وسى دۇنيەمدى وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى قاعازعا تۇسىرگەن ەدىم. ۋنيۆەرسيتەتتى ەندى بىتىرگەن شاعىمدا. ۇمىتپاسام، «جالىندا» جاريالاندى. جاس جازۋشىلاردىڭ جيىنىندا مۇرتى جاڭا تەبىندەي باستاعان پروزايكتەر شىعارماشىلىعى تۋرالى بايانداما جاساعان بەك (سوۆحوزبەك) توعىسباەۆ اعامىز ماعان ونىڭ كەيىپكەرلەرى ءبىر-بىرىنە نەگە عاشىق ەكەندىكتەرىن وزدەرى دە بىلمەيدى دەگەن سىڭايدا ءمىن تاقتى. وڭاشادا سايىن اعا مۇراتبەكوۆ «يت ساڭق-ساڭق ەتپەيدى، يت ارپ-ارپ ەتەدى» دەگەندەي پىكىر ايتتى. جانە ءبىر جيىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆ  بيازى دا بيپاز باسىمنان سيپادى، يليا ەرەنبۋرگتەي «جىلىمىقتى كۇتەيىك» دەگەنىم ءۇشىن  شىجعىرىپ-شىجعىرىپ الدى، تۇبىندە سەنەن جاقسى قالامگەر شىعادى دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى. جۇماتاي جاقىپباەۆ اقىننىڭ سەنىڭ كەيىپكەرلەرىنەن ەرتەڭگى قازاقتىڭ ءيىسى شىعادى دەگەنى دە ەسىمدە. كومپوزيتسياسىندا اقاۋ بار، ماۋسىم اۋىسىمى ساقتالماعان دەگەندەر دە بولدى. مەنمەنسىگەن جاستىقتىڭ بۋى ما، مىنەزىمنىڭ قىرسىقتىعى ما، الدە اركىمنىڭ ءوز جولى بار دەدىم بە، ايتەۋىر، ءۇش پروزايك پەن ءبىر اقىننىڭ  ءۋاجىن قۇپ الا قويمادىم. بىراق ەشقايسىنىڭ بەتتەرىنەن الا كەتكەم جوق. كوڭىلدەرىن قالدىرعام جوق. كەيىنىرەك اقىل-ەسىم كىرگەن كەزدە تاعى ءبىر قاراپ شىقتىم. جاستىق شاعىما قولىم باتىڭقىرامادى. ءالى دە ىستىق. سول نوۆەللامدى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسنىپ وتىرمىن، قادىرلى وقىرمان.

 

                                                                                 سوكپەيمىن وتكەن كۇندەر كۇناسى ءۇشىن!

                                                                                 ورالماس كوشكەن عۇمىر بىزگە قايتىپ!

                                                                                                                               ي. بۋنين

                                                                         جاز

     قاۋىننىڭ جىڭىشكەلەۋ ءبىر تىلىمىندەي جۇدەۋ اي اسپان ورەسىندە قابىرشاقتالا كەۋىپ بارا جاتقانداي. جەر مەن كوك ءىڭىر قاراڭعىلىعىنا باسىن سۇيەي تىنشي قالىپتى. جىم-جىرتتىق. جاپىراق ۇلبىرەتەر بەزىلدەك جەلدىڭ عانا وسىندايدا ءۇيىرىلىپ-ءۇيىرىلىپ العانى بولماسا، مەكتەپ ىرگەسىندەگى باۋ-باقشا جۇبانىش قۇشا، كەرەناۋلاۋ ماناۋرايدى. اڭىز الىپتارىنداي ءزاۋلىم اعاشتار جۇلدىزدى اسپانعا مويىندارىن سوزا تاڭدانا قاراپ قالعان سىقىلدى.

     تالاي شىركىننىڭ، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ دە اتى-ءجونىم ويىپ جازىلعان تەرەكتىڭ ەڭ تومەنگى بۇتاعىندا وليا ەكەۋمىز وتىرمىز. جاپىراقتار ارا-اراسىنان اپپاق ساۋلە دىردەكتەي كەلىپ، لىكىلدەي توگىلەدى، ايدىڭ اقسۇر نۇرى شاشىراپ وتەدى ۇستىمىزگە.

    سىبدىر-سىبدىر. كۇمىستەرەك پەن قايىڭداردىڭ جاپىراقتارى سىڭعىرلاي بارىپ، كۇلكىسىن ارەڭ جيادى. مەنىڭ وسىلارمەن قوسىلا دا، جارىسا دا ساق-ساق كۇلگىم كەلەدى. بىردە-ءبىر دانىشپاننىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرىپ شىقپاعان، الابوتەن، ءبىزدىڭ اۋىل تەگىس اڭىرىپ قالاتىن كەرەمەت ويلاپ تاپسام-اۋ دەيمىن. وليانىڭ ويىندا نە بارىن مەن قايدان بىلەيىن. بالكىم، ول دا مەن سەكىلدى «ماڭگىلىك قوزعاۋشى» ويلاپ شىعارۋدى، قارا جەردىڭ تۇتقاسى بولسا، تىك كوتەرۋدى ءتۇنى بويى كىرپىك قاقپاي ارمانداپ شىعار داۋاسىز قيالشىلداردىڭ ءبىرى شىعار. ايتپەسە مەنىڭ جانىمدا وعان نە بار؟ راسىندا دا، ءبىزدىڭ قازاق مەكتەبىندەگى ءارى تۇيىق، ءارى جۇمباق جانداردىڭ ءبىرى – وسى ورىس قىزى ولگا. قىز بولىپ بوي تۇزەپ، قۇربىلارىمەن بۇلعاقتاپ جۇرگەنىن دە كورمەيسىڭ. كورشىسى دەي مە، كىم ءبىلسىن، مەنىڭ قاسىمنان ەكى ەلى قالمايدى. كولەڭكەم قۇددى. التىنشى-جەتىنشى كلاستاردا ەلدىڭ مازاعىنا شىداي الماي ءولىپ كەتە جازداۋشى ەدىم، وسى كۇنى مۇلدە كوڭىل اۋدارۋدى قويدىم.

     ءبىر جاقسىسى، ول سىرعا سونداي بەرىك جان. مىنا اكسەلەراتتار//ەرتە ەسەيۋ زامانىندا مەن كوز سالعان بوتاكوزدەرگە قوسىلا جىر جازامىز. ودان ارتىق كومەكشىنى اقىندىققا قۇلقى جوق ءبىزدىڭ اۋىلدان تاۋىپ كور قانەكي. ونىڭ ۇستىنە قىزدار پسيحولوگياسى قىزداردار قالتارىس قالعان با، ول جاعىن دا ابدەن ەسكەرگەن ءجون. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ولياداي التىن جولداستى قىزدار تۇگىل ۇلدار اراسىنان تابۋ وڭاي-وسپاق شارۋا ەمەس. تىمىرايىپ وتىرىسىن قارا ءوزىنىڭ.

     مەن بۇتاقتان سەكىرىپ ءتۇسىپ كەرىلىپ-سوزىلامىن. كاراتيست سەكىلدى «ياھ!» - دەپ اۋانى ءۇش-ءتورت رەت ءتۇيىپ-ءتۇيىپ تاستايمىن، شىركوبەلەك اينالىپ بارىپ وڭ اياعىممەن دە، سول اياعىممەن دە الدەكىمدى تەۋىپ-تەۋىپ جىبەرەمىن. وليا دا، اعاش جاپىراقتارى دا ىشەكتەرى تۇيىلگەنشە ءماز بولادى.

     ەڭىستەگى اۋىلعا قارايمىن – شاشىلعان شىراقتارداي. اسپانعا قارايمىن – توبەدە شۇپىرلەگەن جۇلدىزدار ءۇيىرى، شۇباتىلعان قۇس جولى. ماڭايىمىزدا جان جوق، تەك گيتارا تەرمەلەگەن اۋىل سال-سەرىلەرى مەن پراكتيكاگا كەلگەن پەدينستيتۋت ستۋدەنتتەرى كەشكىلىك سەرۋەنگە ورتالىق كوشەگە شىعىپتى. ايتپاقشى، كورەسىنى وسىلاردان كورەتىن بولدىق، وقۋ ءمينيسترىنىڭ وزىنەن وكىلدىك الىپ كەلگەندەي شەتىنەن پاڭ، مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ جۇزىگىنەن ءوتىپ كەلگەندەي شەتىنەن ءسان. سونان سوڭ جوعارى كلاسس قىزدارىمەن ازىلدەسۋگە كەللگەندە، ويدويت، جانىپ تۇسەدى. اندا-سانداعى كەشتەردە ءبىزدىڭ كلاسس قىزدارىمەن بيلەۋگە تەگى قۇمار. «پليۋس» ماتەماتيكالىق تەرمينىنە ءتىلى كەلمەگەندىكتەن پيليۋس اتالىپ كەتكەن بىرەۋىن بىزگە ۋاقىتشا كلاسس جەتەكشىسى قىلىپ قويماسى بار ما. انەۋ كۇنى قىزدارعا ميكەلاندجەلونىڭ ء«داۆيدىن» كورسەتكەنىم ءۇشىن، سول قويانباي ساباقتان جەلكەلەپ ايداپ شىعا جازدادى...

     قايقاڭنان جالعىز كوزدى ماشينا شىعا كەلدى. ىرىلداپ-كۇرىلدەپ كلۋب الدىنا توقتاعان سياقتى. بىرەۋلەر توپ-توپ ءتۇسىپ جاتىر، ءوزارا كۇبىرلەسكەندەي دە. الگى «گاز» ءسال ايالدادى دا، ىرىڭ-ىرىڭ كەرى بۇرىلدى. ستوپ سيگنالى قىزارابورتىپ قاسىمىزدان وتە شىقتى. كلۋب الدىندا بىرەۋلەر سويلەپ ءجۇر مە، قالاي؟ لوكاتوردان ەش اينىمايتىن قالقان قۇلاعىمدى  سولاي قاراتا بۇرىپ، اعاشقا جابىسا قاتتىم دا قالدىم.

-          ياحا، ياحيا،  مەنىڭ  جان  دۇنيەمە  ءۇڭىلشى ءبىر ءسات، ءتۇسىنىپ كورشى سەن مەنى. ءبىر كلاستاعى

سەن ەسىركەمەگەندە، كىم ەسىركەيدى مەنى. بىرەۋمىز دومبىرانىڭ استىڭعى ىشەگى بولساق، بىرەۋمىز ۇستىڭگى ىشەگىمىز. ءبىر-ءبىرىمىزسىز كۇنىمىز قاراڭ، سولاي ەمەس پە؟ ەكەۋمىزدىڭ دە جۇرەگىمىز ءناپ-نازىك. بۇراۋىن تاپپاي، سويلەتە الماي قور قىلادى-اۋ كەي-كەيدە، ەگەر ءۇزىلىپ كەتسەك قايتەدى؟ سەن، مەن كىسى تاني بىلسەم، مىنا دەگەن جىگىتسىڭ، مەن دە جەتە قابىلمىن، راس پا وسىم؟ انادا بريگاديردىڭ ەركە قىزىنا جولىقتىر دەپ ابدەن قينادىڭ. انا كوكدولى شەشەسىن ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ، امبە قارىنداسىمنىڭ دوسى عوي، مەن ءالى ار-ۇياتتان ايرىلا قويعامىن جوق. سەن وعان رەنجي كورمە، ەر موينىندا قىل ارقان ءشىري مە؟.. سويتە قويشى، نەسىنە بالسىنەسىڭ. ءجون-جوسىقتى مەنە كەم بىلمەيسىڭ، اقىرىن قۇلاعىنا سىبىرلاي سال قاسىنداعىلارعا ەستىرتپەي. بولسايشى ەندى ەمىندىرمەي.

     ويپىراي-ويپىراي! مىنا بوگدانىڭ توكپە عوي، ياحيا شەشەننەن دە شەشەن عوي... ءالى جالىنىپ جۇرگەن سىقىلدى. اياققى سوزدەرىن جەل قاعىپ كەتتى مە، كۇبىر-سىبىرمەن تىندى ما – بەلگىسىز. ولياعا قارايمىن، مىنا تاماشانى قارا! جاڭاعى بوگدان سوزىنە قۇلاق تۇرە قالىپتى. مەنىڭ مىسقىلداي قاراعانىمدى سەزىمتال وليا اڭداي قويدى. دانەڭە بولماعانداي «بەسامە مۋچونىڭ» اۋەنىن بۇزىڭقىراي ىڭىلداي جونەلدى.

     ءبىر تابان بولسا دا كلۋبقا جاقىنداي ءتۇستىم. ولگا امالسىزدان ەرىپ كەلەدى. ءبىر قىزىقتىڭ ۇستىنەن تۇسەرىمدى ايتەۋىر سەزەتىن ءتارىزدىمىن.

-          ءاي، كىرپىباس نەمە، مىنا... مىنا قىزدى كىم شاقىردى؟! – بوگداننىڭ داۋىسى ماناعى

جىلىلىق پەن جۇمساقتىقتان جۇرداي ىسىل مەن ىزعارعا اينالدى. – ءاي، ياحيا، لامارانى شاقىر دەگەم جوق پا ساعان، تۇرا تۇر، بالەم! انيۋتا، سەن ەمەسسىڭ، سەنى شاقىرعام جوق دەدىم عوي. قىزىق كينوڭنان قالماشى، جاراي ما؟

-          ؟!!

-          نە، نەمەنە؟ جو-جوق! ءيا-ءيا،  ۇناتامىن  دەگەنمىن. سوزىمنەن تانىپ تۇرعامىن جوق، ال

تاپ قازىر تۇرعان ورنىمدا اتتىرىپ جىبەرسەڭ دە ءوي دەي المايمىن. ەرتەرەكتە «بارلىعى وتەدى، بارلىعى وزگەرەدى» دەپتى عوي ءبىر عۇلاما. ماعان سەنبەسەڭ. سوعان يلانشى. اقىلدان ۇستاشى، پايىمداشى ءوزىڭ. الگى وزىڭمەن كەتكىر قىزىلشا شوپتەۋدە لامارا بولمادى عوي. سونان كەيىن سەنى ۇناتامىن دەگەنىم عوي قارا باسىپ. انيۋتا دەيمىن، اراعا تۇسپەشى، ءازازال بولماشى، ءبارىبىر جۇرەككە ءامىر جۇرە مە؟ وسى ىنتىماقتا جىگىت از با؟ مەنەن نە وپا، نە قايىر. وزىڭمەن قاتار وقيمىن. اينالايىن، قىزىعىڭدى كورگىر، كينوڭنىڭ ءبىر ءبولىمى ءوتىپ تە كەتتى. جىلاما، ويباي، كەتەسىڭ بە، جوق پا ەندى؟ لامارا كەلەدى انە، نە دەپ تۇرمىن مەن ساعان، باس اياعىڭدى...

     ويپىرماي، مىنا بوگدانىڭ قانداي ءوزى، قانىپەزەر ەكەن عوي، ءوزىمىزدىڭ انيۋتانى جىلاتقانى نەسى؟ ونىڭ مۇنداي بەزبۇيرەك ەكەنىن كىم بىلگەن. انيۋتانى رەنجىتكەنى قالاي؟..

     بوگدان مەن لامارا كادىمگىدەي قول ۇستاسىپ الىپتى. ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبۇيتىپ ءجۇرۋدى ءبىرىنشى كورۋىم بۇل. ءدال وسىلاي قول ۇستاسىپ ءجۇرۋ ءبىرتۇرلى جاراسىمدى، ءاپ-ءايبات پا دەيمىن. ەسەيگەن سوڭ مەن دە قولۇستاسىپ تا،. قولتىقتاسىپ تا جۇرەرمىن-اۋ...

-          وليا، ءبىز  دە  كەتەيىك. انالارعا  قاراشى، قىزىق ەمەس پە؟ ەرتەڭدەر مازاقتاپ كۇلگەنگە

جاقسى بولدى. نەمەنەنە؟ بارماساڭ – ءوزىم كەتەم، ال سەن جالعىز قايدا باراسىڭ. قاراۋىلدىڭ تايىنشاداي كوكجالى بار جولدا، - دەپ ولگانى ءبىر جاعىنان قورقىتىپ، ءبىر جاعىنان الداۋسىراتىپ بىرگە جۇرۋگە ازەر كوندىردىم.

     الدىمىزداعى قوس قارا – كوزگە شىققان سۇيەلدەي. ءسۇزىلىپ ءبىز دە كەلەمىز. بۇل قىلىعىمىزدىڭ ابەس ەكەنىن مانا وليا قۇلاعىما قانشا قۇيسا دا كاپەرىمە كىرىپ شىقپايدى. ءمىز باقپايمىن. ماعان نە كەرەك؟ قىزىق كەرەك، ەرمەك كەرەك. ودان باسقانى ويلاپ، باس قاتىرىپ جاتقان مەن جوق.

     جازدىڭ ءتۇنىن ايتسايشى، شىركىن! كەرەمەت! يميگەن شوقىلاردى، قۇر سۇلدەسى قالعان ايدى، جىپىرلاعان جۇلدىزعا تولى اسپاندى، قاعىلەز سامال جۇگىرگەن دالانى، ساي-سالاسىنان قۇلماق ءيىسى اڭقىعان اۋىلدى جيھانكەز ساياحاتشىلار دا كەزەستىرمەگەن شىعار. قايدان كەزدەستىرسىن، الەمدە ىنتىماق اۋىلى بىرەۋ-اق قوي.

     انالار – ىلگەرى، ءبىز – كەيىن. ءتورت كوزىمىز لامارا مەن بوگداندا. انە-انە، ءبىر-بىرىنە جاقىنداي بەردى، ءسۇيىسىپ جاتىر-اۋ. كينوداعىدان ءبىر اۋسايشى. تاماشا! قىزىق بولدى!.. ءۇي-ءۇي-ءۇي، اتتان-اي! مىنا قىز قايتەدى؟! ءتىسى باتىپ كەتتى عوي يىعىما. ساسقانىمنان يىعىمدى ۋقالاي بەردىم. وليا ءوز كىناسىن سەزگەندەي قىرشىپ العان جەرىن الاقانىمەن سيپاعانسيدى. ودان يىعىمنىڭ تىزىلداعانى باسىلدى عوي دەيسىز بە. قايتا ءورشي تۇسپەسە.

     لامارا مەن بوگدان قىزىلكىرپىش ۇيگە بۇرىلدى. قۇبا تالدان قولدىڭ سالاسىنداي بىلەمدەلە توقىلعان شارباقتى بويلاپ، اياعىمىزدى ۇشىنان باسىپ بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەرەمىز. وسى ءۇيدىڭ الا دۇرەگەيى قاڭعىپ كەتىپتى الدەنەنىڭ سوڭىنان. قۇلىپ سالدىرلاپ، ەسكى كاسەك كونگىسى كەلمەگەندەي جانى شىعا سىقىرلادى كەپ. ونىمەن قوسا مەنىڭ دە جانىم شيق ەتۋگە شاق قالدى. ەندى شە، ۇيگە كىرسە، كوڭىل كوتەرەر مىنا سپەكتاكلدەن ايرىلارىم حاق. وليا ءبىر جاعىمنان جەڭىمنەن تارتقىشتاپ «كەتەيىكشى، كەتەيىكشى» دەپ دىگەرلەپ قويسايشى. ءتىلازار بالاداي مەنىڭ تىپتەن كونگىم كەلمەيدى، قيقارلىعىم ۇستاي قالادى وسىندايدا. وليانىڭ ىڭعايىنا جىعىلا قويمايمىن.

     توبەسىنە بولار-بولماس سابان ۇيىلگەن اعاش قورانى اينالا بەرە تەرەزەگە جابىستىم. باسباعىپ ۇرلانا قارايمىن. بوگدان ءولىپ-ءوشىپ سۇيەدى-اي، سۇيەدى-اي! وھ! ايمالايدى كەپ! لامارا ەكى كوزىن جۇمىپ العان. دەل-سال. بوگداننىڭ بۇيرا شاشىن مەيىرلەنە ۇيپالايدى... ەكى قۇلاعىم تاس بىتەلدى. ءون-بويىمدا، ايتەۋىر، بۇرىن بىلىنبەگەن ءدىرىل بار. جاسىل جارىق توگىلگەن تەرەزەگە قاعازداي جاپسىرىلدىم دا قالدىم. و-و، دۇنيە! بوگدان انا قىزدى تىزەسىنە وتىرعىزىپ تاعى ايمالايدى، تاعى ايمالايدى، تاعى سۇيەدى. وھو-ھو-ھو، بىلق-سىلق ەتكەن اق جۇمىرتقاداي لامارا سۇيەۋگە جاراماي قۇلاپ بارا جاتقانداي.

     بىرەۋ قولىمنان جۇلقي تارتىپ بارادى. جالت قارايمىن – وليا عوي. ماسساعان، قارابيداي. بۇعان نە بولعان، بەتىن باسىپ سولق-سولق ەتەدى. مىنا قىزعا بىردەڭەنىڭ شالىعى تيگەن شىعار، الدە مەنىڭ ەسىم اۋىستى ما؟ ماڭدايىن ۇستايمىن – ساپ-سالقىن. ءوز ماڭدايىمدى سيپالايمىن – تاستاي. ەشتەڭە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.

-          ساعان نە بولدى، بىردەڭە كورىندى مە؟

-          ءيا، ءيا!

-          ايتساڭشى، نۋ، گوۆوري جە؟

-          ءجاي، ەشتەڭە ەمەس...

-          ەندەشە،   ەسىڭ   دۇرىس   پا؟ ساعان   ەشتەڭە   ەمەس. بوگدان   اتىپ  شىعىپ مەنى ۇستاسا،

جەلكەمدى ۇزبەي مە؟ ءبىر كلاستا وقىپ جۇرگەنىمىزگە ول ء«تىپا» دا دەمەمەيدى. سولقىلداما دەيمىن، ايتپەسە، تۋرا بار عوي، جالعىز قالدىرىپ كەتەم.

-          مەن، مەن بار عوي جاقسى كورەم...

-          ا-ا، نەنى؟

-          انانى.

-          كىمدى، لامارانى ما؟

-          ەگو! بوگداندى، وھو-ھو-وي، سونى...

-          ا-ا، ە-ە... ۋھا-ھا-ھا! بوگداندى دە، ىشەگىم-اي!

-          ءانۋار،  كۇلمەشى،  پروشۋ تەبيا،  ۋموليايۋ تەبيا! كۇلىپ  قايتەسىڭ، بۇعان  كۇلۋگە  بولا ما

ەكەن!؟ نە نادو! – دەيدى قازاقشا-ورىسشاسىن القىنا ارالاستىرعان وليا جىلامسىراي. ونىڭ داۋىسىنان جالىنىشتان دا وزگە، مەنىڭ ورەم ءالى جەتە قويماعان الدەنە بارىن سەزگەندەيمىن. كۇلكىم عايىپ بولدى، سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ماناعى قىلىقتارىمنىڭ ءبارى سۇيكىمسىز، ءبارى ءارسىز، ءبارى سۇرعىلت ەكەنىن ەندى عانا شامالاعاندايمىن. ەكى بەتىم لەزدە دۋ ەتە ءتۇستى. ونىمدى وليا كورمەي-اق قويسىن. بۇرىلىپ الا جۇگىرە جونەلدىم. سوڭىمنان وليا دا دەدەكتەپ كەلەدى...

 

                                                                             كۇز

 

     جاۋىپ تۇر، جاۋىپ تۇر. قۇنجىڭداي جاعالاسقان، قۇجىناي ساپىرىلىسقان جاپىراقتار. بايانى تايعان باق ءىشى استان-كەستەن. سارعايا پىسكەن باۋرساق جاپىراقتار جاعانى جاعالاعان ورىندىقتاردى كومكەرە بەرىپتى، كومە بەرىپتى. وكپەلى دۇنيە، مۇڭلى كۇز، مۇڭايعان باق. اۋەدە ولەۋسىرەگەن ساۋلەم دە جوق. قابارعان قوراشويىن بۇلتتار عانا. اۋدەمنەن، الدەكىمنىڭ اۋلاسىنان شيرىققان توبەت ساڭق-ساڭق ەتىپ قوياردا-قويمايدى. شىمىر شىنجىرىن ءۇزىپ جىبەرەردەي. بىرەۋ تارپا باسسالىپ قىلعىندىرىپ جاتقانداي اۋىل ورتاسىنداعى بۇزىلعان رەپرودۋكتور قىرىلدايدى. تىڭداي قالىڭىز، سەلت ەتپەي قۇلاق ءتۇرىڭىز. ناق وسى مەزەت اپ-انىق سىرت ەتە قالادى. ۇزىلگەن جاپىراق ۇنىنە تەك ءتۇن بالاسى عانا ەلجىرەي قۇلاق تۇرەسىڭ. ساپ-سالقىن جاپىراق ۇستىندە ءدال وسىلاي بەيعام، بۇكىل الەمدە جالعىز ءوزىڭ بارداي وتىرا بەرگىڭ كەلەدى، اۋناپ-اۋناپ العىڭ كەلەدى. جاپىراقتار جاۋىپ تۇر، توگىلىپ تۇر. «كۇز» دەگەن كىرتيگەن مەيمانىڭ وسى ەكەن عوي. مىنا جارىق دۇنيەدە وسىنداي مەزگىل بارىن مەن بۇگىن عانا اڭعارعاندايمىن. اڭداماي جۇرە بەرۋىم دە مۇمكىن ەدى-اۋ. سۇمدىق قوي بۇل، سۇمدىق.

     سونوۋ شالعايدان، قيىر شەتتەن اۋىلدىڭ وسى جاداۋسىز، جايسىز كۇزىنىڭ ءجۇزىن كورىپ قايتۋعا ارنايى كەلگەننەن ساۋمىن با؟ تۋعان جەردىڭ، وسكەن ەلدىڭ لەبى مە مەنى وزىنە تارتقان. نوستالگيا ما؟ ايتەۋىر ۇشقان قۇستاي جەتىپپىن. قاناتى بار بەيشارالار تۇستىككە اتتانسا، مەن تەرىستىكتەن ءبىر-اق شىعىپپىن. كەيدە سۇراۋ بەلگىسىنە، كەيدە لەپ بەلگىسىنە ۇقساي، شىعىسقا قاراي  سىزىپ بار جاتقان سوناۋ جاپ-جاسىل پوەزدان ءتۇسىپ قالىپپىن. كورشى اۋىلداعى جالعىز اپكەمە دە سوققامىن جوق. وسىندا كەلدىم. جالعىزبىن. مەن مۇندامىن. سوندا، شىركىن-اۋ، قالعاندارىمىز قايدامىز؟ ويلانىپ كور، ءانۋار، ويلانىپ كور. يا-يا، لامارا اقمولا اۋىل ششارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا، انيۋتا مىنا تۇرعان تالدىقورعان تەحنيكۋمىندا، بوگدان بارناۋلدا، كىرپىباس ياحيا سەمەي مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىندا. «ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن, بالالىق بازارىمنىڭ كۋاگەرى، ولياجان، سەن قايداسىڭ؟» - دەسەم، سەن: «مەنى قالاي ۇمىتتىڭ، ءانۋار-اۋ، مەن قاراعاندىدامىن. دارىگەرلىك ينستيتۋتتا مۇدىرمەي وقىپ جاتقانىمدى وزىڭە تالاي جازىپ ەدىم عوي»، - دەپ، وكپەلەگەن ادامنىڭ سىڭايىن تانىتار ەدىڭ. ەھ، تاپ قازىر كەزدەسسەك قوي بارلىعىمىز ءۇلارداي شۋلاپ. مەنىڭ قالاي جالعىزسىراپ وتىرعانىمدى بىلسەڭدەر عوي، سەندەر؟

     قازتابان جاپىراقتار توگىلىپ تۇر، سۋسىلداپ تۇر. قوڭىر كۇزدىڭ سىلەكپە شىعارار، كۇن قۇرعاتپاس جاڭبىرى دا كەلىپ قالعان شىعار. تاياۋ قالدى، تاقاۋ قالدى. نە دەپ كەتتىم مەن وسى؟ ارنارسەنىڭ باسىن شالىپ. الدەنەنىڭ ءۇنى ويىمدى بولە بەرەدى، ناقتىلى نە ويلاپ وتىرعانىم دا ءبيمالىم. ادامنىڭ وسى ءبىر  الاڭ-بۇلاڭ كەزدەرى-اي، وزىڭە ءوزىڭ جۇمباقسىڭ.

     ايتۋار جاقتا – كۇبىرلەگەن كىبىرتىك. الدەبىر بالاڭ اقىننىڭ ارناۋ ولەڭى مە. كىمگە ەكەن؟ سىڭعىرلاعان تەڭگە كۇلكى. قۋراعان جاپىراقتاردى سىڭسىتىپ بەرى بەتتەگەن سىقىلدى. ورنىمنان تۇرىپ، وزىمە ەجەلدەن تانىس باقتى جاڭا كورگەندەي كەزىپ كەلەمىن. تاماعىم قۇرعاپ، ەرنىم كەزەرگەندەي، سۋساپ، شولىركەگەندەيمىن. وزىمنەن-ءوزىم قىستىعامىن. مەدالونعا ۇقساعان اي دا بۇلتقا بايلانىپ، اق ءجۇزىن ءبىر جارق ەتكىزبەدى.

     جاپىراقتاردى قوبىراتا ءجۇرىپ كەلەمىن، ءجۇرىپ كەلەمىن. بۇيىعىپ، ءبۇرىسىپ وتىرعان ەكەۋدى سونادايدان اينالىپ وتەمىن. «اينالايىندار-اۋ، بۇل مەنىڭ باعىم عوي. ماعان، ەڭ بولماسا، ءبىر ءتۇندى قيساڭدارشى!» - دەپ ايقايلاعىم كەلەدى. ياپىرماۋ، سوندا وسىلاردىڭ وتىرىسىن قىزعانعانىم با راسىمەن. ىسىنىپ، ورتەنىپ بارامىن. موينىمداعى كاشنەنى قىرىق بۇكتەپ پلاششىمنىڭ قالتاسىنا سالامىن. ءبارىبىر كۇيىپ بارا جاتىرمىن. القىنىپ، بۋلىعىپ كەتتىم، كوزىمە ىپ-ىستىق جاس كەلگەندەي. ورامالىم قۇپ-قۇعاق.

     قالتارىستاعى بوس ورىندىققا سىلق ەتە ءتۇسىپ ۇزاق وكسيمىن، ەكى كوزدەن تارام-تارام جاس اعادى. بۇل دۇنيەدە مەنى اياپ، مەنى جۇباتار جان قايدا؟ قاي-قايداعى بۇلتالاق، شۇبالاڭ ويلار ءيىرىمى مەنى شىركوبەلەك اينالدىرا جونەلەدى. بۇل نە پالە، ماعان نە بولدى وسى؟ كەۋدەمدەگى جاس الىپ جاتقان اقكوزە قاڭسىپ، بوس قالعانداي. «بوس كەۋدە، قۋىس كەۋدە»، - دەپ جۇرەك-سەرىك سولقىلداتا كەلىپ سوعادى. باس كوتەرۋگە اينالا تىنىشتىعىنان سەسكەنگەندەيمىن. بويىمدى بيلەگەن سىلبىرلىققا مالىنىپ، وسىلاي وتىرا بەرگىم كەلەدى ەزىلىپ. ومالىپ وتىرا بەرگىم كەلەدى.

     باياعىشا بۇلبۇلدار نەگە سايرامايدى؟ سايراماي-اق قويسىن، ونى قايتەم. كۇزدە قۇيقىلجىر بۇلبۇل قايدا؟ ونىڭ دا ءوز داۋرەنى بار. ۋاقىت دەگەنىڭنەن نە مۇسىركەۋ، نە اياۋشىلىق كۇتەسىڭ؟ تەڭىز تولقىنىنداي شايىپ كەتتى، الىپ كەتتى بارلىعىن ءتۇپسىز تۇڭعيىعىنا. كوز جاسىم قايدا – قۇرعاپ قالعان، ەرنىم كەزەرەدى، وڭ قۇلاعىم شىڭىلداي جونەلەدى. وسى بەيۋاقىت مەنى دە بىرەۋ، ەتەنە جاقىن بىرەۋ ەسكە العان دا. كىم بولساڭ دا ۇلكەن راحمەت ساعان، بەيمالىم جاناشىر.

     الاقانداي جالعىز جاپىراق شىركوبەلەك اينالىپ ۇزاق قالىقتايدى. جايسىز جامباستاعان تامام جاپىراقتى جۇگىرمەك وكپەك الىپ قاشىپ، سىپىرىپ بارادى. قوڭىراۋدان كەيىن تىسقا  جامىراي، جاپاتارماعاي جۇگىرە شىققان بالالارداي.

     اسپان كۇمبەزىندەگى جاڭا-جاڭا اشىلىپ كەلە جاتقان جارىق-سىزاتتى كۇنباتىستان قاتىپ، قاعىنىپ كەلگەن قارا قارعاداي بۇلتتار كوكتەپ ءوتتى. نوسەرلەتەر مە ەكەن، قايتەر ەكەن؟ ءاي، ازىرگە تاما قويماس. ءبىزدىڭ جاققا ونىڭ تونەر مەزگىلى دە، توگەر مەزگىلى دە ءالى الدا عوي. سوڭىرا عوي.

     وسى كۇزگى جاپىراقتاردىڭ وزگەشە ءبىر ءيىسى بار. راحاتىن-اي، پاھ! ۋىستاپ الىپ شاشىپ جىبەرەمىن. نەگە عانا ورتەيدى ەكەن سورلىلاردى؟ ورىمدەي جاستىڭ ەرتەڭى، قاۋساعان قارتتىڭ بۇگىنگىسى ەمەس پە عارىپتەر.

     تىپىرشي ويناقشىپ شىعا كەلگەن تىزىلداق جەل سارى جاپىراقتاردى نوسەرلەتە توگىپ-توگىپ جىبەردى. اعاش بىتكەندى سىلكىپ-سىلكىپ تاستايدى. قالىقتايدى ولار، تەربەلەدى ولار، دىرىلدەي ولار، اندەي سوزىلادى ولار. اندەي، اندەي... اندەي! اپىراۋ، اپىراي ء«ان» دەدىم بە؟ راسىندا ءان بە؟ ءان عوي مىناۋ!

                                                             ساعىنىش قوي،

                                                             ساعىنىش قوي،

                                                             سارىالا جاپىراقتار...

     ءان!!! ورنىمنان اتىپ تۇردىم. سەيىلىپ كەتپەسىنشى، تاراپ كەتپەسىنشى، ءۇزىلىپ قالماسىنشى. كوز جازىپ قالماسام يگى ەدى. تۇرا ۇمتىلدىم. نەگە جۇگىرىپ كەلەم، نە ىزدەپ كەلەم – ءوزىم دە بىلمەيمىن. ەنتىگىمدى باسا السامشى. نە بولدى ماعان، نە كورىندى ماعان؟ ءسۇرىندىم-اۋ، ۇزىننان ءتۇستىم-اۋ. تۇرا سالا ۇزدىگە ۇمتىلامىن، تورعايداي جۇرەك ءلۇپ-ءلۇپ سوعادى ۇياسىندا. قول سوزىمدا ءان كەتىپ بارادى. جەتتىم-اۋ، انە، جەتتىم، مىنە، جەتتىم. ۇھھ! وي-وي، مىناۋ انيۋتا عوي...

-          انيا، انيۋتا، اننا! مەن عوي، ەتو – يا! - دەيمىن بار داۋىسىممەن.

     ول جالت بۇرىلدى. پلاششىنىڭ ەتەگىن قىمتاي، بىرەۋگە جول بەرگەندەي ۇركە جالت بۇرىلدى. تاڭدانۋ مەن توسىرقاۋ. وسى ەكىۇداي قالاي-قالاي مەنىڭ دە بويىمدا بۇلقىنعانداي.

-          ءسىز... سىرتتاي قاراعاندا وتە ۇقسايدى ەكەنسىز. ءسىز كەشىرىڭىز، بىرەۋمەن شاتاستىردىم،

ايىپ ەتە كورمەڭىز. مەن، مەن ءوزىم، ءوزىمنىڭ كەيدە سوندايىم بار، - دەي بەردىم اۋزىما ءسوز تۇسپەگەن سوڭ. بەيتانىس قىز ترانزيستورىن وشىرە، جەدەلدەتە باسىپ ۇزاي بەردى. اندەي سىزىلىپ ءتۇن قۇشاعىنا ءسىڭىپ كەتتى. اركىمنىڭ ءوز شىرقاۋى بار دەگەن، مىنە، وسى. مەنىڭ كۇتكەنىم وسى ءان بە ەدى؟.. ۇسقىنى جامان ۇيلەسىمسىز دۇنيە-اي...

     مەنىكى نە ۇزدىگۋ، نە اڭساۋ وسى؟ مىنا جالعاندا بار نارسە مە، يا ساعىم قۋعان الاوكپە كوڭىل ءدىرىلى مە؟ اننا، انيۋتا... وزگەلەردەن گورى وسى كوككوز بەلورۋسكا ويىما نەگە ورالا بەرەدى؟ مەكتەپتە جۇرگەندە بارىن دا، جوعىن دا اڭعارماۋشى ەدىم عوي. وۋ، وسى بۇگىن ساعان نە بولدى، جولىڭ بولعىر، ءانۋار-اۋ؟ بويران-بوتقاڭ شىقتى، كوز جاسىڭدى كول قىلدىڭ. تانىدىڭ دا تانىمادىڭ، جازا باستىڭ دا جاڭىلمادىڭ دەيمىن وزىمە ءوزىم. ەندى قايتسىن، تاعاتى تاۋسىلعان پەرىشتە-جۇرەك كەۋدە ەسىگىن ىزاقورلانا تەپكىلەپ جاتىر.

     جاپىراق قۇشاقتايمىن، شاشىپ جىبەرەمىن. شەڭگەلدەيمىن دە ماڭدايىما باسامىن. باس اۋعان جاق – قاي جاق؟ وسىنداي دا قاڭعىباس قاۋىشۋ بولادى ەكەن. ول، بالكىم، سەزىم بە ەكەن. ول الدە نازىكتىك پە؟ ءبارى مۇمكىن. «قوي ءارى، مۇمكىن ەمەس» - دەيدى ەندى-ەندى اقىلعا كەلگەن باسىم. ء«بارى ىقتيمال، ءبارى مۇمكىن»، - دەيدى ءاردايىم اقىماق. ءاردايىم بەبەۋ جۇرەك...

 

                                                                       كوكتەم

 

-          اريداراي، اريداراي، اريداراي... ءبىر كۇنى ۇيىقتاپ كەتسەم. ويانباسپىن...

     سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، ادبەن ەسەڭگىرەپ جۇرگەن بۇل ءبىزدىڭ بوگدان. داۋىسىنان تانيمىن. يت ولگەن بارناۋلدان جەتىپ كەلگەنىن كەشە ەستىگەنمىن. ءوزىمىزدىڭ لامارا مەن ياحيا باس قۇراپتى دەگەندى الدىڭعى كۇنى ەستىگەنمىن. نە دەيىن بوگدانعا. ايايمىن. مەن اياعانمەن انالار اياي ما. مەنىڭ ەسىركەپ-مۇسىركەۋىمدى ول كوتەرە مە؟ مۇندايدا جىلى ءسوز ايتۋ بەكەرشىلىك قانشا جاقىن جۇرسەڭ دە الىسىڭ ارلى بولار. 

     سابازىڭ مي باتپاقتى ەزگىلەپ، جازعاسالىمعى ىركىلدەك سۋدى شالپىلداتىپ بەرى بۇرىلدىى. قازاقتىڭ شەرلى اۋەنىنەن حوحولدىڭ مۇڭلى اۋەنىنە كوشتى. اپ-اششى. اڭىراتىپ كەلەدى. بوگداندا مۇنداي تەنور بارىن بۇرىن كىم بىلگەن.  

                                           نiچ ياكا مiسياچنا، زوريانا، ياسنايا.

                                           ۆيدنو، حوچ گولكي زبيراي.

                                           ۆيدي، كوحانايا، پراتسەيۋ زمورەنا، حوچ نا حۆيلينوچكۋ ۆ گاي.

                                           ۆيدي، كوحانايا، پراتسەيۋ زمورەنا، حوچ نا حۆيلينوچكۋ ۆ گاي.

 

                                           سيادەمو ۆكۋپوچتسi تۋت پiد كالينويۋ – ء ى ناد پانامي يا پان!

                                           گليان، مويا ريبونكو،- سرiبنويۋ حۆيلەيۋ ستەلەتسيا پولەم تۋمان.

     سالمىرەيىپ تۇرعان مەنى بايقاپ قالعان سەكىلدى. سونادايدان قولىن بۇلعاپ كەلەدى. قايىقتاي ەسىپ كەلەدى.

-          ەھە،  اھ-اھ،  ەي،  مەنىڭ  شىققىر  كوزىم،  كىمدى كورىپ تۇرسىڭ؟ بۇل شىنىمەن سەنبىسىڭ؟

ءتاسمۇسىن ەكەن دەسەم، باسىن يزەيدى-ەي مىناۋ. شىنىڭدى ايتشى، مەنىڭ الدىمدا تۇرعان راس سەن بە، الدە قۇر ەلەس پە؟ كەيىنگى كەزدە ماعان تەك ەلەس قانا سەرىك. مەنى قۇداي ۇردى، مەنى جىن سوقتى، مەن  بار عوي، جىندانىپ كەتتىم. قورىقپا، قورىقپا! ساعان زالالىم جوق. مەن ايتىپ پا ەم، الدە سەن ايتتىڭ با، جوق باسقا ءبىر دانىشپان ايتتى ما، ا-ا: «تىنشىڭدار، عارىپ پەرنەلەر»، - دەپ؟

-          اپوللون مايكوۆ بولار، - دەيمىن  مەن  ءسال   شەگىنشەكتەي. تىتىركەنىپ  كەتتىم.  بوگدان

ءومىرى بۇلاي سويلەمەيتىن، تىكەسىنەن تارتاتىن، ءومىرى استارلامايتىن.

-          ءيا،  سول  بولسا، سول  شىعار. ءبىر  بىلسەڭ – سەن بىلەسىڭ. ول  كىم  ءوزى؟ ءاي،  كىم  بولسا،  ول

بولسىن. مەن ءوزىم دە دە، جالپى، اقىن جاندىمىن. دۇرىس ايتقان ءيتىڭ، دۇرىس. ءتىرى مە ءوزى؟ مەن ونداي ولەڭ جازعان كۇنى اسىلىپ ولەر ەم. قاعاز بەتىنە اناداي ءسوز تۇسىرگەن ادام ءتىرى جۇرمەسە دە بولادى، سولاي ەمەس پە؟ بىراق اسىلىپ ءولۋ دە، اتىلىپ ءولۋ دە، ۋلانىپ ءولۋ دە تاڭسىق ەمەس. ءبارى كلاسسيكتەردەن قالعان. كۇپىر بولمايىق. ءولىم شاقىرمايىق، ءتىرى جۇرسەك – ولمەسپىز. سلوۆوم، ەتو – پرەليۋديا، سلوۆەسنايا ەكۆيليبريستيكا. بa’ستا! ءۇي، ءاي، سەن! مەنى راسىمەن ەسىنەن اداستى دەپ تۇرمىسىڭ؟ مەن بە، مەن باقىت بۋىنا باسى اينالعان ادام ەدىم. قازىر شە، قازىر، تاپ وسى ءسات ساۋمىن، ساپ-ساۋمىن. سەن بەرى قارا. ەكى قولىمدى ۇستاشى – تاستاي عوي. ۇستا دەيمىن! - ول جاعامنان الىپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى. - سەن باقىتتىسىڭ، سەن ەشكىمدى ءسۇيىپ كورگەن جوقسىڭ. جۇرەگىڭ كۇل-پارشا بولعان جوق، ءبىلدىڭ بە؟! مەنەن وتكەن شەرلى جان جوق، مەنەن وتكەن سورلى دا جوق. مەن ەندى مۇڭعا اينالام، كوزدىڭ جاسىنداي كىرشىكسىز مۇڭعا باتام. ءموپ-ءمولدىر. مىنا كوكتەم قانشاما جىلىلىققا بولەسە دە مەن سۋىنا بەرەمىن. ساۋدىراعان قۋ سۇيەگىم عانا قالادى. اركتيكاعا اينالام. سىبىردەي دىردەكتەيمىن.ءۇھ! قايعى-مۇڭىن كولدەنەڭ كوك اتتىعا السىزدەر عانا شاعادى دەپ تۇرسىڭ عوي. جو-جوق، قاتەلەسەسىڭ. مەن ساعان عانا ايتام، سەن تۇسىنەسىڭ، سەن بوتەنىم ەمەسسىڭ. - دەپ باسىن شايقايدى. ايقاسقان تىستەرى شاقۇر-شۇقىر. مەن ايران-اسىرمىن. بوگدان قايراڭعا شىقتان بالىقتاي بىردە تىنشي، بىردە تۋلاي قالادى.

     ول سۇق ساۋساعىن كوككە كوتەردى – ونىسى تاعى بىردەڭە ايتامىن دەگەنى.

-          مەن قۇدايداي سەنىپ ءجۇردىم ەمەس پە؟ مەنىڭ ءانىم ياحيانىڭ اۋەنىنە اينالادى دەپ كىم

ويلاعان سوناۋ بارناۋلدا تەنتىرەپ ءجۇرىپ... مەن مەلودراماعا عانا جارايتىن قابىلەتسىز اكتەر ەكەنمىن، لامارا مەن ياحيا ءوز رولدەرىن بيسكە ورىنداپ شىقتى. براۆو! جاعىمسىز كەيىپكەردىڭ،  ناقۇرىستىڭ بەينەسىن سومداۋ مەنىڭ ماڭدايىما جازىلىپتى. وعان دا شامام جەتپەدى. اقىر-اياعى سەن دە سەنبەي تۇرسىڭ. سەن ءتۇسىنشى، سەن تۇسىنۋگە ءتيىسسىڭ. ولار دا، ەل دە مەنى جەر قىلىپ كەتتى، ءولتىرىپ كەتتى. ال مەن جۇرتتىڭ بارىنە جاقسىلىق جاساعىم كەلەدى. مەن جۇمساقپىن. ۇلپىلدەكپىن، ەشكىمگە قيانات جاساعىم كەلمەيدى. - ەندى ول يىعىما قولىن سالىپ سىبىرلاي سويلەدى. - مەن جىلامايمىن، بىراق كەۋدەدەگى شەردى قايتەم، شەر بار عوي مەندە، شەردەن قالاي ارىلام! ال، ءبىز نە ىستەر ەكەنبىز، قاراسىن دا تۇرسىن. كورەرمىز كىمنىڭ كىم ەكەنىن... وسى مەن شىنىندا دا ساۋ ەمەس شىعارمىن. تاپ قازىر نە دەپ، نە قويعانىمدى شامالاي الۋعا ءحالىم جوق... مەن دە ىرعالماي، سروچنو ۇيلەنەمىن. بۇل وي قورىتۋ، تۇيىندەۋ. مەنىڭ تاڭداعان اقىرعى ءرولىم – وسى. جوق. رول ەمەس، رول ەمەس. وزىمە ءوزىم كەسكەن ۇكىمىم. ءجون بە؟

     ول جاۋابىمدى كۇتپەستەن ءوزى سويلەپ كەتتى. ءار ءسوزىن سىعىمداي شىعاردى، مىقتاپ ءسىڭىرىپ السىن دەگەندەي ءار ءسوزىن شەگەلەي قاقتى. ونىسىز دا زەيىن قويا تىڭداپ تۇرمىن، مەنەن ارتىق زەيىندىنى قايدان تابارسىڭ،

-          ءيا،  لامارادان  الدانعان  ەكەنمىن  دەپ  مەن  بۇكىل  جارىق دۇنيەنى مانسۇق ەتپەيمىن.

مانادان بەرى مەن ءوز قارا باسىمنىڭ مۇڭىن شاعىپ تۇر دەيسىڭ بە؟ جو-جوق، بۇل – تىزبەكتى رەاكتسيا، جالعاسى بار مۇنىڭ... ەكەۋمىز اكادەميك اتانباساق تا، «ماڭگىلىك قوزعاۋشى» ويلاپ تاپپاساق تا، ارقايسىمىزدىڭ ءوز ورنىمىز بار. سولاي ەمەس پە؟ سەن كوپ سويلەدى، بالپىلداپ كەتتى دەپ مەنى جازعىرا كورمە. بۇل زاماتتا ءوزىڭدى ۇعاتىن ادامدى تابۋ وڭاي ەمەس، ونى ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ. ءىم-ءىم... ساعان قالاي دەسەم ەكەن. ءۇي-ءىش توي قامىندا، لۆوۆتاعى اعا-جەڭگەلەرىم دە كەلە جاتىر. ال ءبىزدىڭ ءجۇرىس بولسا – مىناۋ. ۇمىتۋ قيىن، جۇرەكتەن جۇلىپ تاستاۋ ودان دا قيىن. ازاپ. جار-ر-رايدى. دۇرىس ايتاسىڭ، ءبىر ادامنىڭ قايعىسى عالامدىق تراگەديا ەمەس. بىراق ەكى ادام، ءتورت ادام بولسا شە؟ الىپتىڭ ءوزى ۇساقتان قۇرالماي ما؟.. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: بارقادار تاپتىرمايتىن ەسكى-قۇسقىنىڭ ءبارىن تارك ەتىپ، مەن انيۋتاعا ۇيلەنەتىن بولدىم. مەن الدەكىم سەكىلدى نايقالماي، شايقاقتاماي وسىلايشا شۇعىل شەشىم قابىلداعاندى ۇناتامىن. سەن كەشىر، بايقۇس قىز مەن سۇيەدى، مەنى. ء«وزىڭ سۇيگەندى ەمەس، ءوزىڭدى سۇيگەندى ال» تاپ مەنىڭ الدىمنان شىعا كەلدى. بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. توي بولاتىن بولدى. ءبارىڭدى شاقىرامىن. ءبىزدىڭ اۋىلدا دۇركىرەگەن ەكى توي. ەكى قۋانىش. قىزىقتاڭدار، شاتتانىڭدار، جادىراڭدار ءبىزدىڭ تويىمىزدا. ءبىتسىن، بىتكەنى جاقسى ءبارىنىڭ...

     راس، تاس ءمۇسىن ەكەنمىن. وسىنىڭ ءبارىن تىڭداپ تۇرۋعا ءداتىم قالاي شىدادى. اششى ايعايعا باسقاندايمىن، داۋىس شىعار ەمەس. تاستاي قاتقان جاندا داۋىس قايدا؟ جاعامداعى تۇيمەلەر بىرت-بىرت ءۇزىلدى. تىنىسىم تارىلىپ بارادى، تۇنشىعىپ بارامىن. تۇنجىردىڭ تۇبىندەمىن.

-          نە-نە،  نەمەنە؟! ونى  سۇيەسىڭ  بە  سەن، سەن؟! سەن!!! - مەن  دە  ەل   سياقتى ەت-سۇيەكتەن

جارالعان ءتىرى جان شىعارمىن، تىپىرشىعان جۇرەگىمە يە بولا الماي قالدىم. قاس قاعىمدا بۇلىڭعىر تۇمان، جاسىل وت، قارا تۇنەك، كوك مۇز – ءبارى قوسىلىپ، بىردەن جايپاپ وتە شىقتى. وزەگىمدە جىلت-جىلت ەتكەن قارا كومىر عانا قالدى، كوڭىل عانا شالا بىقسيدى. جەپ-جەڭىل سەكىلدىمىن، ءوزىمدى ءوزىم اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن سياقتىمىن. ەندى مەن ناقۇرىستىڭ وزىندەيمىن. تەربەلىپ تۇرمىن، تەڭسەلىپ تۇرمىن.

-          مەن   شە،  مەن   شە، - ەرنىم  يكەمگە  ارەڭ  كەلدى، - ءبىزدىڭ  ۋادەمىز  بار  عوي. سەن  سونى

بىلەسىڭ بە؟..

-          ول  مەنى  سۇيەدى،  مەن  ءبارىن بىلەمىن، - دەيدى بوگدان بۋلىعا. اقىرىن عانا. - ول مەنى

سۇيەدى، ونى سەن دە بىلەسىڭ، ءبىلدىڭ بە؟!

     ەستىپ تۇرمىن، ەستىپ تۇرمىن. سونشاما ايعايلاماسا قايتەدى، مەڭىرەۋ ەمەسپىن عوي.

     بەلگىسىز ءبىر كەمەر شەكاراسىندا تۇرعاندايمىن. بەتىمە كوكتەمنىڭ الا جاڭبىرى دىم بۇركە باستادى. اينالا تاس بالبالداي جىم-جىرت. كىمگە ءتىل قاتسىن. كىمدى جۇباتسىن. الا جاۋىن قۇيعان مىنا قاراڭعى تۇندە ەكەۋمىز دە جالعىزبىز.

 

 

                                                                     قىس

 

     اۋە سوگىلىپ، اق ۇلپا سەبەلەپ تۇر. اسپان اسپازىنىڭ قازانى اسىپ-توگىلىپ، اپپاق باقباقتار قۇج-قۇج قاينايدى. كىرپىگىمە، قاسىما نازىك ورنەكتەر ىركىلەدى. جۇقالتاڭداۋ ينەلىك قاناتىنا ءسال عانا ساۋساق تيگىزسەڭ نەتتى – ەرىپ جۇرە بەرەدى. ءاپ-ساتتە عايىپ بولادى. ادام  تۇيسىنە الماس، جان بالاسىنىڭ ورەسى جەتپەس سىر بار-اۋ وسىلاردا. دۇنيەدەگى پاك، مۇنتاز، تازا نارسەلەردى جاس كەزىمىزدە وسى تاقىلەتتەس زاتتارعا بالاۋشى ەدىك. قايدا قالدىڭ سول بالالىق شولجاڭ، بالاڭدىق بەيقامدىق، ارنادان اسقان ارمان مەن قيال؟! ەھ! ساباعا تۇستىك قوي، ەندى كوشە ءتارتىبىن استە بۇزبايتىن ۇلگىلى جۇرگىنشىلەر ساناتىنا قوسىلارمىز. جۇرت پىكىرىن قادىرلەيتىن جاسقا دا كەلدىك. وپىنساڭ دا، وكىنسەڭ دە وسى ەندى...

     جيىن دەگەن وسى ەندى. ىشتەگىلەردىڭ كەيبىرەۋىمەن شۇرقىراسا قاۋىشتىق، كەيبىرەۋىمەن سابىر ساقتاي قول الىستىق. ارقالىعى بيكەشتەي مايىسقان ورىندىقتارعا شالقايا جايلاسىپ جاتىرمىز. ولگا ءاپ-ساتتە ايەلدەر اۆتونومياسىنا كىردى دە كەتتى. ساياق قالعان – مەن. امىسە ءوستىپ جۇرگەنىم، جۇعىمىم جوق بەيباقپىن. سوزگە دە قاتىسا الماي وتىرمىن ازىرگە. ەرلەر اۋزىندا – وتكەن-كەتكەن وقيعالار، حوككەيدەن الەم چەمپيوناتى، حالىقارالىق جاعداي، مال قىستاتۋ ناۋقانى.

     مەن ءتۇزدىڭ شىڭىلتىر ايازىن، قۇيقىلجىعان قار قۇيىنىن، الاسۇرعان بەتپاق بورانىن كوز الدىما كەلتىرەم، كەلتىرەم دە كۇرسىنەم. مانا، وسى ۇيگە تاياردا وليانى قولتىقتاي ءوزىمىزدىڭ باق اراسىمەن وتكەنمىن. ۆيكينگتەر ىسپەتتەس قاراعاشتار، تەرەكتەر مەن قايىڭدار اپپاق شاشتارى جالبىراي قاتىپ قالىپتى. ەسىڭدە مە دەپ ەسەندەسكەندەي. ءبارى دە كوكىرەگىمدە سايراپ جاتىر. وليا قالاي كۇرسىنبەسىن، سەزىپ كەلەم. سول ءبىر جازدىڭ كۇندەرىن، باياعى ءبىر مۇڭلى ءتۇندى ەسىنە الدى ما؟ ۇمىتپاعان شىعار. قايدان ۇمىتسىن. بىراق سول بەكەتتەن ءتۇتىنىڭ الىستاعان سايىن ءبىر كەزدەگى ءولىپ-وشكەن دۇنيەڭە سۋىق تارتا باستايسىڭ با، قالاي؟

     ساباقتاستار كەزدەسۋىنە قايدان عانا كەلە قالدىم، وسىناۋ الاقۇيىن قىستا كەزدەسۋدى قاي كەمەڭگەر ويلاپ تاپتى ەكەن؟ ءتىپتى زاۋقىم جوق. الدە ىزعار مەن ىسسىنىڭ اراسالماعىن ولشەگىسى كەلگەندەر بار ما ارامىزدا. راس، بۇرىن ءپالساپادان گورى شارۋام الدا دەۋشى ەدىك، قازىر، مىنە،  سۇيەگىڭە تىنىشتىق پەن جىلىلىق جاقىن. زادى، رەتى كەلسىن، كەلمەسىن، ءوزىڭدى اقتاپ الار سىلتاۋ-سەبەپتى كولدەنەڭدەتۋگە بەيىمسىڭ. ونىڭ بىرەۋگە كەسىرىن تيگىزىپ جاتىر-اۋ – ساعان قازىر ءبارىبىر. بۇل ەندى – داۋاسى جوق اۋرۋ، ابدەن اسقىنىپ كەتكەن ءوزىڭدى ءوزىڭ اقتاۋ دەرتى...

     جان-جاعىما قارايمىن. جۇرت اسا كوڭىلدى. الدە ماعان سولاي كورىنە مە؟ جىگىت اعاسى بولعان مىنا ازاماتتاردىڭ وقۋشىلىق ءومىردى ەسكە الىپ وتىرعاندارى جاراسىمسىز دا شىعار. ءبارى باستان بۇل-بۇل ۇشقان سول قىزىق داۋرەندى ايتىپ تاۋىسا المايدى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەردىڭ ەستەرىنەن تىعىرشىقتاي، شەرتىپ قالساڭ جارىلارداي استرونوميا ءپانى مۇعالىمىنىڭ ءسوزى كەتپەيدى. انەكي، بوگدان مەكتەپپەن قوشتاسۋ كەشىندەگى استرونومىمىز بولىپ سايراي جونەلدى: «سەندەر – كوسموناۆتسىڭدار. ارقايسىلارىڭنىڭ ءوز وربيتالارىڭ بار. ۇشقالى وتىرسىڭدار ء دال قازىر. ءبىز سەندەردى ۇشىرامىز، ۇشاسىڭدار، سونان سوڭ، ە-ە، قوناسىڭدار». ەل قىران-توپان. ءازىلى مەن شىنى، كۇلدىرگى وقيعالار ستولعا وتىرعانشا تاۋسىلار ەمەس. قاۋقىلداسامىز، داۋرىعامىز، ءبىر-ءبىرىمىزدى كوتەرمەلەي سويلەيمىز. اقىرى داستارحانعا بەتتەيمىز. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە قالىپتاسقان بىرىڭعاي ادەت وسى بولار.

     ايەلدەر جاعى ويدا-جوقتا كلاسس جەتەكشىمىزدى ەلجىرەي ەسكە الىستى. مىنەزى قاتتى، ءىسى ءادىل ەدى دەستى. بىلەتىندەر ول كىسى مۇعالىمدىكتى قويىپ، كەڭەس جۇمىسىنا اۋىسىپ كەتتى. باسقا جاققا قونىس اۋداردى دەگەن جاڭالىق ايتتى. وسى كۇنى بالالاردى باعىپ-قاعۋ، شالوپايلاردى تاربيەلەۋ جاعى تىم قيىنداپ  كەتكەنىن ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى.

     قۇلاق ءتۇرىپ وتىرمىن. بالقىپ وتىرمىن. نەلەر يگى تىلەكتەر ايتىلمادى، نەلەر توستار كوتەرىلمەدى. ەموتسيانى، ەلىگۋ مەن جەلىگۋدى اڭساعان جۇرت. دۋ-دۋ، شارىقتاعان، كوتەرىلگەن كوڭىل. مەنىڭشە، بۇل جاساندى جالباقتاۋ، جىلتىراق تالپىشتەنۋ ەمەس. شىن ىقىلاس، شىن مەيىرىم.

     مەنىڭ كلاستاستارىم كەزەكپە-كەزەك سويلەپ جاتىر. انە  ياحيا دا لىپ ەتىپ ورىنان تۇردى.

-          قادىرلى كلاستاستارىم مەنىڭ، مەنىڭ قۋانىشىمدى تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.

ءبىز، جاراتىلىستانۋشىلار، ۇستامدىمىز، ليريكاعا ونشا كوڭىل بولە بەرمەيمىز، بىراق تاپ بۇگىن وسىلاي بولىپ تۇر. وعان نە قايران. وسى كەزدەسۋگە مۇرىندىق بولعان ءوزىم ەدىم. تالاي زامان ءوتتى. ون ءۇش جىل دەگەن وڭاي ما...

-          ون بەس جىل دەسەڭشى. - لامارانىڭ  داۋىسى  باسەڭ  شىقتى. ءجۇزى قىزارىپ، قوس كىرپىگى

ءدامىل-ءدامىل ايقاسىپ قالدى.

-          قاسىڭدا  تۇزەۋشىڭ  وتىرعانى  قانداي  كورىم. ون  بەس  جىل. ءيا، ءيا... جاڭىلا بەرەمىز

ءوستىپ. زۋىلداپ جاتقان ۋاقىت-اي! نەسىن ايتاسىڭ، سول ون بەس جىلدان كەيىن باس قوسىپ وتىرعاندا نەعىپ كوڭىل تولقىماسىن، نەعىپ جۇرەك ورەكپىمەسىن. لامارا ەكەۋمىزدىڭ تويىمىزدا ءبىرىڭ بولدىڭدار، ءبىرىڭ بولمادىڭدار. سونان سوڭ وتكەندى ءبىر شولىپ كەتەيىن. شىنىمدى ايتسام، مەن ومىرگە ءدان رازىمىن. ءبارىمىز دە اباي شالدىڭ وسيەتىن قاستەرلەپ، وزىمىزگە لايىقتى ورىندى ءدال تاپقانعا ۇقسايمىز. بۇل – بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، ەلدىڭ ءبارى ءوزى تۋراسىندا بايانداپ جاتىر عوي. سەمەي زووۆەتينستيتۋتىن تۇگەستىم. ودان بۇرىن، وزدەرىڭ جاقسى بىلەسىڭدەر، ەرتەرەك قيمىلداپ دەگەندەي، ءبىر جاعىنان اكە-شەشەمە سەپ بولسىن دەپ، كۋرد اعايىنداردىڭ ەڭ سۇلۋ قىزى لاماراعا ۇيلەنىپ العانمىن. لاكەڭ قازىر مەنىڭ بەس كوپيامنىڭ اناسى. ءوزىم باس مال دارىگەرمىن، لامارا باس ەكونوميست. ەت-مەت. سوعىم كەرەك بولسا، تەلەفون قۇلاعىن، اككۋرات، بۇراپ جىبەرسەڭدەر بولعانى. سەندەردەن اياعانىمدى يت جەسىن. ءبىراز كوپىردىم، جەتەر، وسى جەردە تاۋىپ ايتايىن. ءبارىمىزدىڭ جاراسىمدى جار تاۋىپ، ۇيلەسىمدى ءۇي بولعاندىعىمىز ءۇشىن تارتىپ-تارتىپ جىبەرەيىك. وسى ريۋمكەنى الماعانداردىڭ تىل جاعىنا شيقان شىقسىن...

     جاپاتارماعاي سوزىلعان سارى بىلەزىكتى قولدار، التىن جۇزىكتى ساۋساقتار. ءتۇيىسىپ تە جاتىر، توگىلىپ تە جاتىر، يشارا جاساپ جولدان قايتىپ تا جاتىر. جارسىمدى جار تاپقانىمىز، ۇيلەسىمدى ءۇي بولعانىمىز ءۇشىن دەدى-اۋ. جاراسىمدىلىقتان جارالعانبىز با،  الدە قىرىق قۇراۋمىز با – ول ءبىر جاراتقاننىڭ وزىنە ايان. وسى باتشاعاردى تاتپاسام دا قول سوزىم جەرگە جەتكىزەيىن دە قويايىن. وسى شاراپ پەن اراققا نە ەستەتيكا كەرەك، اقىر ىشەتىن بولعان سوڭ قىرلى ستاقانعا مويمىلدەتە قۇيىپ ءبىر-اق تارتپاي ما. مىنالار سىزىلا بۇراڭبەل حرۋستال ريۋمكەنى قينايدى... وسى ماعان نە بولدى، كوپشىلىك قىلىعىنا تورەلىك ايتار توبە بيلىكتى ماعان كىم بەردى. وزدەرى ءبىلسىن. قىناپتان سۋىرار قايقى قىلىش تا ءاپ-اسەم ەمەس پە؟

-          كەل، ء انۋار،  -  قوس   داۋىس  جارىسا  شىقتى.  زايبىم  وليا  مەن  انيۋتا.  قولىمداعى

قىزاراڭداعان شاراپتى سوزا بەردىم. سالدەن سوڭ قوڭىراۋداي سىڭعىر ەتە قالادى.

-          ول  ءبارىبىر  ىشپەيدى. اۋرە  بولماڭدار. ول اراق ءىشىۋشى مە ەدى؟ ونىڭ لاۋازىمى اراق-

شاراپتى كوتەرمەيدى... العاشقى ماحابباتى عوي، اننانى ۇمىتا قويماپتى، قاعىستىرۋىن قارا. حاھ-حاھ-حاھ! ءبىزدىڭ ايەل ولسە ويتپەيدى. قاتىندى باستان دەگەن. حاھ-حاھ-حاھ. شۋتكا! - ياحيا ىزديا، سىزدىقتاتا كۇلدى.

     مەنى اتىپ جىبەردى. كوزدەگەنى مەن بە ەدىم. ۋاقىت ءوتتى، ەت ءولىپ كەتتى. ال، ياحيانىڭ بۇل قاي قىلىعى. ماستىق دەيىن دەسەڭ، ماس ەمەس، قاستىق دەيىن دەسەڭ، قاس ەمەس. وتكەن كۇندى قاعىپ-سىلكىگەنى نەسى. ءبارىمىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزگە جاپسىرىلعان قۇراقتاي ەكەنىمىز قۇدايعا دا، بىلايعا دا ايان عوي. وعان ەندى وكىندىڭ نە، وكىنبەدىڭ نە. ال، مىنا ياحياعا نە جەتپەيدى؟ ا-ا، ە-ە، ەندى ءتۇسىندىم. مەنى اتقان بوپ، وعىن بوگدانعا دارىتپاق قوي. ونىڭ ەجەلدەن قوساستار  ەكەنىن جاڭا بىلگەندەي بولعانىم نە؟ اۋليەنىڭ ايەلىنەن دە كىرشىك ىزدەيتىن وسىنداي بۇقپانبايلار ەمەس پە؟..

     اننانىڭ قولى ءدىر-ءدىر قاعادى. تۇسەدى-اۋ، تۇسەدى-اۋ، بىرەۋ نەگە ۇستامايدى. ايتتىم عوي، بىت-شىتى شىقتى. قىمبات حرۋستالدىڭ كۇل-پارشاسى شىقتى. جۇرت جىم بولدى.

-          نا سچاستە، اننا نا شەە! - دەپ ياحيا عانا قاۋدىرلاي كۇلدى.

-          ءاي،  وشاعان  باس  نەمە!  ەجەلگى  بۇلاڭىڭا  قايتا  باستىڭ  با؟  مەن  سەنى باياعىدا ءبىر

كەشىرگەن ەدىم، ۇمىتپاعان شىعارسىڭ. ال، قازىر قانىڭدى ىشەمىن! ءبارىن ۇمىتاسىڭ. ماڭگى ۇمىتاسىڭ!.. قويدىم، قويدىم، جىگىتتەر. ۇستاماڭدار. جار-ر-رايدى، بەت تاقايىن بۇزىپ قايتەم. مىنا جۇرت باسبۇزار بوگدان تويدىڭ شىرقىن كەتىردى دەپ جۇرەر. قارا قانعا بىلعانىپ قايتەيىن...

     وسىدان ون بەس جىل بۇرىنعى ءتۇن. كلۋب الدىنداعى بوگدان مەن ياحيا. بوگداننىڭ ىسىلداق داۋىسى. ۋاقىت ءوز كاسسەتاسىن كەرى اينالدىرا باستاعانداي.

     ەل ءۇرپيىسىپ قالىپتى. لامارا بەز-بەز ەتەدى كۇيەۋىنىڭ اراسىنا ءتۇسىپ. اننا بوگدانعا مۇڭايا قاراپ قالعان. ياحيانىڭ جانارىندا جاسىق ۇرەي بار. وليا مەنى جيرەن شاشىمدى سالالايدى، ساۋساقتارىندا ءالسىز ءدىرىل بارىن سەزەمىن. مەن، مەن نە ىستەپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن. ايتەۋىر، سوناۋ جىراقتا قالعان ءارى مىڭ تانىس، ءارى بەيتانىس جاعالاۋعا قايتا ورالعاندايمىن سول الەم، ءيا، سول كۇندەرگە ورالعانىما، ىمىراسىز بالالىعىما جولىققانىما رازىمىن، ريزامىن مەن.

-          بوگدان، سەن  كەشىر! ءبارىن  دە  كەشىر!.. ول ەشكىمدى قورلايىن دەگەن جوق. سەن ءتۇسىنۋشى

ەدىڭ عوي. قىزىپ قالدى. ءانۋار-اۋ، بىردەڭە دەسەڭشى سەن! - لامارانىڭ كوزىندە انە-مىنە ءۇزىلىپ كەتەردەي لاعىل  مولتەڭدەيدى. ياحياعا ءبىر، بوگدانعا ءبىر جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراي بەرەدى.

-          يا، مەن الدەقاشان تۇسىنگەم، ءبارىن تۇسىنگەنبىز ءبىز. بىراق ءبىزدى سەندەر اياساڭدار ەتتى!-

بوگداننىڭ قاتقىل داۋىسى ۇياڭ شىقتى، ءداپ لامارادان كەشىرىم ءوتىنىپ تۇرعانداي. وسى مەن نە دەپ تۇرمىن دەگەندەي باسىن شايقاپ، ماڭدايىن ۋقالادى. ءسويتتى دە ماڭ-ماڭ باسىپ انيانىڭ قاسىنا كەلدى، كەلدى دە بىردەڭە ءبۇلدىرىپ قويعان جاس بالاداي اقتۇتەك سۋسىلداعان تىسقا قاراپ مونتيدى دا قالدى. اننا ءۇن-ءتۇنسىز جىلاپ وتىر، ونى كوز جاسى لامارانىكىنە ۇقسامايدى. ءبىر كوزىنەن ءارلى كىربىڭ، ەكىنشى كوزىنەن ادەمى رەڭ شاشىلعانداي.

     باعانا قار قاپالاقتاي جاۋىپ تۇر ەدى، ەندى اقتۇنەك ويناق سالىپ بارادى. قىراۋ باسقان تەرەزەنى سىباي  سابالاپ وتەدى. تاپ بىزدە ءوشى بارداي. ابدەن دولدانىپ العان. مەزى بولعان شىعار بىزدەن...  اۋزىن جابا قويار ءتىرى جان دا ەمەس. ۇزاققا سوزىلاتىن بولدى-اۋ مىنا بوران مەن مىنا ءتۇن. تابيعاتپەن تالاسىپ قايتەمىز. ازاتى قايتپاسىن، الاسۇرسىن. سوقسىنشى اق داۋىل، سوقسىن! قارلى  بوراننىڭ ارتى جىلىمىققا اۋىسادى دەۋشى ەدى. جىلىمىقتى كۇتەيىك.

 

     الماتى، 1974. 

 

Abai.kz