيتاراپ قىتاي، ءۇندىستان، برازيليا سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ ساياسي سالماعى ارتادى. باستالىپ جاتقان دودادا وسى مەملەكەتتەر تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى مەن بلوكتار اراسىندا ديالوگ جۇرگىزۋگە ارنالعان الاڭعا اينالارى ءسوزسىز.

قالاي بولعاندا دا ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى – ەلىمىزدىڭ وزىنە ءتيىمدى سىرتقى ساياسات ۆەكتورىن تاڭداپ، ساياسي-ەكونوميكالىق دەربەستىگىمىزدى ساقتاپ قالۋىمىزدا بولماق.

شىڭعىس ەرگوبەك

ABAI.KZ