1.قازاق «ۇلتتىق ارمانىن» ىزدەپ جۇرگەن حالىق

ءار  قوعام ءوزىنىڭ قاي تاريحي قالىپتان شىققانىن تانىپ-ءبىلۋ ارقىلى ءوز بولاشاعىنىڭ نەگىزىن قالايدى. بۇل – بەلسەندى قوعامدىق سانا كورىنىسى.  سوندىقتان قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قوعامدى «وياتىپ» وتىرۋ قاجەت.  بىراق مادەني دەڭگەيى كەنجەلەپ قالعان قوعامدا بۇنى ىسكە اسىرۋ تىپتەن قيىن شارۋا. مىسالى، وزىمىزگە قاتىستى الار بولساق: «ويان، قازاق!» دەپ وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن قالاي ۇران تاستاساق − قازىر دە سول قالىپتا تۇرمىز دەسە بولادى. سوندا «بۇل نەعىلعان ويانبايتىن حالىق؟» دەگەن سۇراق تۋادى. ول سۇراقتى ءوز-وزىمىزگە قويساق ءبىر ءسارى – وزگەلەردىڭ دە وسىلاي ويلاي باستاعانى ۋاقىت وتكەن سايىن بەلگىلى بولا باستادى. ءسويتىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالۋىمىزعا قاراماستان وزدەرىن وركەنيەتتى حالىقتار قاتارىنا جاتقىزاتىن ەلدەردىڭ كەيبىر ساياساتكەرلەرى مەن زيالىلارى تاراپىنان بىزگە دەگەن استامشىل كوزقاراس، ۇستەمشىل ارەكەتتەر كورىنىس بەرە باستادى.  ءبىز ءوز الدىنا تاۋەلسىز دەربەس ەل بولىپ وتىرساق تا ونداي «كەرمەكتىڭ» اششى ءدامىن تالاي رەت تاتىپ ۇلگەردىك: مىسالى، الەمگە كەڭىنەن تاراپ كەتكەن سايقىمازاق بورات دەگەن «قازاق» ءجۋرناليسى تۋرالى فيلم ءبىزدىڭ وسى شالاجانسار كۇيىمىزدى مازاق ەتىپ تۇرعانداي كورىنەدى... ال بۇرىندارى سولجەنيتسين، كۇنى كەشە ورىس جازۋشىسى ليمونوۆ پەن ساياساتكەر جيرينوۆسكيلەر ء«بىز قالاي ساندىراقتاساق تا، ونىمىزعا قارسى شىعار حالىق جوق» دەگەن سەنىممەن، ەش كۇماندانباستان،  ءبىرىنشىسى – «قازاقتاردىڭ تەرىستىك جاعىن ويىپ الۋ كەرەك» دەسە، ەكىنشىسى، تىپتەن، ودان دا سوراقى – «بۇل جەرلەر ورىس مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنداعى فەدەرالدى وكرۋگ بولۋى كەرەك» دەپ باسىندى. ءسوز استارىندا «مۇندا ەل دەگەن اتىمەن جوق، بوس جاتقان جەر عانا بار» دەگەن وي جاتىر.... ال بۇنىڭ ماعىناسى «قازاقتىڭ ورىسقا باس ءيىپ باعىنۋى – ولار ءۇشىن مارتەبە» دەگەنگە كەلەندى. ءسويتىپ، قازاق ولار بولماسا قۇرىپ كەتپەك ەكەن، قۇرامىنا العانعا الاقايلاپ قۋانۋى كەرەك ەكەن! بۇل – ناعىز ءازازىل ءاجۋا! 

بىراق، ءبىز ءالى دە «ۇيقىسىراپ» وتىرمىز با، ايتەۋىر، بۇل قورلىققا قارسى ورەتۇرەگەلگەن حالىق بولمادى، شۇعىل تۇردە تويتارىس بەرگەن بيلىك بولمادى. كەرىسىنشە، تاعدىرىمىزدى قولىنا سەنىپ تاپسىرعان بيلىگىمىز قولىنا نارازىلىق پلاكاتىن ۇستاعان ءبىرلى-جارىم ءوز پاتريوتتارىنا پوليتسياسىن ايتاقتاپ، دىرىلداتا سۇيرەپ، ولاردى قىلمىسكەرلەر تورىنا ءبىر-اق توعىتتى! سوڭىنان ول كورىنىستى تەلەديداردان حالىققا جاريا ەتكەندە «پا، شىركىن، مۇزداي قۇرسانعان مىنا ساربازداردىڭ «نامىسشىلدى» بايلاعانى نەتكەن «باتىرلىق» دەسەڭشى!» دەۋگە بولاتىنداي كورىنىس بولدى... ايتەۋىر، ولاردىڭ پوشىمىنا قاراپ: «ەل شەتىنە شىن جاۋ تيسە قارىم كورسەتەر ەرلەر ەكەن!» دەۋدىڭ ورىنىنا، ولاردىڭ بۇل «باتىرلىعى» كۇيىنىش پەن وكىنىشكە جەتەلەدى. ء«اي، قاپ!» − دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المادىق. ءيا، ءبىر جاعىنان، زاڭ تۇرعىسىنان الساق، بۇل − قاتارداعى ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ، بىراق، جوعارىداعى ليمونوۆ پەن جيرينوۆسكيدىڭ ساندىراعى تۇرعىسىنان الساق، وندا بۇل – ءبىزدىڭ سانامىزدا «وتان»، «وتاندى قورعاۋ»، «ۇلتتىق نامىس» جانە ت.س.س. ۇعىمداردىڭ جوققا ءتان بولىپ بارا جاتقانىنىڭ كورىنىسى بولىپ شىعادى. سوندا، شىنىندا دا، ءبىزدىڭ مادەنيەتى كەنجە، وزىندىك ۇلتتىق نامىسى ويانباعان، ساناسى سىرەسكەن حالقىمىز وتانىن تانۋدان  قالعانى ما؟ «ويان» دەپ وزىمىزگە ءوزىمىز عاسىر بويى ايتىپ كەلە جاتساق تا – ويانباعانىمىز با؟  ولاي بولسا، بۇل – ناعىز قاسىرەت. سەبەبى، بۇل ماسەلەگە نازار اۋدارماي-اق قويايىن دەسەڭ − وتان جالعىز، تاعدىر ورتاق!  ءبارىمىز ءبىر كەمەنىڭ ىشىندە كەلە جاتىرمىز: قۇردىمعا كەتسەك – بىرگە كەتەمىز، جاعا شىقساق – بىرگە شىعامىز. الايدا بۇگىندە مۇنى ۇققان «وتانشىل ازاماتتار»  قىلمىسكەرلەر قاتارىندا... ەندى نە قىلدىق؟!. 

قالىپتاعى پىكىردە بۇگىنگى زاماندا حالقىمىز ساۋاتتى،  عىلىمدا، بىلىمدە، ونەردە، مادەنيەت پەن ادەبيەتتە، سپورتتا وزىندىك جەتىستىگى بار ەل دەلىنەدى. وزگەلەر ولاي ويلاي ما، ويلاماي ما – وندا شارۋامىز جوق، ايتەۋىر ءوزىمىز بۇعان سەنىمدىمىز. ەندەشە «ويانا» الماي جاتقان نە نارسە؟ نەگە كورىنگەن كولدەنەڭ كوك اتتى ەش قىمسىنباستان بىزگە باستان اسىرا ءسوز ايتۋعا قىمسىنبايدى، جاسقانبايدى؟ نەگە؟ ...سوندىقتان بىزگە «ويانۋ» ءۇشىن دە الدىمەن وسى ماسەلەلەردى انىقتاپ العان ءجون سەكىلدى...

جالپى، ءار كەزدىڭ ءوز تالابى بولاتىنى سياقتى، بۇگىندەگى «ويان» ءسوزىنىڭ ماعىناسى قانداي؟ مىسالى، حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اۋزىنداعى «ويان» ءسوزى نەگىزىنەن عىلىم مەن بىلىمگە، تاۋەلسىز دامۋ جولىنا جەتۋدى كوزدەگەنى انىق. ال بۇگىندە «ويان» دەگەننىڭ استارىندا قانداي ماعىنا جاتىر؟ سونى انىقتادىق پا؟ ەگەر ءبىز بۇرىنعى الاش قايراتكەرلەرى قويعان تالاپتاردى دالمە-ءدال قايتالاپ وتىرمىز  دەسەك، وندا ول قانشالىقتى دۇرىس؟ بۇل سۇراقتار قوعامدا اشىق قويىلماي وتىر. سەبەبى، قازىرگى زاماندا ءبىز ءبىرشاما عىلىم-بىلىمگە قول جەتكىزۋمەن قاتار، ۇلت رەتىندە ءبىرشاما قالىپتاسىپ، وزىندىك بولمىسىمىزدى بىرەگەيلەپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى دە ءبىر جاققا شىعارىپ الدىق. بۇل، ارينە، تولىق اقيقات بولماسا دا، اقيقاتقا جاقىن اقيقات ەكەنى راس − ۇلت رەتىندە كەڭەستىك داۋىردەن سان جاعىنان ويسىراپ شىقساق تا، ساپا جاعىنان شىنىعىپ-شىڭدالىپ شىققانىمىزدى ەشكىم تەرىستەي المايدى. ءسويتىپ، ءبىز تاۋەلسىزدىك كەزەڭگە ساۋاتتى، وقۋ-توقۋى بار ەل رەتىندە ەنسەك تە، بۇگىنگى اقپارات اعىمىندا ءالى دە «ويان، قازاق» ۇرانىنىنىڭ ماڭىزىن جويماعانى − جالعاسقان سەنىمگە كولەڭكە تۇسىرە باستادى. مىناداي ءبىر زاڭدىلىق بار − قاي زاماندا بولماسىن حالىق كۇيزەلىستى جاعدايعا ۇشىراعاندا ۇلت ساناسىندا «اسانقايعى» سارىنى بەلەڭ الا باستايدى. مىسالى، ەلىنە «جەرۇيىق» ىزدەگەن اسانقايعىنىڭ مۇڭ-زارى، ودان كەيىنگى «اقتابان-شۇبىرىندى» زامانىنداعى «ەلىم-اي» سارىنى جانە وسىلاي جالعاسا بەرەدى...  ال بۇگىندەرى ول سارىن باسقاشا سيپاتتا – «ەڭسەسىن كوتەرە الماعان جۇرتتىڭ كۇرسىنىسى» تۇردە كورىنىس تاپتى. ناتيجەسىندە «اسانقايعىدان» اجىراي الماعان حالىققا «ۇيقىدان ويانا الماعان حالىق»، «قۇلدىق سانادان ارىلماعان حالىق» جانە ت.س.س. جاعىمسىز قىلىقتار مەن قاسيەتتەر دەۋگە تۇرمايتىن «قاسيەتتەردى» تاڭۋ ۇلاستى. «بۇل ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن سورى» دەيتىن كوزقاراس پايدا بولدى. ادەتتە، بۇرىندارى مۇنداي – ء«وزىن-ءوزى قور سانايتىن» مىنەز ۇلتىنان تىلدىك، گەوگرافيالىق، مادەني تۇرعىدا جاتتانعان قازاقتارعا ءتان بولۋشى ەدى. ەندى  بۇل كوزقاراس قازاقى بولمىستان كىندىگى اجىراماعان قازاقتاردىڭ دا بويىنان تابىلا باستاعانى الاڭداتادى. بۇل «فەنومەننىڭ» قۇپياسى نە سوندا؟ ءبىز نەگە الەمدىك باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋگە قابىلەتتى ينتەلەكتۋالدىق پوتەنتسيالعا، الەۋەتكە يە بولا وتىرىپ، سانامىز بەن ءىس-ارەكەتىمىزدە سونشالىقتى كۇيزەلىستى-اپاتيالىق كۇيگە تۇستىك؟..  كەيدە، تىپتەن، شاراسىزدىق بويدى الىپ، ەندى ودان ارىلۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى دە! شىندىق وسى ما، الدە، ونىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى باسقا جاقتا ما؟ بۇگىن شاما كەلگەنشە وسى سۇراقتارعا دا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىسىپ كورەمىز...

ءاربىر قوعامنىڭ ءومىرى بەلگىلى ءبىر يدەولوگيالىق باعىتپەن تىعىز بايلانىستا بولادى. ارينە، ول يدەولوگيا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان زاماننىڭ ناقتى تالاپتارى مەن سۇرانىسىن ەسكەرەدى: مىسالى، قازىرگى زامان ءبىزدىڭ الدىمىزعا «تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋ»، «ەلىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ»، «كوپ ۇلت وكىلدەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەتتە ۇلتارالىق بىرلىكتى، تاتۋلىقتى ساقتاۋ» جانە ت.س.س. كوپتەگەن ىرگەلى دە ماڭىزدى ماسەلەلەردى شىعاردى. بىراق، وكىنىشكە وراي، وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ سانامىزدا «يدەولوگيالىق باعىتتار» نەمەسە «ۇستانىمدار» رەتىندى قالىپتاسا العان جوق. سوندىقتان ء«بىز يدەولوگياسىز مەملەكەتپىز» دەگەندى مويىنداپ ۇلگەردىك.  شىندىق سولاي!  بۇل كۇردەلى سۇراق. بىراق وعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن الدىمەن «يدەولوگيانىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق يدەيا جاتۋى ءتيىس» دەگەن قاعيداعا كەلۋ قاجەت. سوندا تۇسىنىكسىز بولىپ كەلە جاتقان كوپ ماسەلە ناقتىلىققا يە بولادى. ماسەلەن، كەڭەستىك جۇيەدەن شىققان تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى دەرلىك «ۇلتتىق مەملەكەتتەر» بولىپ قالىپتاستى. ال «ۇلتتىق مەملەكەت» دەگەنىمىز قۇرامىندا قانشا ۇلت ءومىر ءسۇرىپ جاتسا دا، تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان بايىرعى ۇلت مەملەكەتتىڭ ەگەسى سانالادى. سوندىقتان ونداي مەملەكەتتە، ەڭ الدىمەن، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ كوكەيكەستى ارمانىنا ساي «ۇلتتىق ارمان»، نە، عىلىم تىلىمەن ايتقاندا – «ۇلتتىق يدەيا» پايدا بولادى. مىنە، وسى «ۇلتتىق يدەيا» عانا تۇپكىلىكتى ماعىناسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ قاڭقاسىن قۇرايدى. ۇلتتىق يدەيادان ادا ەلدە مەملەكەتتىڭ قۋاتىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتەرلىك بەلگىلى ءبىر باعىتتاعى يدەولوگيانىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ ءوزى نەعايبىل. ءبىز وسى باعىتقا بۇرىلىپ كەتتىك. مىسالى، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇرىنعى پريبالتيكا ەلدەرى «ۇلتتىق يدەيا» قاعيداسىن بۇلجىتپاي ۇستاي الدى. ءسويتىپ، ول مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ بولاشاق جولىن تەز-اق ايقىنداپ الدى دا، بۇرىننان بۇرشىك اتپاي جاتقان «ۇلتتىق ارمانىن» وتە قۋاتتى مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرىپ جىبەردى. ورتاازيالىق مەملەكەتتەر اراسىندا ءبىرشاما «شاتاسۋدان» سوڭ بۇل جولعا وزبەك جانە تۇركىمەن مەملەكەتتەرى تۇسۋگە تالپىنۋدا.  ال قازاق، قىرعىز، تاجىك مەملەكەتتەرى وندايعا بارا العان جوق.  اسىرەسە، قازاقستان اۋەل باستان «كوپۆەكتورلى» ساياسات ۇستانامىز دەدى دە − نە ەكونوميكاسىندا، نە ۇلتتىق ساياساتىندا، نە مادەني دامۋ ۆەكتورىندا، نە سىرتقى ەلدەرمەن قارىم قاتىناسىندا ناقتى پريوريتەتتەرگە (باسىمدىلىقتارعا) قول جەتكىزە الماي قالدى. ناتيجەسىندە، ءوزىن «كوپۇلتتى» مەملەكەت جاريالاعان قازاقستاننىڭ التىنعا بەرگىسىز ۋاقىتىندا «ۇلتتىق يدەيادان» ءبىرشاما اجىراپ قالعانى شىندىق. سوندىقتان بۇگىندە قانداي شارۋانى قولعا الماساق تا −  بارلىعى دا ءاتۇستى وتۋدە. ال شالا-شارپى تىرلىك ءبىزدى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىلى ءبىر يدەولوگيالىق باعىتقا قول جەتكىزە الماۋعا عانا ەمەس، ەندى، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بولۋىنىڭ وزىنەن الىستاتا تۇسۋدە. ءبىزدىڭ توقىراۋدىڭ ەڭ باستاپقى سەبەبى دە وسىندا! ال ۋاقىت بولسا ءوتىپ جاتىر − ونى توقتاتارلىق قۇدىرەت ادامعا بەرىلمەگەن. ۋاقىتپەن بىرگە ءبىز دە ۇلتتىق ارماننان الشاق جالعان «يدەولوگيانىڭ» مەملەكەت ءۇشىن، ءاربىر ازامات ءۇشىن دامۋ باعىتىن انىقتاۋشى ۇستانىم بولا المايتىنىن، ودان قالسا، ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان «يدەولوگياسىز قوعامدا» ۇلتتىق بولمىستىڭ شايىلۋى قارقىن الا باستاعانىن، ۇلتتىق يدەيانىڭ كومەسكىلەنە تۇسكەنىن − جانعا اۋىر تيسە دە بايقاپ جاتىرمىز... وكىنىشتى، وكىنگەننەن نە پايدا!

2.ماتەريامەن اۋىرلانعان  سانا قاناتى قىرقىلعان قۇس سەكىلدى  

قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا «ارمان» جوق. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الدىندا ول بولدى − ولار الدىنا ناقتى ماقساتتار قويعاندىقتان، سول ءۇشىن ايانباي كۇرەستى. تىپتەن، اقتىق ساعاتتا ءوز ءومىرىنىڭ بوسقا وتپەگەنىن ۇعىپ كەتتى دەسە بولادى. ولاردىڭ كوكەيىندە وتە بيىك يدەيا تۇردى، ءومىرى دە ماعىناعا تولى بولدى...  ال  ءبىز قازىرگە دەيىن سانامدا سىرەسىپ قالعان ء«بارىن دە تۇرمىس بيلەيدى»، نەمەسە،  «الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات»  دەگەن قاعيدامەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. بىزدە بيىك ماقساتتى الماستىرعان «كۇنكورىستىڭ قامى» عانا بار. سوندىقتان «قارنى توقتىق – قايعى جوقتىق» دەپ اباي ايتپاقشى، تۇرمىستى تۇزەۋدى عانا ماقسات تۇتقان قوعامدا باي دا، كەدەي دە، شەنەۋنىك پەن جۇمىسشى دا، حالىق پەن بيلىك تە – تەك «تۇرمىس» ءۇشىن ءومىر سۇرمەك. بۇگىنگى دۇنيە-بايلىققا جاپپاي جانتالاس سونىڭ كورىنىسى. مۇندايدا − «قوعامدىق سانانىڭ» ءرولى، اقىل-ويدىڭ جاسامپازدىق قاسيەتى ەكىنشى قاتارعا سىرعيدى. وندا  «الدىمەن تۇرمىستى (ەكونوميكانى) تۇزەپ الايىق، سودان كەيىن بىرتىندەپ جاعداي وڭالادى» دەپ تۇسىندىرىلەدى، ءوزىن-ءوزى جۇباتادى. مۇمكىن بۇل «سول كەزدە اقىل-ەسىمىز كىرەدى» دەۋ شىعار... بىراق «ەكونوميكانى تۇزەۋ» ءۇشىن الدىمەن ونى ىسكە اسىراتىن حالىقتىڭ ساناسىن، ياعني، جاپپاي شىعارماشىلىق قابىلەتىن  «وياتۋ» قاجەت. ونسىز ەكونوميكا قالاي داميدى؟ دامىمايدى!.  ەكونوميكا پرەزيدەنت جارلىعىمەن، نەمەسە، ۇكىمەت قاۋلىسىمەن وڭالا سالمايدى. ونى دامىتۋ ءۇشىن حالىقتى بۇل پروتسەسكە جۇمىلدىرۋ قاجەت. حالىق وعان رۋحاني-مادەني تۇرعىدا دايىن بولۋى قاجەت. مىنە، وسى جاعدايدا عانا نارىقتىق ەكونوميكا قالىپتاسادى، مەملەكەت قۋاتى ارتادى. الەمدەگى قازىرگى بارلىق دامىعان ەلدەر وزدەرىنىڭ ورلەۋ جولىن «حالىقتى بيىك ماقساتقا جۇمىلدىرۋدان» باستاعان. مىسالى، سوعىستان كەيىنگى ەۋروپا،، اسىرەسە – فرگ، ازياداعى جاپون ەلى جانە ت.ت. ۇكىمەتتىڭ باستى مىندەتى حالىقتىڭ جىگەرىن وسى باعىتقا بۇرۋ. ونى ۇكىمەت زاڭدارمەن، ينۆەستيتسيامەن، بىلىممەن، كوررۋپتسيانى جويۋمەن ت.ب. شارالارمەن دەر كەزىندە قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋى ءتيىس.  ەڭ باستىسى – الەۋمەتتى بەلسەندى قوعامنىڭ بولۋى. ال ونىڭ باستى شارتى – دەموكراتيانى قالىپتاستىرۋ. سوندىقتان ۇكىمەت ادام قۇقىن العا شىعارمايىنشا، ەكونوميكادا ءادىل باسەكەلەستىكتى قالىپتاستىرمايىنشا «الدىمەن ەكونوميكا» قاعيداسى جۇزەگە اسپايدى، قايتا – كەرى كەتەدى. حالىقتىڭ ەلدەگى پروتسەستەر مەن وزگەرىستەرگە بەلسەندى ارالاسۋى، ءوزىن-ءوزى ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋى، الەمدىك وڭدى تاجىريبەنى بويىنا ءسىڭىرۋى عانا العا قويعان ماقساتتارعا جەتكىزەدى. ال ءبىز قازىر كەرى پروتسەستى باستان كەشۋدەمىز: ەكونوميكانى جاقسارتۋ جايىنا قالىپ، جۇرت شىن مانىسىندە «تۇرمىس جاعدايى» ءۇشىن عانا كۇرەسۋدە! وسى «جانتالاس» مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى ىعىستىرىپ شىعاردى، ناتيجەسىندە الدىمەن بيلىك كوررۋپتسيالاندى، ال قازىر بولسا − بۇل دەرت قوعامنىڭ بارلىق بۋىندارىنا تاراپ جاتىر. قانشاما بولاشاق دارىن، تۇلعا، قايراتكەر وسىنىڭ كولەڭكەسىندە اشىلماعان كۇيى سولىپ جاتىر... ۇلى اباي «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەگەن. بىراق اباي «ايانباي ەڭبەك ەتكەن ادام ەرتەڭ ەسەكتەن اتقا وتىرارىنا» مەڭزەگەن ەدى. ال ءبىز، حالىقتىڭ ساناسى، باسقاشا ايتساق – «ادام كاپيتالى» دامىماعان، ونى دامىتۋعا مۇددەلى ەمەس ەلدە «ەسەكتىڭ ارتىنا قاراۋدان» اسا الماي جاتىرمىز، «ويان قازاق!» ۇرانى باياعى سول  − ارمان كۇيىندە قالدى...

سوعان سايكەس بۇگىندە «ويان» ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا كەرى ماعىناعا اۋىسىپ كەتتى. ەندى، ول «بيىك ماقساتتا» ەمەس، توعىشارلىق ماعىناعا يە بولىپ كەتتى. دالىرەك ايتساق، بۇگىندە ءبىز «ويانعان قازاق» دەپ قانداي جولمەن بولماسىن ابدەن بايىپ العان قازاقتى ايتاتىن بولدىق. بىراق «ساناسىن تۇرمىس بيلەگەن» ول باي قازاقتىڭ دا ويانعانى شامالى – ءارى كەتسە اقشاسىنا ءۇي سالار، رەستوران اشار، ساۋدا جاسار، نە، كاپيتالىن وفشور اسىرىپ شەت ەلگە − شۆەيتساريا-لوندونعا كەتەر... ء سويتىپ، ءبىزدىڭ «ويانعان جاڭا قازاعىمىز» دا تۇرمىسى ءۇشىن ءبارىن جاساۋعا ءازىر، بىراق ول وتانى ءۇشىن وتقا-سۋعا تۇسپەيدى، ەندەشە، كاسىبي شەبەرلىگىن شىڭدامايدى، ادام رەتىندە كەمەلدەنبەيدى! سوندىقتان بۇگىندە «بايلىققا قالاي جەتۋ ابزال؟» دەگەن يماندىلىق سۇراق قۇنىن جويدى. تەك توعىشارلىق تابەت پەن ەگويزم قالدى. ماسەلەن قوعامدا بيۋدجەت اقشاسىن توناۋ قىلمىسى ءورشۋى، ونى توقتاتۋ مۇمكىن بولماي وتىرعانى − وسىمەن تىعىز بايلانىستى. سەبەبى، «وتانشىل» سەزىم جوق، ياعني، جاۋاپكەرشىلىك جوق. بارلىق پيعىل تەك بايلىقتا (تۇرمىستا) بولىپ، «وتان»، «مەملەكەت» دەگەن قاستەرلى ۇعىمدار جالاڭاشتانىپ قالۋدا.

كەز كەلگەن قوعام – «جەتىلگەن ادام»، سانالى ارەكەت ەتۋشى سۋبەكت. ەندەشە، قوعامنىڭ كۇندەلىكتى دامۋىندا جانە ارەكەتىندە مۇلدە بولەك  پرينتسيپتەر جۇمىس ىستەۋى ءتيىس: قوعام وزىنە دەيىنگى مادەنيەتتىڭ، تاجىريبەنىڭ «سانالى» مۇراگەرى رەتىندە تەك «تۇرمىستىق جاعدايعا» بايلانىپ ەمەس، جەتكەن رۋحاني مۇرانى باسپالداق ەتە وتىرىپ، ارعى قارايعى دامۋىن جالعاستىرۋى ءتيىس. جاعداي بۇگىنگىدەي – «بايدىڭ ودان ءارى بايۋىنا»، «كەدەيدىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىك ءۇشىن جانتالاسىنا» بايلانىپ قالماۋى ءتيىس. بىراق، مۇندا ەسكەرەتىن نارسە بار، ول – قوعامدا وتكەننەن جەتكەن مادەنيەت نەعۇرلىم باي بولسا، قوعام دا ايتارلىقتاي تابىستارعا جەتەدى. قوعام تاريحتى ساباقتاستىرا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى – رۋحاني بايلىعىن جەتىلدىرگەن سايىن ارەكەتى دە قارقىندى بولىپ، تابىسى دا قوماقتالا تۇسەدى. مەملەكەت قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەيدى، ءوزىنىڭ  ۇزدىكسىز دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل – ەكونوميكانىڭ ەمەس، «سانانىڭ» ءومىر ءسۇرۋ فورماسى. ولاي بولسا، مۇنداعى دامۋدى ايقىنداۋشى «تۇرمىس» ەمەس، تۇرمىستى ۇنەمى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان «سانا» بولىپ شىعادى. مۇنى ەلەمەۋ، كورمەۋ، بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس! ناعىز ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى تەك وسىنداي كوزقاراستا بولسا عانا – جۇرتىن العا جەتەلەي الادى. بولماسا – ونىڭ ءوزى  دە كەرتارتپاعا اينالادى!

«سانانىڭ باستاپقى ەكەندىگى» ادامزات بالاسى قاۋىمداسىپ ءومىر سۇرە باستاعان كەزدەن-اق ايقىن كورىنە باستاعان. سودان بەرمەن قاراي «تۇرمىسقا تاۋەلدىلىك» سانانىڭ السىزدىگىن، ال قوعامعا قاتىستى – «قوعامنىڭ مەشەۋلىگىن» بىلدىرۋمەن كەلەدى. ەندەشە، قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن «الدىمەن ەكونوميكا» دەگەن ءپرينتسيپتى نەگىزگە الۋدى «تۇرمىسقا تاۋەلدىلىك» دەپ ساناۋ كەرەك. سويتكەندە، بۇل ءپرينتسيپتى ادامزاتتىڭ  وركەندەگەن زامانىندا «كەرى كەتۋدىڭ» بەلگىسى ساناتىنا جاتقىزۋعا ابدەن بولادى. بۇكىل الەم «عالامدىق سانا» جەتىستىگىن ەمىن ەركىن قولدانۋدا. قازىرگى كەزدە «تۇرمىستىق ماسەلەلەردى» شەشۋ عىلىمي تۇرعىدا، ستراتەگيالىق باعىتتاردا ىسكە اسۋدا. ال ءبىزدىڭ قازاقستان سياقتى قازبا بايلىعى مول ەلدە، جالپى ساۋاتتى، كوزى اشىق حالقىمەن «تۇرمىستىق ماسەلەنى» وسىنداي جولمەن شەشۋ الدەقايدا جەڭىل ىسكە اسۋى ءتيىس ەدى. بىراق، سوعان قاراماستان ءبىز ءالى دە تۇرمىسىمىزدى تۇزەي الماۋدامىز. تۇرمىس – ءبىز ءۇشىن «مايدانعا» اينالدى! مۇنىڭ ءبارى دە دامۋدىڭ باستاپقى پرينتسيپتەرىن انىقتاي الماعاندىعىمىزدان بولىپ وتىر. ونى  «ورەسكەل قاتەلىك» دەگەن دۇرىس. مۇنى فيلوسوفيالىق بەينەلى تۇردە ايتار بولساق، بۇل «قاناتى قىرقىلعان قۇس سەكىلدى، ماتەريامەن اۋىرلانعان  سانا دا قالىقتاپ ۇشا المايدى» دەگەنگە كەلەدى...

ال ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى جوعارى، ويانعان، «سانالى قوعام»، الدىمەن، «ادام كاپيتالى» ماسەلەسىن العا شىعارادى، سونىڭ تالابىنا ساي ەكونوميكاسىن جەتىلدىرۋگە ۇمتىلادى. ياعني، بۇل پرينتسيپ ۇستەم بولعان قوعامدا ادام شىعارماشىلىعىنىڭ ەركىن باستاۋلارى −  عىلىم مەن ءبىلىم، ىسكەرلىك قابىلەت، دەنساۋلىق، سالاۋاتتى ءومىر جانە ت.ب. كوپتەگەن ادامي قاسيەتتەر دارىپتەلىپ، ۇستەمدىككە يە بولىپ، مەملەكەت شىنايى ازاماتتىق-قۇقىقتىق-دەموكراتيالىق قوعامعا قاراي بەت بۇرادى. ونداي مەملەكەتتىڭ رۋحاني تىرەگى كۇشتى، ەكونوميكالىق دىڭگەگى مىقتى بولادى! ءبىز بىلەتىن «ويان» ءسوزىنىڭ اقيقاتى وسى!

Abai.kz