ۇلتتىق كومپانيا مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىنەن قارجىلاندىرلىپ وتىرعان مەملەكەتتىك ۇيىم. سوندىقتان، مەملەكەت قارجىسىنان ويىپ تۇرىپ الىپ وتىرعان كومپانيالاردىڭ جۇمىسى ۇنەمى مەملەكەتتىڭ نازارىندا بولۋى شارت. سەبەبى، ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى وسى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلىگى مەن ونىمدىلىگىنە بايلانىستى بولىپ وتىر. 

  قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق كومپانيالار حالىقارالىق كومپانيالارمەن بىرلەسكەن جوبالاردى جۇرگىزۋگە اسىرۋدا. اسىرەسە، بۇل كومپانيالاردىڭ شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورلارداعى بىرلەسكەن جۇمىستارى ەرەكشە ورىن الادى. وسى ارقىلى كومپانيالار ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدا وزىندىك ءرول اتقارىپ جاتىر.

جالپى العاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى باعدارلامالىق قۇجاتتارعا سايكەس ەل ەكونوميكاسىن ارتتىرۋ ساياساتى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. دەگەنمەن، كوپتەگەن ماقسات پەن مىندەتتەر تولىق ورىندالماي وتىر. سول سەبەپتى مەملەكەت ەكونوميكاسىندا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن وتاندىق ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قازىرگى دامۋىن تالداۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى.  

         بۇگىندە «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسى ەلىمىزدە مۇناي ءوندىرىسى 26%-دان استام، 83% مۇنايدى قايتا وڭدەۋ مەن 67% مۇنايدى تاسىمالداۋدى قامتاماسىز ەتەدى. ەندىگى كومپانيا جوسپارىندا مۇناي ءوندىرىسىن 21 ملن-نان 35 ملن.تونناعا دەيىن جەتكىزۋ بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق كومپانيا تاۋارلاردى، جۇمىستاردى، كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى ساتىپ الۋ كەزىندە جەرگىلىكتى مازمۇننىڭ كولەمىن ۇلعايتتى. مىسالى، اتىراۋ مۇناي ءوڭداۋ زاۋىتىن مودەرنيزاتسيالاۋ جوباسى بويىنشا 78 قوسالقى مەردىگەرلىك ۇيىمداردىڭ 72-ءى قازاقستاندىق مازمۇندى قۇرايدى. بىراق كومپانياعا كەرى اسەر ەتەتىن فاكتور – كومپانيانىڭ ورنالاسقان اۋماقتاعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ قوردالانىپ قالۋى. كومپانيانىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك اياسىندا ورنالاسقان ايماعىنا اۋقىمدى قارجىنى بولۋىنە تۋرا كەلەدى.    

ەلەكتر جەلىلەرىن باسقارۋ جونىندەگى KEGOC كومپانياسىنىڭ جەتىستىكتەرى بارشىلىق. بىراق كومپانيا «حالىقتىق IPO» باعدارلاماسىندا السىزدىك تانىتتى. كومپانيا قور نارىعىنا شىعا المادى. دەگەنمەن، بۇل كومپانيا نارىقتا مونوپوليست مەكەمەلەردىڭ بىرەۋى بولىپ سانالادى.  

         «قازاتومونەركاسىپ» اق ۋران ءوندىرىسى بويىنشا الەمدىك كوشباسشى كومپانيالاردىڭ ءبىرى. بىراق تا، باسقا ءىرى مەملەكەتتىك كومپانيالارداعىداي، وسى مەكەمەدە قىمبات جوبالاردى ىسكە اسىرۋداعى ساتسىزدىكتەر، بەيىندى ەمەس اكتيۆتەر سانىنىڭ ۇلعايۋى، جەمقورلىق سىندى پروبلەمالار بۇل مەكەمەدە دە جوق ەمەس. كومپانيا ورنالاسقان جەرلەرىندە ۇجىمدىق الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك باعدارلاماسى بويىنشا شىعىنداردى قىسقارتتى. ايتسە دە كومپانيا يادرولىق وتىن ءوندىرىسىن دامىتۋدا ءالى دە جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزبەدى.

         بىلتىر «بىرىككەن حيميالىق كومپانياسى» اتىراۋ وبلىسىندا پوليمەرلىك ۇلدىرلەردى ءوندىرۋ زاۋىتى قۇرىلىسىنا قارجى تارتتى. سونداي-اق، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە تاعى ءتورت كاسىپورىن سالىنباق. بۇل كومپانيانىڭ ءونىمى اگرارلىق سەكتور قاجەتتىلىكتەرىنە باعىتتالادى. دەمەك، كومپانيا جۇمىسى ارنايى تۇتىنۋشىلارعا باعىتتالىپ، ولاردىڭ قىزمەتى تۋرالى قوعامدا كوپ ەستي بەرمەيمىز.

«Kazsatnet» ۇلتتىق كومپانياسى «ەلەكتروندى ۇكىمەت» جۇيەسىنىڭ نەگىزگى  وپەراتورى. ياعني كومپانيا قىزمەتىنىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدىلىعى باسىم. كومپانيا ءوزىنىڭ قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي قوعامدىق باقىلاۋدا بولا بەرمەيدى. بۇل ءبىر جاعىنان ولاردىڭ قىزمەتىن باعالاۋعا كەدەرگى بولىپ وتىر. ءبىز وسى كۇنگە دەيىن ينتەرنەتكە تولىق قول جەتكىزە الماي كەلەمىز.  قازاقستاندىقتاردىڭ ينتەرنەت جۇيەسىنە قولجەتىمدىلىگى تومەنگى دەڭگەيدە بولۋى كومپانيانىڭ باستى كەدەرگىسى بولىپ وتىر. «ەلەكتروندى ۇكىمەت» جۇيەسىنىڭ قولجەتىمدى بولماۋى دا وسىنداي كەدەرگىلەردەن تۋىنداپ وتىر.   

«ەير استانا» كومپانياسى مونوپوليست مەكەمە بولعاندىقتان جىلدان جىلعا بيلەتتەر ءتاريفىن نەگىزسىز كوتەرۋدى جاستىرۋدا. كومپانيا ءتاريفتىڭ كوتەرىلۋىن اۋە وتىنىنىڭ يمپورتى جانە «قازاۋەناۆيگاتسيانىڭ» قىزمەت كورسەتۋ باعاسىمەن بايلانىستىرادى. بىراقتا، ءدال سول وتىندى پايدانالىپ، سونداي قىزمەت كورسەتىپ وتىرعان وزگە اۋە تاسىمالداۋشى كومپانيالاردىڭ بيلەتى ارزان بولىپ كەلەدى. بيلەت باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى  ولاردىق قىزمەتىن جاقسارتا قويعان جوق. ۇشۋ كىدىرىسى سانى كەمىپ، جولاۋشىلارعا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى جاقسارىپ، ۇلتتىق كومپانيانىڭ جەكە ۇشاقتارىنىڭ سانى ارتپادى.  كومپانيانىڭ اۋە پاركى باسقا كومپانيالاردان ليزينگكە الىنعان جانە ولار وفشورلاردا تىركەلگەن. سوندىقتان، بۇل كومپانيانىڭ دا جۇمىسى ءالى جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەدى.    

         «قازاقستان ينجينيرينگ» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ جۇمىسى اسكەري جابدىقتار ءوندىرىسى جانە ونى مودەرنيزاتسيالاۋعا باعىتتالادى. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان بۇل كومپانيانىڭ قىزمەتى «جابىق» دەۋگە بولادى. سوندىقتان، بۇل كومپانيانىڭ قىزمەتىن تالداۋ مۇمكىن ەمەس.

تەلەكوممۋنيكاتسيا جۇيەسىن مودەرنيزاتسيالاۋ مەن دامىتۋ ماقساتىندا «قازاقتەلەكوم» اق «4G» بايلانىس جۇيەسىن ەنگىزۋ، ماگيسترالدىق جەلىلەر مەن جەرگىلىكتى جەلىلەردى دامىتۋ بويىنشا جۇمىسىن جالعاستىرۋدا. سونداي-اق، تەلەكوممۋنيكاتسيا قىزمەتتەرى ءتاريفىن تومەندەتۋگە باعىتتالعان شارالار دا وتكىزىلدى. جالپى، 2013 جىلى «قازاقتەلەكوم» ءوز تابىسىن 12% ۇلعايتتى. ايتسە دە، كومپانياعا قاتىستى قاراپايىم ازاماتتاردان تۇسكەن شاعىمدار (بايلانىس ساپاسى، جاڭا ابونەنتتەردى تۇراقتى جەلىگە قوسۋ جىلدامدىعىنىڭ تومەندىگى، بايلانىستىڭ قىمباتتىعى) سانى كەمىمەدى. ياعني، كومپانيا ءالى دە تۇتىنۋشىلارىنىڭ قامىن ويلاۋى قاجەت. سەكۋند سايىن حالىقتىڭ ەسەبىنەن پايدا كورىپ وتىرعان بايلانىس وپەراتورىنىڭ جۇمىسى ءالى دە حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي كەلەدى.

«قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى  2013 جىلى 117 ملرد. تەڭگەنى قۇرايتىن تازا تابىسقا كەنەلدى. قازىرگى تاڭدا كومپانيا «قازاقستان – جاڭا جىبەك جولى» اياسىندا ترانزيت الەۋەتىن ارتتىرۋعا، ىشكى جانە سىرتقى كولىك-لوگيستيكالىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. وعان قوسا كومپاني ەۋروپا-ازيا باعىتى بويىنشا 14 كونتەينەرلىك پويىزداردىڭ ءجۇرۋىن قامتاماسىز ەتتى.  

كومپانيا الدىنداعى باستى پروبلەمالارى: جىلجىمالى قۇرامنىڭ توزۋى (64%), كومپانياداعى قۇرىلىمدىق قايتا جاساقتاۋدىڭ اياقتالماۋى، جەكە باعىتتار بويىنشا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگى، بەيىندى ەمەس اكتيۆتەردىڭ كوپ بولۋى. سونىمەن بىرگە كومپانيا تيەسىلى قىزمەت تۇرلەرىن اۋتسورسينگكە بەرىپ، ولاردان قالاعان ناتيجەگە جەتكىزە الماي كەلەدى. سەبەبى بۇل قازىرگى قىزمەت كورسەتۋ باعاسى مەن تاريفتەردىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلدى.

«قازپوشتا» اكتسيونەرلىك قوعامى قازىرگى كەزدە ىشكى نارىقتا حالىقارالىق پوشتا اگەنتتەرىمەن باسەكەگە تۇسە الماي وتىر. وعان مىسال كوررەسپوندەنتسيالار مەن سالەمدەمەلەردى ازىرلەۋ جىلدامدىعىنىڭ تومەندىگى جانە وزگە كۋرەرلىك ۇيىمدارعا قاراعاندا قىزمەتىنىڭ قىمباتتىعى. دەسە دە، ۇلتتىق كومپانيانىڭ الىس ەلدى-مەكەندەرگە، اۋىلدىق ايماقتارعا باعىتتالعان جۇمىسىنىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەن ءجون.

دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا قاتىستى «سك-فارماتسيا» جشس قىزمەت ەتۋدە. بۇل دا ۇلتتىق كومپانيا. بىراق تا، كومپانيانىڭ جەتىستىكتەرىنەن گورى قىزمەتتەرىنە قاتىستى ءتۇرلى داۋ-دامايلاردى ءجيى ەستىپ جاتىرمىز. كومپانيا وتاندىق ءدارى-دارمەك نارىعىنداعى ءبولىسۋ ۇردىسىنە قاتىستى داۋدىڭ ەپيتسەنترىندە قالدى. ادامعا قاجەتتى ءتۇرلى ءدارى-دارمەكتەردىڭ تاپشىلىعىن جويۋ مەن قامتاماسىز ەتەتىن كومپانيانىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى وتە جوعارى. بۇل كومپانيا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىندا بولىپ، قاتاڭ قاداعالاۋدا بولۋى كەرەك.

مەملەكەتتى ىشكى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەتىن «ازىق-تۇلىك كەلىسىم شارت كورپوراتسياسى» ۇلتتىق كومپانياسى وتكەن جىلى سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرىنە جول بەردى. باسقارمانىڭ ەكس-توراعاسى ب. قابدراحمانوۆ 2007 جىلدان باستاپ 2013 جىلىنا دەيىن 12,5 ملرد. تەڭگە جىمقىرعانى انىقتالدى. بۇل ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىكتىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى باستى ۇيىمنىڭ بەدەلىنە قاتتى نۇقسان كەلتىردى. سونىمەن قاتار، كومپانيا ءالى دە استىق نارىعىندا بارلىق قىزىعۋشىلىق تانىتقان قاتىسۋشىلارمەن ءوزارا ارەكەتتەستىكتى ورناتا الماي كەلەدى. تاۋەكەلدەردى ءتۇسىرىپ، پايدانى ۇلعايتۋدى ويلاعان كومپانيا ورتا جانە كىشى فەرمەرلەردىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرمەي، ءىرى استىق وندىرۋشىلەرىمەن عانا جۇمىس ىستەۋدى ءجون كورەدى.    

عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋگە اتسالىسىپ جاتقان «قازاقستان عارىش ساپارى» ۇلتتىق كومپانياسىندا يننوۆاتسيالىق دامۋ جەتىسپەي جاتىر. وتكەن جىلى كومپانيا كەشەندى تۇردە ۇزاق مەرزىمدى جوبالاردى جالعاستىردى: جوعارى دالدىكتى سپۋتنيكتىك ناۆيگاتسيا جۇيەسىنىڭ جەرۇستى ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋ، «KazSat-3» ۇشىرۋعا دايارلاۋ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋ عارىش جۇيەسىن قۇرۋ. كومپانيا ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ تولىق باعالى عارىش سالاسىن قۇرۋعا باعىتتالعان جوعارى تەحنولوگيالىق سەكتورى رەتىندە نەگىزگى جوبالار مەن ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قاتىسادى. الايدا، كومپانيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ع. مىرزاقۇلوۆتىڭ ءىرى كولەمدە پارا الۋى كومپانيانىڭ بولاشاعىنا زيان كەلتىرگەنى ايقىن.

قورىتىندىلاي كەلسەك، جوعارىدا اتالعان ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ەتىستىكتەرىنەن گورى كەمشىلىكتەرى باسىم. بۇل كەمشىلىكتەر كوبىنە كومپانياعا ەمەس، قاراپايىم تۇتىنۋشىعا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى انىق.

قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ اشىقتىعى مەن تاۋەلسىز باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇلتتىق كومپانيالاردا ديرەكتورلار كەڭەسىندەگى تاۋەلسىز ديرەكتورلار تاجىريبەسى ءوز ناتيجەسىن بەردى دەپ ايتا المايمىز. سەبەبى شىنايى ومىردە تاۋەلسىز ديرەكتورلار جالداۋشىلاردىڭ مۇددەلەرىن عانا بىلدىرەدى. سوندىقتان دا، مونوپوليست مارتەبەسىندەگى ۇلتتىق كومپانيالار قىزمەتتەرىنە قوعامدىق باقىلاۋ ورناتۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ تۇر.

سونىمەن قاتار، كومپانيا مەنەدجمەنتى جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا «كاسىبي ورتاداعى باسشىنىڭ بەدەلى» ولشەمى ۇلكەن ءرول اتقارادى. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق كومپانيالارداعى باسشىلىقتىڭ كوبىسى ەكونوميكالىق ءبىلىمدى يگەرگەندەر بولىپ تابىلادى. ماسەلەنىڭ ءمانى – كومپانيانىڭ بارلىق ساتىسىنان ءوتىپ، جۇمىستاعى بارلىق نيۋانستاردى جەتىك بىلەتىن باسشىلار عانا كومپانيا ونىمدىلىگى مەن باسقارۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرا الادى. 

ءالى دە بولسا، ۇلتتىق كومپانيالار مەن مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىندا ءوزارا ارەكەتتەستىك تولىق ورناتىلدى دەۋگە بولمايدى. بۇگىنگى كۇندە مەملەكەتتىك ورگاندار ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جۇمىسىن ساپالى تۇردە تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە الماۋدا. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر كومپانيالاردىڭ بەرگەن باعدارلامالارى مەن جوبالارىنا ساراپتاما جاساۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلدى. ونىڭ باستى سەبەبى – cالالىق مينيسترلىكتەردە جوعارى تاجىريبەلى جانە بىلىكتى كادرلاردىڭ تۇراقتاماۋى.   

قورىتا ايتقاندا بارلىق ۇلتتىق كومپانيالار كىرىس كورسەتكىشتەرىن ۇلعايتۋتىپ كورسەتۋدى كوزدەيدى. بۇل ۇلتتىق كومپانيالاراعى تاريفتەردىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلەتىنى انىق. سوندىقتان دا، كومپانيالاردىڭ دامۋ پاراديگماسى اۋىسۋ ءتيىس. ولار كومپانيالار قىسقا مەرزىمدى تابىسقا جەتۋدەن گورى الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ مۇددەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ قاجەت. سەبەبى، ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالالارىندا مونوپوليست بولىپ العان بارلىق ۇلتتىق كومپانيالار سالىق تولەۋشىلەردىڭ قاراجاتىنان قۇرىلىپ وتىر. دەمەك، كومپانيا جۇمىسى بيزنەس جوبا رەتىندە قاراستىرىلماۋى ءتيىس.

سونىمەن، ۇلتتىق كومپانيالار ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا قان جۇگىرتىپ وتىرعان باستى قارجىلىق قۇرىلىمدار. ولار ەل ەكونوميكاسىنىڭ جاقسارۋىنا، سونداي-اق تۇتىنۋشىلارىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن تولىق قاناعاتتاندىرۋعا قىزمەت ەتۋلەرى قاجەت. ال بيلىك جۇيەلى، تولىققاندى جۇمىس ىستەيتىن، ءتيىمدى، ءارى اشىق قۇرىلىمداردى جاساقتاۋعا بارشا جاعداي جاساۋ كەرەك.

داۋرەن ساكەنۇلى

Abai.kz