الماسبەك احمەتۇلى ابسادىق 1966 جىلى قىزىلوردا وبلىسى، تاسبوگەت قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1991 جىلى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ جولداماسىمەن ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە وقىتۋشىلىق قىزمەتكە ورنالاسادى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قازىرگى تاڭدا اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقۋ جۇمىستارى جونىندەگى پرورەكتورى قىزمەتىن اتقارادى. ءبىزدىڭ تىلشىمىزگە الماسبەك احمەتۇلى ابسادىق مىرزادان سۇحبات الۋ مۇمكىندىگى تۋىنداعان ەدى...

–الماسبەك احمەتۇلى، سۇحباتىمىزدىڭ قىسقا سونارىن تاريحقا شەگىنۋدەن باستاساق. ءسىز سىر بويىندا تۋىپ-ءوسىپ، تۋعان جەر توپىراعىندا جوعارى ءبىلىم العانىڭىزبەن، سول ءبىلىمدى جۇمسار سانالى عۇمىرىڭىزدىڭ شيىرلى سوقپاقتارىن قىردا، سولتۇستىكتەگى قوستانايدا وتكىزىپ جاتقان جايىڭىز بار ەكەن. تۋعان ەلدەن جىراققا قالاي باردىڭىز، ونىڭ تاريحى قانداي؟

– سۇراعىڭىزعاجاۋاپتى «تۋعانەلدەنجىراق» دەگەنۇعىمعا تۇسىنىك بەرسەم دەيمىن. قازاق ءۇشىن كىندىك قانى تامعان جەردىڭ، تۋعان ەلدىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنى انىق. قازىر الىس جەر جوق. ءبارى الاقانىڭدا تۇرعانداي. سوندىقتان جىراق دەگەن ۇعىمنىڭ ماعىناسى وزگەرگەن دەپ سانايمىن. تۇتاس قازاقستاننىڭ قاي جەرى بولماسىن ول تۋعان جەرىڭ. مۇنى مەن باسەكەگە قابىلەتتى وتىز ەلدىڭ قاتارىنا كىرمەك بولىپ وتىرعان ەلىمىزدىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قوزعاپوتىرمىن. باسەكەگە قابىلەتتى وزىق ەلدەردىڭ جۇرتى الەمدى شارلاپ ءجۇر. ءبىز دە سوعان كەلەمىز. ال ەندى سۇراققا تىكەلەي جاۋاپ بەرسەم ول بىلاي بولادى. ءبىز قوستانايعا جول تارتقان كەز ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىل بولاتىن. بوداندىق بۇعاۋىنان بوساعان جاس مەملەكەتكە ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى جاڭعىرتۋ، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن ورنىقتىرۋ ماسەلەلەرى اسا ماڭىزدى بولدى. بۇل، اسىرەسە، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا اسا كۇردەلى ماسەلە بولىپ قالىپتاسقان ەدى. سەبەبى وندا، نەگىزىنەن، ورىس ۇلتى وكىلدەرى مەكەندەيتىن. مۇنى سول تۇستاعى ەلباسشىلارى دا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى ۇلتجاندى ازاماتتار دا ساياسات بەدەرىن سول جاققا قاراي بۇرىپ، سولتۇستىك وبلىستارعا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن، اسىرەسە، جاستارىن جيناۋعا كوڭىل ءبولىپ، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق تىلىندە ءبىلىم العان جاس مامانداردى سولتۇستىككە اتتاندىرا باستادى. سول ءدۇبىرلى ءىستىڭ ءارى قاراي ءوربۋى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن ەلورداسىن بۇرىنعى اقمولاعا، قازىرگى جاسامپاز جاس استاناعا بۇرۋعا ۇلاسقاندىعى بۇگىنگى كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق جاندارعا ايان كورىنىس دەپ ويلايمىن. ءبىز سول «دۇرمەكپەن» قيىرداعى قوستانايعا اتتانعان بولاتىنبىز. ءبىز دەپ وتىرعانىم – ءبىر توپتا وقىعان ءۇش جان. بىرەۋى – مەنىڭ جۇبايىم ءجاميلا ارىقبايقىزى. قىزىلوردادان كەلگەن بىزدەردەن باسقا الماتىداعى جوو ورىندارىنان كەلگەن ءبىر توپ جاس ماماندار قوستانايعا جينالدىق. بىزدەردى سول جاققا اتتاندىرۋعا سەبەپ بولعان كىسى – سول كەزدەگى ن.ۆ.گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، قوستانايلىق ازامات اباي احمەتقاليۇلى ايتمۇحامبەتوۆ بولاتىن. قوستانايداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى مەن دەموگرافيالىق احۋالدى بىلەتىن وسى ءبىر ۇلتجاندى ازامات ۇزدىك بىتىرگەن بىزدەردى، سونىمەن قاتار وزگە ماماندىقتاردان ءبىر توپ تۇلەكتەردى ءبىلىم مينيسترلىگى جولداماسىمەن قوستاناي جانە كوكشەتاۋ قالالارىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا جىبەردى. جاس مامانداردى ۇگىتتەۋدە فاكۋلتەتتىڭ ۇستازدارى دا ۇلكەن ۇلەس قوستى. حوش، سونىمەن بىزدەر سول جاقتا ورنىعىپ قالدىق. ءوسىپ-وندىك، ءبىر قاۋىم ەل بولدىق.

– ەل اعالارى كەزىندە ۇلت قامى ءۇشىن ۇلكەن ءىس اتقارعان ەكەن. سولاردىڭ ءۇمىتى اقتالدى ما؟ قوستانايدىڭ بۇگىنگى حال-احۋالى قالاي؟

– ولاردىڭ ىستەرى دەر كەزىندە كوتەرىلگەن وڭ باستاما بولدى. بۇگىنگى تاڭدا قازىنالى قوستاناي حالقىنىڭ 40 پايىزعا جۋىعىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى، ياعني قازاقتار قۇرايدى. بۇل تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى كورسەتكىشتەن ەداۋىر جوعارى. بۇرىن بىرىڭعاي ورىس ءتىلدى قوستاناي قازىر ءبىرشاما «قازاقشالانعان». ايتسەدە، سوڭعى كەزدە بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەڭىستىگىندە ورىن العان ساياسي وقيعالار، اتاپ ايتقاندا، گرۋزيا مەن ۋكرايناداعى جاعداي قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە ەرەكشە ءمان بەرۋدى قالايدى. الدىمەن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانىن قازاقستاندىق ورتاق كورسەتكىشكە، ياعني 70 پايىزعا جەتكىزۋ وزەكتى. بۇل، ءبىر جاعىنان جەر تۇتاستىعىن بەكىتۋ، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋگە اسەر ەتەتىن ۇلكەن دەموگرافيالىق ماسەلە. قوستاناي – قازاقتىڭ تابيعاتى اسەم، ەكولوگياسى تازا، جەرىنىڭ استى مەن ءۇستى قازىناعا تولى شۇرايلى ولكە. قازاقستان استىعىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن قامباعا قۇياتىن، وندىرىسكە قاجەتتى التىن، اليۋميني، تەمىر قازبا بايلىقتارىن وندىرەتىن ايماق. مال شارۋاشىلىعىنا دا قولايلى. كۋرورتىق دەمالىس ورىندارى دا كوپ. قوستاناي – الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، ەلدەس ومارۇلى سىندى اسىل ازاماتتاردىڭ تۋعان جەرى. الاش كوسەمى ءا.بوكەيحان مەنا.بايتۇرسىنۇلى، ءا.ەرمەكوۆتەر شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ، ورىسى كوپ دەگەن سىلتاۋمەن رەسەي قۇرامىنا كىرىپ كەتە جازداعان قوستاناي ۋەزىن بولشەۆيكتەر الدىندا بىلىمىمەن، شەشەندىك وي-ورىسىمەن، دالەلدى ۋاجىمەن جەڭىپ، قازاقستانعا قالدىرعان امانات ايماق. ەرتەدەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ قۇتتى جاز جايلاۋى بولعان ولكە. سىر بويىن قىستاۋ ەتكەن قازاق رۋ-تايپالارىتورعاي، قوستاناي ولكەلەرىن جاز جايلاۋ ەتىپ جايلاعان. قازاقتىڭ ارعىن، ءالىم، قىپشاق، كەرەيت (كەرەي), جاپپاس، تابىن رۋلارى سىر مەن قوستانايدىڭ توبىل، وباعان، ايەت وزەندەرىنىڭ اراسىندا كوشىپ-قونىپ (تۇراقتاپ قالعاندارى دا بار) مەكەن ەتكەن. قازاقتىڭ ەجەلگى قونىسىن ۇلتتىڭ پايداسى ءۇشىن تەر توگۋ، قۇنارلى ولكەنىڭ ىرىزدىعىن، بايلىعىن ۇرپاققا جاراتۋ بۇگىنگى قازاق زاماتتارىنىڭ پارىزى دەپ بىلەمىن. سوندىقتان وڭتۇستىكتەگى قانداستارىمىزدى سولتۇستىككە قاراي قونىستاندىرۋ – قازاقستانداعى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىنداعى جەرگىلىكتىت ۇرعىنداردىڭ دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىگىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءبىر جولى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جۇمىسسىزدىق باسىم وڭتۇستىك تۇرعىندارىن ەڭبەك قولى جەتپەي جاتقان سولتۇستىككە تارتۋ. ۇشىنشىدەن، ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋب اعدارلاماسىنىڭ ءىرى باعىتتارى سولتۇستىككە جوسپارلانعان. وعان دايىندىعى مۇلدەم بولەك جاس ماماندار دايىنداۋ قاجەت. بۇل ورايدا، دەموگرافيالىق ءوسىمى تومەن سولتۇستىككە ءوسىمى جوعارى وڭتۇستىك «جاردەمگە» كەلۋى ءتيىس.

– «كوڭىلدەگى كورىكتى ويدىڭ كەۋدەدەن شىققاندا ءوڭى قاشادى» دەپ ۇلى اباي اقىن ايتقانداي، وڭتۇستىكتىڭ سولتۇستىككە جاردەمى قالاي بولۋى مۇمكىن. بۇرىنعى كەڭەس تۇسىنداعىداي پارتيا پارمەنى جوق، ۇيدەگى ويدى نارىق پارقى بيلەگەن زامان. جۇرتتىڭ بەتىن سولتۇستىككە قالاي بۇرۋعا بولادى؟

– بىرىنشىدەن، ۇكىمەتتىك كەشەندى باعدارلاما قاجەت. ول بۇرىنعى كەڭەس تۇسىنداعىداي اپىر-توپىر، ۇردا-جىق ادىستەرىمەن جۇزەگە اسىرىلماۋى قاجەت. نارىقتىڭ سۇرانىسىن، قونىستىڭ قاجەتتىلىگىن، شاعىن بيزنەستىڭ مۇمكىنشىلىگىن ەسكەرىپ جاسالۋى ءتيىس. سولتۇستىككە قونىس اۋدارۋشىلار ءۇشىن سۋبسيديا، وقۋ ىزدەگەن جاستارعا جالپى بولىنگەن گرانت شەڭبەرىندە كۆوتا بەرىلسە ءجون بولار ەدى. بۇنىڭ ءبارى ويلانىپ، كەسىپ-پىشەتىن ىستەر. ال قازىر «تەمىردى قىزعان كەزىندە سوق» دەگەندەي، ءۇيد مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە سولتۇستىكتە اشىلىپ جاتقان وندىرىستىك نىساندارعا بولاشاقتا قاجەت جاس مامانداردى سول جەردە دايىنداۋ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ قالۋ كەرەك. مىسالعا، ءبىزدىڭ ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى اتالمىش باعدارلاماعا ءۇش باعىتتا – اۋىلشارۋاشىلىعى ءوندىرىسى، ماشيناجاساۋ، ينجەنەريا باعىتتارىندا ماماندار دايىندايتىن جوو قاتارىنا كىردى. بۇل – وسى باعىتقا ۇكىمەت تاراپىنان ارنايى كوڭىل ءبولىنىپ، قارجىلاي كومەك كورسەتىلەدى دەگەن ءسوز. ال سولتۇستىكتە جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى از. سوندا ەرتەڭ قالىڭ ماماندار قاتارىن تالاپ ەتەتىن ءوندىرىستىڭ قاجەتىن قالاي قامتاماسىز ەتەمىز؟ ونىڭ ءبىر جولى – وڭتۇستىكتەگى جاستاردى سولتۇستىكتەگى جوو ورىندارىنا تارتۋ. بۇل ورايدا، قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى وڭتۇستىكتەگى قازاق جاستارىن اتالمىش باعدارلاماعا قاجەتتى مامان ەتىپ دايىنداۋعا دايىن. سونىمەن قاتار، قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى كلاسسيكالىق ۋنيۆەرسيتەتكە ءتان تاريح، فيلولوگيا، شەتەل فيلولوگياسى، پسيحولوگيا، ەكونوميكا، زاڭتانۋ ماماندارىن دايىنداۋدا دا وزىندىك كەلبەتى بار وقۋ ورداسى.

– «دايىن» دەگەن ءسوز كەزىندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اقپار بەرۋ داستۇرىنەن قالعان سارقىنشاق ەمەس پە؟

– ءيا، ءبارىمىز سونداي «ءداستۇردىڭ شەكپەنىنەن» شىقتىق قوي. بىراق ءبىزدىڭ تارپىمىزدان ايتىلعان «دايىن» ءسوزى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بار الەۋەتىن ەسكەرىپ بارىپ ايتىلعان ءۋاج. ءۋاجىمدى دالەلدەپ كورەيىن. بىرىنشىدەن، ءۇيد مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا ەنگەن بىزدەگى ءۇش باعىت بۇرىننان، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنان بەرى ماماندار دايىنداپ كەلە جاتقان، تاجىريبەسى مول باعىت. كەزىندە قوستاناي اۋىلشارۋاشىلىعى ينسيتۋتى دەگەن جوو بولعان. ول ينستيتۋتتىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى، پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلىق قۇرامى جوعارى ۇلگىدە جاساقتالعان بولاتىن. سەبەبى قوستاناي وبلىسى تىڭ ولكەسىندەگى اسا ماڭىزدى ايماق بولعاندىقتان تىكەلەي ماسكەۋدىڭ «قاراۋىندا» بولدى. ەكىنشىدەن، ۋنيۆەرسيتەتتە بۇرىنعى بىلىكتى ماماندار قاتارى، كەڭەس تۇسىنداعى وزگە وقۋ ورىندارمەن بايلانىستارى تەرەڭ ساقتالىپ قالعان. ۇشىنشىدەن، قوستاناي الىپ كورشىمىز رەسەيگە جاقىن ورنالاسقاندىقتان الىس-بەرىس، تاجىريبە الماسۋ سىندى جۇمىستار وڭ جولعا قويىلعان. تورتىنشىدەن، ۋنيۆەرسيتەت وقۋ باعدارلامالارى مازمۇنىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، قوستاناي توڭىرەگىندە شەتەل ينۆەستورلارىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ءوندىرىستىڭ يننوۆاتسيالىق يىرىمدەرىن يگەرە الاتىن، ولاردىڭ وندىرىستىك تالابىنا ساي بولاتىن باسەكەگە قابىلەتتى ماماندار ەتىپ دايىنداۋعا كىرىستى.

– دەمالىس پەن ءىسساپاردى قوساقتاپ جۇرگەن سىرىڭىزدىڭ استارى دا اشىلعان سەكىلدى. ءسىز سىر بويىنىڭ جاستارىن قوستانايعا شاقىرا كەلگەنسىز عوي؟

– دۇرىس ايتاسىز. دەمالىستا تۋعان جەرگە، اتا-انامىزعا سالەم بەرە كەلىپ، كورىكتى ءارى قازىنالى قوستانايعا جاستاردىڭ وقۋعا كەلۋىن ۇگىتتەپ جۇرگەن جايىمىز بار. 1991 جىلى ەل اعالارى بىزدەردى سول جاققا ۇگىتتەسە، ەندى بىزدەر وزىمىزدەن كەيىگى جاس بۋىندى سولتۇستىككە تارتپاقبىز. وسى ورايدا، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قابىلداۋ بولىمىندە ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وكىلدىگى اشىلعانىن، وندا ارنايى كەڭەس بەرۋشى مامان وتىرعانىن ايتا كەتكىم كەلەدى. مەن دە سول جەردە بولامىن. 2014 جىلدىڭ 23 شىلدەسىنەن باستاپ گرانت بايقاۋىنا ءتۇسىپ جاتقان سىر جاستارىنا وزدەرىنە قالاۋ مۇمكىندىگى رەتىندە بەرىلگەن ءتورت جوو-نىڭ ءبىرى رەتىندە ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن كورسەتسە دەيمىز. كىم بىلەدى، قازاق بولىمىندە باسەكە از قوستانايعا جولى بولىپ، باعى جانار. «سىر بويى» گازەتىنىڭ قالىڭ وقىرمانىنا ءوزىمنىڭ بايلانىس تەلەفونىم مەن ەلەكتروندىق ادرەسىمدى ۇسىنعىم كەلەدى: 87029172447; absalmas@mail.ru حابارلاسىپ، كەڭەس الۋلارىڭىزعا بولادى.

– مۇنىڭ ءبارى جاقسى عوي. دەگەنمەن، قوستانايعا بارامىن دەگەن جاستارعا قانداي دەمەۋ، جەڭىلدىك بولادى؟ الىستان اربالاتىپ كەلگەندىكتەن، قۇر قول كەلمەگەن شىعارسىزدار؟

– ارينە، قاراستىرىلعان جەڭىلدىكتەر بار. الدىمەن ايتارىم، قوستاناي مەملەكەتتىك وقۋ ورنىنىڭ وقۋ اقىسى وزگە جوو-عا قاراعاندا كوپ تومەنىرەك. ەكىنشىدەن، وڭتۇستىك وبلىس­تاردان كەلگەندەرگە جاتاقحانادا ورنالاسۋعا جەڭىلدىك قاراستىرىلعان. ءبىزدىڭ جاتاقحانالار وقۋ كورپۋستارىنىڭ جانىنا ورنالاسقان. ۇشىنشىدەن، بىزدە وقۋ اقىسىن ستۋدەنت ءوزى تاڭداپ العان پاندەرىنىڭ كرەديت سانىمەن تولەۋ جۇيەسى ەنگىزىلگەن.

– الماسبەك احمەتۇلى، ءسىز سىردا تۋىپ، قىردا ەڭبەك ەتىپ جاتقان ازاماتسىز. تۋعان جەردەن الىستا ءجۇرىپ ەڭبەگىڭىز جانعان جانسىز. عىلىم دوكتورى دارەجەڭىز دە، جاقسى قىزمەتىڭىز دە بار.

– مۇنداي دارەجەگە جەتكەنىمنىڭ نەگىزىنەن ءۇش سەبەبى بار دەپ ويلايمىن. بىرىنشىدەن، وسى سىر بويىندا مەكتەپتەن، وتباسى تاربيەسىنەن العان ءبىلىمىم. مەن ورتا ءبىلىمدى تاسبوگەت قىستاعىنداعى №11 مەكتەبىنەن الدىم. مۇندا مەنىڭ اكە-شەشەم ۇستازدىق ەتتى. ەكىنشىدەن، جوعارى وقۋ ورنىندا العان كاۋسار ءبىلىم. مەن ن.ۆ.گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىردىم. مۇندا ءا.قوڭىراتباەۆ، ءا.ابىلاقوۆ، م.بيماعامبەتوۆ، م.داستانوۆ سىندى اعا بۋىن، ا.ەرنازاروۆ، ب.كارىبوزوۆ، ت.تەبەگەنوۆ، ۇ.جاڭبىرشيەۆا، ءا.مامىراەۆا سىندى ورتا بۋىن ۇستازداردان ءبىلىم الدىق. سول ونەگەلى ۇستازداردان العان ءبىلىم-عىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتكەندە ۇلكەن جاردەم بولدى. ۇشىنشىدەن، 1991 جىلى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى مەنىڭ وسىنداي دارەجەگە جەتۋىمە سەپ بولدى دەپ ويلايمىن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الماعاندا ابىلاي تۋرالى كانديداتتىق، قازاق حاندىعى تۇسىنداعى تاريحي اڭىزدار جايىنداعى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىمنىڭ قورعالۋى-قورعالماۋى ەكىتالاي بولاتىن با ەدى دەپ ويلايمىن. بۇعان قوسا، قازاعى از سولتۇستىكتە قىزمەت ەتۋىمنىڭ دە اسەرى بار.

– الماسبەك احمەتۇلى، سىندارلى سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

-          سىزگە دە راحمەت!

سۇحباتتاسقان نۇربەك داۋرەنبەكوۆ

Abai.kz