ءى. بۇل «بىرلىك – اقىلعا بىرلىك پە، مالعا بىرلىك پە»؟

سونىمەن، شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بويى قازاقتىڭ ساناسىنداعى ۇلى اڭسار – «ماڭگىلىك ەل» دەگەن ۇلتتىق ۇستانىمعا  ۇيۋعا بەت الدى. قوعام دا، قوعامداعى قاۋىمداستىقتار دا، ساياسات سەركەلەرى دە بۇل ۇستانىمدى ۇناتقان، مويىنسىناتىن، مەملەكەتتىك بيلىك يدەولوگياسى جۇيەسىنە قولداناتىن سىڭاي تانىتتى. ادەتتەگىدەي، «جاساسىنداتۋدان» دا كەندە ەمەسپىز.  

اشىعىن ايتسام، «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمى جونىندە «دۋ قول شاپالاقتاۋ مەن داۋرىعۋ بار»، بىراق قويىلعان ماقسات، بەلگىلەنگەن مىندەت، جۇزەگە اسىراتىن ء«ىس-ارەكەتتىڭ» تەتىگى، جۇمىس كەستەسى ناقتى كورسەتىلمەگەن. ارينە، ساياسي فورمۋليروۆكا تۇرعىسىنان العاندا وتە ءساتتى ءارى اۋقىمدى، اڭسارلى. ماعىناسى دا سىرلى، جانعا دا جاقىن ۇعىم. بىراق سول «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ەگەتىن ءدانى قايسى، ماڭگىلىك ەلدىڭ  نەگىزىن قالاي جانە نەمەن قالايمىز؟

ەڭ ءبىرىنشى،  وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىن الىپ كەلگەن جاناما جالاڭ «جاساسىندار» مەن جالعان ستاتيسكالاردىڭ پەردەسىن قالاي ىسىرىپ تاستايمىز؟ «شىننىڭ كوزىن بوياعان» (اباي), دارمەنسىزدىك پەن  جالتاق ساياساتتارعا قاشان توسقاۋىل قويامىز؟ قاشان كۇماندى كىلتيپاننىڭ بەتىن اشىپ، ونى تاريحي، ەكونوميكالىق، ساياسي تۇرعىدان سارالاپ، تالداپ، شەشىم قابىلدايمىز؟ قاي مىندەتتى مۇقىم ۇلت بولىپ الدىڭعى رەتتە جاپپاي جۇمىلا اتقارۋعا ءتيىستىمىز؟ «ماڭگىلىك ەلگە» جەتكىزەتىن تۋرا باعىتىمىز بەن باسپالداعىمىز قايسى؟ سونى انىقتاپ الۋىمىز قاجەت. ءدال قازىر ءجۇرىپ جاتقان «ماڭگىلىك ەل» تۋرالى قيلى دەڭگەيدەگى ساياسي، مەملەكەتتىك، پارتيالىق، عىلىمي، قوعامدىق، ۇيىمدىق، ۇجىمدىق، ۇيىرمەلىك تالقىلاۋلاردا سونىڭ بەتالىسى انىقتالىپ، شىن مانىندەگى مۇقىم ەل سەنەتىن ۇلتتىق يدەياعا نەگىز ەتىپ ۇيىتساق –  ەلدىگىمىزدىڭ ەرتەڭگى ىرگەسىن ماڭگىلىك نىعايتقان بولار ەدىك.

 مۇنى ءسوز باسىندا شۇقشيا قاداعالاپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ەلىمىزدىڭ دامۋى مەن داعدارىسىنىڭ داۋاسىن كورسەتىتىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە مەنىڭ وتە قاتتى كادىگىم دە، كۇمانىم دا بار. وزگەنى بىلاي قويعاندا، وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن پارلامەنت دەپۋتاتتارى ستاتيستيكا كوميتەتى توراعاسىنىڭ: ونەركاسىپ ورىندارىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ الاتىن ورتا جالاقىسى الپىس-جەتپىس مىڭ تەڭگە – دەگەن  مالىمەتىنە شامدانىپ، شالقاسىنان تۇسكەنى ەسىمدە. ولار وزدەرىنىڭ قولىنداعى «ساياساتپەن بويالعان» ستاتيستيكانى مالدانىپ: «سەن ءبىزدى ارانداتىپ، تسيفردى قاساقانا جاسىرىپ تۇرسىڭ. ءبىزدىڭ جۇمىسشىلار ايىنا ەكى ءجۇز-ءۇش ءجۇز مىڭ تەڭگە الادى» –    دەپ داۋرىعىپ، توراعاعا ساياسي ايىپ تاقتى.  ەرتەڭىندە ناقتى ماعلۇماتتى قايتا انىقتاپ كەلگەن توراعا پارلامەنت مۇشەلەرىنە: «سىزدەردىڭ قولدارىڭىزداعى اقپارات قايدان الىنعانىن بىلمەيمىن. ستاتيستيكا مەن تسيفر – ساياسات ەمەس. وڭتايىنا قاراي وزگەرتۋگە كەلمەيدى. كەشەگى جەتپىس مىڭ تەڭگە جالاقى، بۇگىن دە جەتپىس مىڭ تەڭگە قالپىندا قالادى» –  دەگەن سوڭ عانا دەپۋتاتتار دەمىكتەرىن باستى. دەمەك، ولار مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى ەكىنشى، نەمەسە ءۇشىنشى ءبىر جالعان ستاتيستيكاعا جۇگىنىپ بەكىتىپ جۇرگەن بولدى عوي! تۋرا سول جىلى  گەرمانيانىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇناي ونىمدەرىنىڭ تابىسىن كەستەگە ءتۇسىرىپ وتىراتىن ستاتيستيكالىق ەسەپتەۋ ورتالىعى: قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شەتكە ساتىلعان تەك قانا مۇناي ونىمدەرىنەن تۇسىرگەن پايداسىنا، وندا ءومىر سۇرەتىن ون التى ميلليون ادامدى قىرىق ەكى جىل بويى كۇنىنە ء تورت ساعات قانا جۇمىس ىستەتىپ، ەمىن-ەركىن اسىراۋعا بولادى –  دەگەن مالىمەت جاريالادى. سوندا ءبىر مەملەكەتتىڭ ءۇش ءتۇرلى ستاتيستيكالىق كورسەتكىشى بار ما؟ ەكەۋى جالعان-اق بولسىن، سوندا شىندىعى قايسى، قاي ستاتيستيكاعا جۇگىنىپ «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنىڭ ۇستانىمى جاسالدى؟

 «دامىعان ەلۋ ەلدىڭ» قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قارقىنى – نارىق باسەكەسى  يەلەرىنىڭ ءوزارا، باقتالاسا، يىقجۇلىسا جاعالاساتىن جاقاندىق ىرعاعتىڭ ەكپىنىنە بايلانىستى. قالايدا، بارىڭدى ءوز ەركىڭشە بازارلاۋعا جىبەرمەيدى، بەرمەسەڭ  –  زورلىقپەن ىرىقسىز ۇسىندىرادى، الماساڭ – ماجبۇرلىكپەن تىقپالاپ بەرەدى. تەك سونىڭ ەكى اراسىندا باسەكەلەسە وتىرىپ بوپساعا شىداپ، ءوز مۇددەڭدى قورعاپ، وتكىزىپ، «مىقتىنىڭ قولىن» (اباي) ادەپتى تۇردە قاعىپ تاستاپ ۇيرەنۋىڭ كەرەك. بۇل – قازىرگى اتجالمان نارىققا نەگىزدەلگەن كۇندەس (ونى وزدەرى «ويىن» دەپ اتايدى) ساياساتتىڭ دا زاڭى. 

ونىڭ ۇستىنە، «قىرىم وقيعاسىنان» كەيىن «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىندا  اشىق، شۇعىل جانە باتىل شەشىلۋگە ءتيىستى  –  ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق دەگەن حالىقارالىق اڭگىمە ساياسي ساحناعا شىعىپ، كوڭىلدەگى كۇدىكتى دە، كۇبىرتكىنى دە كوبەيتتى. مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر، ونىڭ نەگىزگى باعىتتارى، شارتتارى، باپتارى، قۇرىلىمدارى، جۇزەگە اسىرىلۋ جولدارى، جالپى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزگە كەپىلدىگى قانداي؟ بۇل – ءبىز  ۇمتىلىپ وتىرعان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ورتالىعىنا مۇشەلىككە ءوتۋدىڭ كەزەكتى دايىندىق ساتىسى ما؟ الدە، ەۋرازيالىق وداق دەگەنىمىز –  كەڭەس وداعى دەگەن ءسوزدىڭ ءوڭىن اۋدارعان بالاماسى ما، جوق، تەك ەكونوميكانىڭ شارۋاسىن كۇيىتتەيتىن  ۇيىم با؟ بۇل ءوزى ءبىزدى تۇبىندە ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىككە الىپ كەلمەي مە؟ بۇل جانە وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن «بىرىككەن مەملەكتارالىق پارلامەنت» تۋرالى نارىشكيننىڭ ينتەرنەت ارقىلى تاراپ كەتكەن بوپسا جاريالانىمىنىڭ باسىبايلى ەكونوميكا تۋرالى جالعاسى ەمەس پە ەكەن؟ ول جوبادا: شەكارا ورتاق، قورعانىس ورتاق، اسكەر ورتاق، بيلىك ورتاق، سايلاۋ دا جالپىعا ورتاق، ەكونوميكانى رەسپۋبليكالاردىڭ ۇستىنەن قۇرىلعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم بيلەپ رەتتەپ وتىرادى، سول بويىنشا (كەڭەس وداعى كەزىندە بايباكوۆ باسقارعان اتىشۋلى ەكونوميكا جانە جوبالاۋ كوميتەتى سياقتى) ءار ايماققا تيەسىلى قارجى بولىنەدى، ياعني، ءار قايسىمىزعا ءوز قالاۋىنا سايكەس سىباعا ۇلەستىرەدى-ءمىس –  دەلىنەتىن ەمەۋىرىن بار ەدى. ال مىنا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قۇرىلىمى جونىندەگى:

«ينتەگراتسيا داەت ۆوزموجنوست ۋبرات تاموجەننىە بارەرى ي پوۆىشاەت كونكۋرەنتوسپوسوبنوست. پوەتومۋ ۋ ناس زدەس چيستو پراگماتيچەسكي ينتەرەس – رازۆيۆات سترانۋ، پودنيمات ەكونوميكۋ ي ۋۆەليچيۆات ۆۆپ. چتو كاساەتسيا ناشەي پوليتيچەسكوي نەزاۆيسيموستي، تو ەتو كونستانتا، ي كازاحستان نيكومۋ نە وتداست سۋۆەرەنيتەت. نو وپرەدەلەننىە ەكونوميچەسكيە پولنوموچيا مى دوبروۆولنو بۋدەم پەرەداۆات نادناتسيونالنىم ورگانام، كاك ەتو دەلاەتسيا، ناپريمەر، ۆ ەۆروپەيسكوم سويۋزە، گدە ەۆروكوميسسيا رەشاەت تاموجەننىە ۆوپروسى، رەگۋليرۋەت پروتسەسسى ۆ سفەرە تورگوۆلي، تاريفوۆ، ترانسپورتيروۆكي نەفتي ي گازا، ەلەكتروەنەرگي، جەلەزنىح ي اۆتوموبيلنىح دوروگ. ۆسە ۆوپروسى ۆ ناشەم بۋدۋششەم سويۋزە بۋدۋت رەشاتسيا نا وسنوۆە كونسەنسۋسا. وكونچاتەلنىە رەشەنيا بۋدۋت پرينيماتسيا س سوگلاسيا ۆسەح ترەح گوسۋدارستۆ. پوەتومۋ زدەس نيكاكوگو ۆولنەنيا نە دولجنو بىت، ەتو ۆىگودنو ۆسەم ۋچاستنيكام، ا ۆ ۋسلوۆياح كريزيسا – تەم بولەە. ينتەگراتسيوننىي پروتسەسس بۋدەت پرودۆيگاتسيا، ي ەتو توجە ۆوپروس ۋكرەپلەنيا ناشەي نەزاۆيسيموستي» –  دەگەن (ادەيى تۇپنۇسقادا الىپ وتىرمىز) تۇسىنىكتى قالاي تۇسىنەمىز؟

بۇل  – ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق، ءبىزدىڭ تۇسىنۋىمىزشە، ياعني، تۇسىندىرۋىنشە، اباي ايتقانداي، بۇل «بىرلىك – اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس» بولسا كەرەك. ال «بىرلىك – اقىلعا بىرلىك ەمەس، مالعا بىرلىك بولسا»، وندا: «مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ: اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا،  كۇنى باسقالار دا جالدانىپ تىرلىك قىلادى. بىرلىك ساتىلسا – انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى» (اباي) ەۋرازيالىق وداق بولعانى. «اعايىن الماي بىرلىك قىلسا كەرەك» ەدى. ال ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مىنا «بىرلىگى» – قاي بىرلىك؟!. «ۇلتتىق مۇددەدەن جوعارى مەكەمە» («نادناتسيونالنىي ورگان»)  دەگەنىمىز قانداي ۇكىمەت، كىمنىڭ ۇكىمەتى، كىمنىڭ شىلاۋىندا، كىمنىڭ مۇددەسىن قورعايدى؟ ء«وز ەركىمىزبەن بەرەتىن بەلگىلى ءبىر ەكونوميكالىق وكىلدىك» (وپرەدەلەننىە ەكونوميچەسكيە پولنوموچيا مى دوبروۆولنو بۋدەم پەرەداۆات نادناتسيونالنىم ورگانام) بارلىق تابىس كوزىن – ساۋدانى، باعانى، مۇناي مەن گازدى تاسىمالداۋدى، ەلەكتر قاۋاتىن، تەمىر جول مەن اۆتوكولىك جولىن رەتتەپ وتىرسا» (رەگۋليرۋەت پروتسەسسى ۆ سفەرە تورگوۆلي، تاريفوۆ، ترانسپورتيروۆكي نەفتي ي گازا، ەلەكتروەنەرگي، جەلەزنىح ي اۆتوموبيلنىح دوروگ), سوندا ءبىزدىڭ ۇكىمەت پەن مينيسترلىكتەر جۇمىسسىز قالماي ما، الدە، قۇجات دايىنداپ بەرىپ وتىراتىن كەڭسەگە اينالا ما؟ ەگەر الگى ء«وزىمىز ەركىمىزبەن بەرگەن» (ال كىم ءوز ەركىمەن باس بيلىگىن، ىرىسىن، قازىناسىنىڭ كىلتىن بەرەدى جانە وسىدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن دا ء«وز ەركىمىزبەن» بوداندىققا ءوتىپ، ونىڭ سازايىن تارتىپ كورمەپ پە ەدىك)  مىنا  «بىرلىك»  ناعىز «انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى» ەمەس پە؟!.

دەمەك، «ۇلتتىق مۇددەدەن جوعارى مەكەمە» قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلى مەن قارارىنا بويسىنبايدى، دەمەك، ءبىزدىڭ پارلامەنت پەن ءماجىلىس قابىلداعان زاڭ قۇجاتتارى دا ولارعا جۇرمەيدى، كەدەن مەن شەكارا باقىلاۋىنان دا، قورعانىس جۇيەسىنەن دە، قاۋىپسىزدىك شارالارىنان دا تىس قالامىز. ەندەشە، ەشقانداي وكىلەتتىگى مەن وكىمى، پارمەنى مەن دارمەنى جوق  بيلىكتىڭ ءۇش بىردەي قۇرىلىمى مەن 97 مىڭ مەملەكەتتىك  باسى ارتىق قىزمەتكەردى ء(ا.بايمەنوۆتىڭ ماعلۇماتى بويىنشا) تاراتىپ جىبەرمەي، نەگە بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن «تەگىن اسىراۋعا» ءتيىسپىز؟ الدە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن قازىنالىق مەكەمەلەردەگى قىزمەت ورىنىنا جاريالانىپ جاتقان قىسقارتۋلار مەن «موراتوريلار» سوعان استىرتىن دايىندىق پا؟ ۇلتتىق يدەيا رەتىندە تۋ ەتىپ جالاۋلاتىپ وتىرعان «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنداعى ۇلتتىق بىرلىكتىڭ باستى كۇرەتامىرى   بولۋعا ءتيىستى مىنا «تۇسىنىك» بويىنشا،   تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ بۇكىل فۋنكتسياسى جاڭادان قۇرىلماق «ۇلتتىق قۇرىلىمنان جوعارعى» كوميسسيانىڭ، ياعني، بۇرىنعىشا ايتقاندا، «بۇكىلوداقتىق ەكونوميكالىق جوبالاۋ كوميتەتىنىڭ» قولىنا كوشەدى دەگەن ءسوز عوي. ەندەشە بۇل «انتۇرعان بىرلىك»  «ماڭگىلىك ەلدى» قاي مۇراتىنا جەتكىزەدى، الدە بۇل ۇلتتىق ۇيىتقىنى ىرىتەتىن  ساياسي  جوبا ما؟ 

مىنە، وسىنداي كادىك پەن كۇدىكتەر، «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق ۇستانىمىن جۇزەگە اسىرۋ تۇرعىسىنان العاندا،  اشىق جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. ول ءۇشىن، ياعني، «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنىڭ ساياسي جانە ۇلتتىق باعىتىن ۇستانۋىمىز ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ءدال قازىرگى شەشۋشى ساتتە مەمەلەكەت ۇسىنىپ، شەشۋگە ۇمتىلىپ وتىرعان ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ساياسي، مەملەكەتتىك ماقسات-مىندەتتەرى، قۇرىلىمى، دامۋ باعدارى، ەكونوميكالىق  تيەكتەرى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك تەتىكتەرى ناقتى كورسەتىلگەن جوبانىڭ شارتتارى كەلەشەكتەگى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ازاماتتارىنىڭ الدىندا جاريا ەتىلۋى كەرەك-ءتى. جالپى قوعام مۇشەلەرى، ءار سالاداعى تاجىريبەلى اسكەريلەر مەن قاۋىپسىزدىك مەكەمەلەرىنىڭ، مەملەكەتتىك شەكارا مەن جەر كوميسسياسىنىڭ، اۋىر ونەركاسىپ پەن اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ، عىلىم مەن مادەنيەت سالاسىنىڭ مەملەكەت قايراتكەرلەرى، مامىلەگەرلەر مەن حالىقارالىق قۇقىق ماماندارى، زاڭگەرلەر مەن ەكونوميستەر بەلسەنە قاتىسىپ،، ءتۇرلى كوميسسيالاردىڭ پىكىرلەرى «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنا  توعىسقان سوڭ  بارىپ، ساياساتكەرلەردىڭ سول ناتيجەلەردى تياناقتاۋعا كىرىسكەنى ءجون ەدى. ال بىزدە، اۋەلى ەش نارسەگە نەگىزدەلمەگەن جالاڭ ساياسات ۇسىنىلىپ وتىر.  

ويتكەنى، مىنا  جوبالانىپ وتىرعان ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق شارتتا:  قازاقستاندى رۋحاني جانە ەكونوميكالىق تاۋەلدى ەتۋ تۋرالى رەسەيدىڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا قابىلداعان ەرەجەلەرى مەن زاڭدارىنىڭ، پاتشا مەن ارحيەپيسكوپ قول قويعان جارلىقتارىنىڭ  بۇگىنگى تىلمەن جازىلعان دوكترينالىق جانە زاڭدىق نۇسقالاردىڭ  قولتاڭبالارى مەن بەلسەندى ىقپالى اڭعارىلادى، ياعني، «كۇڭكىلدەپ بەرەر سازاڭدى»، – دەپ اباي ايتقانداي، «كۇڭكىلدەپ ءجۇرىپ» سازامىزدى بەرۋگە بەيىمدەلىپ كەتكەن سىڭايلى. وعان  كەدەندىك وداقتىڭ شارتتارى تولىق دالەل. مىسالى، كەدەندىك وداقتىڭ اتقارۋشى كەڭەسىنىڭ شەشىمىنسىز ەندى قازاقستان ۇكىمەتى ەكونوميكا، باعا تۋرالى ەشقانداي قاۋلى شىعارا المايدى.  شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن جينالاتىن داۋىستىڭ 69 پايىزىنىڭ   57 پايىزى – رەسەيگە،  7 پايىزعا جۋىعى ىشكى ءونىمى قازاقستاننان گورى باسىم – بەولرۋسسياعا، 4 پايىزعا جۋىعى – قازاقستانعا تيەسىلى.  دەمەك، ءبىز قازىرگى جاعدايدىڭ وزىندە تولىق ەكونوميكالىق تاۋەلدى ەلمىز. ءبىز اڭساعان «ماڭگىلىك ەل»  – تاۋەلسىز مەملەكەت وسى ما ەدى؟   اباي دانىشپاننىڭ:

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ، –

دەپ ايتىپ وتىرعانداعى «ىرىعى» دا – وسى ىرىق. جەردىڭ استىنا، ۇستىنە، اسپانىنا يەلىك ەتە الماساڭ – ىرىقتىڭ كەتكەنى سول ەمەس پە؟!. رەسپۋبليكامىزداعى ءتۇرلى زاڭدى، زاڭسىز قوزعالىستار تۋرا وسى تابيعي بايلىقتاردىڭ ادىلەتسىز بولىنۋىنە تىكەلەي بايلانىستى تۋىنداپ وتىر. ولاردىڭ تالابى: «اتا-بابامىز قانىن توگىپ، جانىن بەرىپ قورعاعان جەردىڭ استىنداعى بايلىققا قونعان جاتتىڭ شىبىنىن قاعىپ وتىرا المايمىز» – دەگەن ءادىل تالاپ. مەن بۇل ءسوزدى ولاردىڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستىدىم.

ءبىز «جاساسىنداتىپ» جۇرگەن ەۋرازيا يدەياسى – ەۋروپادان، افريكادان، اۆستراليادان بوداندىق ۇلەستەرىن الا الماي، ودان كۇدەرىن ۇزگەن ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىتىسىنداعى ورىستىق ماسونداردىڭ  يدەياسىنا نەگىزدەلگەن. ول دوكترينانىڭ باستى  ماقساتى – رەسەيدىڭ شىعىستاعى ۇستەمدىگىن ورناتۋ. ياعني، تاعى دا سول اباي ايتقانداي «ەستى قاشىرماي» (ۇركىتپەي), ەپپەن «قۇلداتىپ، قور قىپ جىبەرۋ». ەۋرازياشىلداردىڭ  رامىزىندەگى ەكى باستى سامۇرىقتىڭ  قارقاراسىنا كەرگى بەدەرلەنگەن. دۋگيننىڭ تۇجىرىمداماسىندا «پراۆوسلاۆيەلىك سلاۆيان يمپپەرياسىن ورناتۋ» دەپ انىق جازىلعان.  سوندا ءبىزدىڭ جانىعىپ جۇرگەن ەۋرازيامىز – قانداي ەۋرازيا؟!. بۇعان جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ءبىزدىڭ ۇلتتىق زيالىلارىمىز، تاعى دا سول اباي دەگدار ايتقانداي كۇيدە: «تۋرا ءسوزىن ايتا الماي، قيت ەتۋگە باتا الماي، قورلىقپەنەن شىرۋگە، از اقشاعا جالدانىپ، ونبەس ىسكە مالدانىپ، جول تابا الماي ساندالىپ» – جۇرگەن جوق پا؟

حالىق، زيالى قاۋىم – كەزىندە تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى مەن ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىنە  بەلسەنە ارالاسا المادى. ال قازىرگى قوعامدىق جاعداي مۇلدەم باسقا. لەنين ايتقانداي، «حالىق بۇرىنعىسىنشا ءومىر سۇرە المايتىنداي، ورىنداۋشى بيلىك بۇرىنعىسىنشا باسقارا المايتىنداي» قالگە جاقىناپ قالدى.  بىلاي قۇمىعا سويلەۋىمىزدىڭ سەبەبى، ەگەر وسىلاي ىقتاي بەرسەك، وندا اباي ايتقانداي:

تىنىمادىق،

جارىمادىق،

جاقسىعا ءبىر ىرگەلى.

قولىنا الىپ،

پالە سالىپ،

اڭدىعانى ءوز ەلى، –

دەگەن كۇيدى باسىمىزدان كەشەتىنىمىزگە نازار اۋدارۋ.

ءدال قازىرگى كەزەڭدە ء«وزىنىڭ ەلىن ءوزى اڭدۋ» ناۋقانى – مەملەكەتتىك رەجيم دەڭگەيىندە الاڭداتا باستادى.

بۇل – جاسىرا المايتىنداي اقيقات. بيلىك نەگە ء«وز ەلىن ءوزى اڭدىپ»، قوعامدىق پىكىردى تۇقىرتۋعا كوشتى، نەگە وقشاۋلانىپ، شەشىمدى توماعا تۇيىق قابىلداپ، توڭمويىندانىپ بارادى؟ بۇگىنگى حالىقتىق قوزعالىستىڭ بەتى جاپپاي بيلىككە تىكە بۇرىلىپ، بەتپە-بەت كەلۋگە بەت الدى.   قازىر حالىقتىق قوزعالىستىڭ نىشاندارى بار.   بىراق ولاردىڭ  جەكەلەگەن وقيعالارعا قاتىستى كوزقاراستارى بولماسا، جوعارىداعى جالپىۇلتتىق مۇددەنى قامتيتىن تۇجىرىمدامالارى ءالى انىق ەمەس. سوندىقتان دا بۇرىنعىداي دايىندىقسىز، شاراسىز، امال-قۇرالسىز قالماس ءۇشىن «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمى ارقىلى تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ بارلىق مۇراتى مەن مۇحتاجدىعىنا جاۋاپ بەرەتىن جالپى ۇلتتىق دامۋ تۇجىرىمداماسىن جاساۋ كەرەك. وندا سوناۋ «ماڭگىلىك ەلدى» اڭساعان كوشپەلى داۋىردەن باستاپ كەشەگى ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ءار تارماعى قامتىلىپ، ونى بۇگىنگى مەملەكەتتىك قۇرىلىممەن، يدەولوگيالىق، ەكونوميكالىق باعىتپەن، ىشكى، سىرتقى ساياساتمەن، قاۋىپسىزدىك شارالارىمەن تياناقتى تۇردە سالىستىرا وتىرىپ، ەرتەڭگى ۇستاناتىن بيلىك نىساناسى انىقتالۋى ءتيىس.

بۇل – جالپىعا ورتاق ارمان. اشىعىن ايتايىن، ءدال وسى ءبىر شەتىندى دە شاعىمدى كەزەڭدە بيلىك ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن قامتيتىن كوكەيكەستى ماسەلەلەرگە وراي قانداي كوزقاراس ۇستانادى، حالىقتىڭ قولداۋى دا سوعان تىكەلەي بايلانىستى.  ويتكەنى، قازىر قابىلدانعان شەشىم مەن باعىت الداعى ونجىلدىقتاردىڭ جولىن اشادى، نە «قايىس نوقتانى» قايتا كيدىرەدى.

جەكە ءوز باسىم الاش يدەياسىن تۋ ەتكەن كەز-كەلگەن قوزعالىسقا، وپپوزيتسيالىق نەمەسە بيلىك پارتياسىن قولداۋعا دايىنمىن. الايدا ولاردىڭ مىناداي ۇلتتىق ماسەلە جونىندەگى ۇستاناتىن ساياساتتارى انىق بولۋى ءتيىس. ساياسات – وكتەمنىڭ قارۋى، ءالجۋازدىڭ قيالي قيسىنى مەن امالى. بىزگە ءالى وكتەمدىك بىتە قويعان جوق. سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەكى جول تۇر. ءبىرىنشىسى: اعا سۇلتاندىققا سايلانار الدىندا قۇنانبايدىڭ شالعىمباي تورەگە: «مىقتى بولساڭ – بوپساعا شىدا» دەگەنىن ەستە ۇستاپ، كەتكەن جانە كەتەتىن ەسەمىزدى داۋلاپ باسەكەگە ءتۇسۋ. ال ەكىنشى جولى، بالالاردىڭ شايتانتاسپالارىنداعى (مۋلتفيلمدەگى) ازۋلى مىسىققا قاراتا ءمۇتتايىم ماۋلەننىڭ: «اعاتاي، تاتۋ ءومىر سۇرەيىكشى» – دەپ مۇلايىمسىگەنىندەي مونتانى كۇي كەشۋ. تاجىريبەلى قايراتكەرلەرىمىز بەن ديپلوماتىمىزدىڭ بىرنەشەۋى،  تاياۋدا وتكەن ءبىر ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنتسيادا، ىرگەمىزدەگى ەلدىڭ ءجاي كەڭەسشىلەرى ءبىزدىڭ ءتۇرلى سالالىق مينيسترلىكتەردىڭ لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرىن –  ءمينيستردىڭ ورىنباسارلارىن كەڭسەلەرىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا جارتى ساعات بويى كۇتتىرىپ قوياتىنى تۋرالى مالىمەت ايتتى. ويتكەنى، ولار الگى قاتارداعى شەنەۋنىكپەن يىق تىرەستىرە  بوپساعا شىداۋدىڭ ورىنىنا،    بۇگەجەكتەپ، ەمتيحان تاپسىرعان ورەنجىلەردەي باسىن تومەن سالىپ تۇراتىن كورىنەدى (مۇندايدا، قايران جۇماباي تاشەنوۆ پەن ءىلياس وماروۆ، جانباەۆ قايدا كەتكەن دەگەن وي كەلەدى). ال وسىنداي بۇگەجەك كادرلار قانداي وداقتىق شارت جاساۋعا دارمەندى؟ مەن دە مۇنداي دەرەكتىڭ ءتورت-بەسەۋىن بىلەمىن.  كەدەندىك وداقتىڭ كەزىندە ومىرزاق شۇكەەۆتىڭ بەتىن قايىرىپ، ونى «مىقتىنىڭ ىعىمەن» قالاي جاسقاعانى جانە ۇلەس پايىزىن قالاي تومەندەتكەنى، سول كەزدە گۇلجان قاراعۇسوۆانىڭ پارلامەنتتە: «جىل سايىن قازاقستان 70 ميلليارد تەڭگەدەن ايىرىلادى» – دەپ شىرىلداعانى، ەكى كۇننەن كەيىن: «مەن اتقارۋشى بيلىك جاعىندامىن» – دەپ  جۋاسي قالعانى تۋرالى مالىمەتتەر اقپاراتتىڭ بەتىنەن ءالى وشىرىلگەن جوق. ءدال قازىر دە «سول مايموڭكە» – سول مايموڭكە كۇيىندە سياقتى. قازىرگى اتقارۋشى بيلىك وسىنداي كۇشتىنىڭ بوپساسىنا دايىن با؟ ءاي، قايدام.

وسى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى سىندارلى عىلىمي كونفەرەنتسيادا بيلىك پەن زاڭدىق قۇقىقتارعا، حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە ارالاسىپ جۇرگەن ءبىر عالىم ءالى قول قويىلماعان، نيەت حاتتاماسى كۇيىندە عانا كۇشى بار شارت تۋرالى: ەندى كونبەسكە امال جوق. سوندىقتان بۇل وداققا ارمەنيا، وزبەكستان، ءازىربايجان، ۆەنگريا (؟) سياقتى ەلدەردى تارتىپ، تىنىسىمىزدى كەڭەيتىپ الۋعا ۇمتىلۋعا ءتيىسپىز – دەدى. مىنە، ابايدىڭ: «قىسقا كۇندە قىرىق جەرگە قويما قويىپ، قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان زاڭى قۇرسىن» دەگەن جالعان ساياساتى، ء«بىزدىڭ دوسپىز، اسىقپىز دەگەنىمىز، جالعاندىقپەن جالعانعان كوڭىل ءجىبى» دەگەن جالعان دوستىعى، ياعني، وداقتاستىعىمىزدىڭ «بوپساسى» وسى. قازىردىڭ وزىندە «مىقتىنىڭ كولەڭكەسىنەن ىعىپ، ىقتاسىنداپ» (تاعى دا اباي) وتىرمىز، ەرتەڭ بەتپە-بەت كەلگەندە جەرگە كىرىپ كەتپەيمىز بە! ىسىلعان ساياساتكەر قاسىمجومارت توقاەۆ شەكارا انىقتاۋ جانە بەكىتۋ كەزىندەگى بوپساعا شىداماعان بوركەمىكتەر  جىبەرگەن مۇنداي وكىنىشتى «مايموڭكەلەردى» ءوزىنىڭ «كۇنشۋاق پەن كولەڭكە» اتتى مەمۋارىندا اشىنا جازعان بولاتىن. سونداعى الگى «ماڭگىلىك ەلگە» اپاراتىن جولىمىزدىڭ ءبىر امالى، ياعني، «توزىمدىلىك» – «تولەرانتنوست» ساياساتى دەگەنىمىز وسى «مايموڭكەلىك» پە؟!.

جوق، بۇل دارمەنسىزدىكتىڭ، پارمەنسىزدىكتىڭ، باسىبايلىلىقتىڭ، رۋحاني داعدارىستىڭ باسى. ءدال قازىرگىدەي ءتۇرلى شاعىمدى ساياسي، ەكونوميكالىق تاڭداۋ جولى توقىراي توعىسىپ تۇرعاندا، بۇدان شۇعىل قۇتىلىپ،  «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنداعى ءاربىر جالعان فورمۋليروۆاكانى سىلىپ تاستاپ، ونىڭ باپتارىنا ۇلتتىق، ەكونوميكالىق، ساياسي، مەملەكەتتىك، رۋحاني، مادەني ماعىنا مەن سالماق بەرەتىن، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن مىندەتتەردى ەنگىزۋىمىز كەرەك. ونسىز، «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمى مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ، الەۋمەتتىڭ الدىندا ەشنارسە شەشە المايتىن دارمەنسىز، كەزەكتى «جاساسىنداتۋ» عانا بولىپ قالادى.

 مۇقىم قازاق عىلىمي وي يەلەرى مەن ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ ءدال قازىرگى ساتتەگى كەزەك كۇتتىرمەي  كۇن تارتىبىنە قوياتىن ماسەلەسى –    ەۋرازيالىق وداقتىڭ نەمەسە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ شارتتارىنىڭ جوباسى جانە ناقتى قاي ماسەلە بويىنشا قانداي شارتتار قويىلدى، ونىمەن تىكەلەي كىم اينالىسىپ جاتىر، سونىڭ بارلىعىنىڭ باسپاسوزدە اشىق جاريالانۋىن تالاپ ەتۋ. سونداعى ءار باپتى تالداپ، قوعامدىق تالقىلاۋدان وتكىزىپ، ەڭ سوڭىندا ونى  «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنا نەگىزدەپ بارىپ، حالىقارالىق شارتتى قود قويۋعا ۇسىنۋ. بۇل – سول ماقساتتى تىكەلەي جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قۇرىلىپ وتىرعان جاڭا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ جەكەلەي ءوز بەتىمەن  شەشەتىن جانە شەشە الاتىن قۇزىرلى ماسەلەسى ەمەس. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن استاتسىپ جاتقان ساياسي ماسەلەنى شەشۋ –  ۇكىمەتتىڭ مىندەتىنە جاتپايدى. ول –  ورىنداۋشى بيلىك. ال، ساياسي وداق – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، ياعني،  ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك، دەمەك، مەمەلەكەتتىك تاۋەلسىزدىك، ۇلتتىق تاۋەلسىز ەكونوميكا، ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسىزدىك ء(تىل، ءدىن، ءدىل), تاۋەلسىز دەربەس زاڭ جۇيەسى مەن تاۋەلسىز عىلىم ماسەلەسىن قامتيدى.  ءبىز ۇستانۋعا ۇمتىلىپ وتىرعان «ماڭگىلىك ەل» –  وسى بەسەۋىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ۇلتتىق كيەلى تاڭداۋ. ونىڭ   ۇيىتقىسى – ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى.

ال وسى «ماڭگىلىك ەل» جانە الاش يدەياسى دەگەنىمىز نە؟ عالامدىق سانا مەن ويلاۋ جۇيەسiنە جۇگiنسەك،  «ماڭگiلiك ەل» ۇعىمىنىڭ  يدەولوگياسى  قازاق قاۋىمىنا تانىس. بۇكiلالەمدiك جەر ءبولiسi جىل قايىرۋىمىزعا دەيiنگi, ودان كەيiنگi زامانداردا دا جۇرگiزiلگەن.  ارينە، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ جالپى ۇلتقا ورتاق جانە ونىڭ ماڭگىلىك بولىنبەيتىن ورتاق مەنشىگى بولىپ تابىلاتىن جەر جانە تەرريتوريا تۇتاستىعى ءبىرىنشى قاتاردا تۇرادى. بۇگىنگى ءبىز ۇلتتىق ۇستانىم رەتىندە ۇستانىپ وتىرعان ء“ولiمشi  حالىقتى   تiرiلتكەن...”[1] “ماڭگiلiك ەل”  نىساناسىنىڭ تۇپكى ۇلى قازىعى دا وسى. اراعا ىقىلىم زاماندار سالىپ بارىپ قايتا ۇلتىمىزدىڭ اڭسارىندا اينالىپ، مەمەلەكەتتىك ۇستىن بولىپ جاڭارا ۇسىنىلىپ وتىرعان «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمى –ۇلتىمىزدىڭ تۇپكى اڭسارى.

[1] «بايىرعى تۇركى وركەنيەتى: جازبا ەسكەرتكىشتەر» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيانىڭ (2001 18-19 مامىر) ماتەريالدارى. الماتى. «عىلىم». 584 ب،  ء“ولiمشi  حالىقتى   تiرiلتكەن...” (“ماڭگiلiك ەل”  نىساناسى), 380-388 بەتتەر.

(جالعاسى بار)

Abai.kz