ءى.تانىمنىڭ قيىن جولى

كەڭەستىك داۋىردە اشارشىلىقتىڭ جابىق تاقىرىپ بولعانى بەلگىلى. ءباسپاسوز ول جايىندا ءسوز قوزعامايتىن. وتىز ەكىنشى جىل ناۋبەتى وڭاشادا، وت باستارىندا عانا سىبىرلاپ ايتىلۋشى ەدى. كوشپەندى جۇرتتى قىناداي قىرعان اشتىق زۇلماتىنىڭ اجالدى تىرناعىنان ەشبىر  قازاق اۋلەتى ءدىن-امان قۇتىلا الماعان. سوندىقتان دا حالىق ساناسىنا تەرەڭ جارا سالدى. ەcتەن شىقپادى. توتاليتارلىق ستاندارت جەڭگەن، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بىرىكتىرگىش كۇشى مويىندالعان زاماننىڭ وزىندە ۇمىتىلمادى. الايدا اشتىقتىڭ ميلليونداعان جازىقسىز قۇرباندارىن سوۆەت وكىمەتى جىلدارى اشىق ەسكە الۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن.

وزگەرىس كەڭەستەر وداعىنداعى بيلەۋشى پارتيانىڭ جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريالاۋىنان، ءسويتىپ، ازاماتتار ساناسىن شەڭگەلدەگەن رۋحاني قۇرساۋدى بىرتىندەپ بوساتۋىنان باستالعان. بارشامىزعا بەلگىلى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ورناعان «كىشى 37-ءشى جىل» ىزعىرىعى ارتتا قالىپ، قازاقستاندا دا دەموكراتيانىڭ «التىن كۇرەگى» ەركىن ەسە باستاسىمەن -  «اقتاڭداعى» مول تاريحىمىزدى سىن كوزبەن زەرتتەي وتىرىپ جاڭعىرتۋعا كىرىستىك.

توتاليتارلىق ءداۋىر اۋىزعا الۋعا تىيىم سالعان ساياسي  جازالاۋلار مەن اشارشىلىق شىندىعى 1988 جىلدان قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. سول جىلى ستاليندىك لاگەرلەر تاۋقىمەتىن تارتىپ ورالعان «حالىق جاۋلارى» زايىپتارىنىڭ ءبىر توبى ماسكەۋدەگى «مەموريال» قوزعالىسىنىڭ ماقساتتارىنا قولداۋ بىلدىرگەن ۇندەۋ-حاتتارىن جاريا ەتتى. ودان ءبىر توپ جاس قالامگەر 30-جىلدارعى رەپرەسسيالار مەن 32-جىلعى الاپات اشتىق قۇرباندارىن ەستە قالدىرۋ شارالارىن ويلاستىرۋدى ۇسىندى. ەكى ۇندەۋدە دە جازىقسىز جاندار رۋحىن ارداقتايتىن سيمۆوليكالىق ەسكەرتكىش ورناتۋ جايى كوتەرىلگەن ەدى. جازۋشىلار قاجەت قارجى جيناۋدى كوزدەيتىن ارنايى ەسەپشوت اشتى. ماسەلە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ادال ەسىمدەرىن ءتىرىلتۋدى مۇرات ەتكەن  قوزعالىستىڭ قانات جايىپ،  دامۋىنا ۇلاستى.

بىزدەگى ءىس-ارەكەتتىڭ ماسكەۋ قوزعالىسىنان ەرەكشەلىگى - ستالينيزم قىلمىستارى رەتىندە تەك ساياسي رەپرەسسيالاردى اشكەرەلەۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ستاليندىك-بولشەۆيكتىك بۇرمالاۋلاردىڭ اسا قايعىلى سالدارى - جادىمىزدا  حالقىمىزدىڭ ايتىپ جەتكىزگىسىز تراگەدياسىنىڭ سيمۆولىنداي بولىپ «32» دەگەن قاندى تسيفرلارمەن جازىلىپ قالعان الاپات  اشارشىلىقتىڭ دا شىندىعىن اشۋ ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە باتىل شىعارىلۋىندا جاتتى.

ساياسي بۇرمالاۋلار جىلدارى جازىقسىز جاپا شەككەندەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ، جازۋشىلار، عالىمدار، جۋرناليستەر، وزگە دە جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن 1988 جىلى قۇرىلعان ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى 1989 جىلدىڭ ساۋىرىندە قوزعالىس بەلسەندىلەرىنىڭ ۇيىسۋ كونفەرەنتسياسىن  وتكىزدى. سول قۇرىلتايشىلىق جينالىستا قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى شاڭىراق كوتەردى. حالىقتى ورنى تولماس قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن كەڭەستىك سولاقاي رەفورمالار قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسى «ادىلەت» قوعامى قىزمەتىنىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى. وعان جەر-جەردەن قولداۋ كورسەتىلىپ جاتتى.  «ادىلەتتىڭ» زەردە كىتابىن جاساۋ ءىسى جۇرتشىلىقتىڭ ءوز شارۋاسىنا اينالدى.

ماسەلەن، قوعام يدەياسىنا جامبىل وبلىسىنداعى سارىسۋ اۋداندىق ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى توكەن ماقاشەۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءۇن قوستى: كونەكوز قارتتار اۋزىنان جالپى سانىنىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن ايرىلعان اۋدان حالقىنىڭ باستان كەشكەن قيامەتتەرى جايىنداعى ەستەلىكتەرىن جازىپ الدى (سول قارالى كەزەڭدى بۇگىندە ساۋداكەنتتە  اشارشىلىق قۇرباندارىنا قويىلعان ەسكەركىش ەسكە سالىپ تۇر). الماتىداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىتۋشىلار تالاس وماربەكوۆ پەن قامبار اتاباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «32-ءنىڭ زۇلماتى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك ۇيىرمە قۇرىلدى. ستۋدەنتتەر عىلىمي ەكسپەديتسيالارعا شىعىپ، اشتىقتىڭ ءتىرى كۋالەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن جينادى. ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ، الاپات اشارشىلىقتىڭ جاسىرىن دەرەكتەرىن ىزدەۋمەن ورتالىق مۇراعات ديرەكتورى مارات حاساناەۆتىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا قۇرىلعان مۇراعاتشى جاستاردىڭ تاريحي-اعارتۋ بىرلەستىگى دە شۇعىلداندى. جەكەلەگەن عالىمدار  بۇل تاقىرىپقا ەلەۋلى عىلىمي جۇمىستار جازدى.  تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. تاريحىمىزعا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاسا باستادى.

وسىنداي رەتتەرمەن تۋعىزىلعان قوعامدىق پىكىردىڭ وڭ ناتيجەسى سول، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالانىسىمەن، ماسەلەگە ەلىمىزدىڭ سول كەزگى پارلامەنتى (جوعارعى كەڭەس)  سەرگەك ءۇن قوستى. جوعارعى كەڭەس تورالقاسى 1931-1933 جىلدارعى اشارشىلىقتىڭ سەبەپ-سالدارلارىن انىقتاۋ ءۇشىن قۇرامىنا عالىمدار مەن زەرتتەۋشى-ماماندار تارتىلعان ايرىقشا كوميسسيا قۇردى. كوميسسيا اتالمىش قارالى بەلەستى ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرىپ، قورىتىندىلارىن جاسادى. جاپپاي كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا جانە ونىڭ قايعىلى سالدارىنا اينالعان اشتىق ناۋبەتىنە شىنايى عىلىمي كوزقاراس تۇجىرىمدالدى. 30-شى جىلدارعى اشارشىلىق ءستالينيزمنىڭ اسا ءىرى قىلمىسى رەتىندە اتالىپ، ءىس جۇزىندە كوشپەندى جۇرتقا گەنوتسيد جاسالدى دەلىندى. بىراق كوميسسيانىڭ بۇل باعاسىنا پارلامەنت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلمەدى. دەگەنمەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قاسىرەتىن جىل سايىن ارنايى ءبىر كۇندە ازا تۇتىپ ەسكە الىپ تۇرۋ دۇرىس دەپ ۇيعارىلدى. حالىق باسىنا تۇسكەن اشارشىلىق سىندى ناۋبەت قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە 31 مامىر  بەلگىلەندى.  ءسويتىپ، سول 1992 جىلدان باستاپ ءار جىلعى  مامىر  ايىنىڭ سوڭعى جۇلدىزىندا اشارشىلىق قۇرباندارى ارۋاعىنا تاعزىم ەتىپ تۇرۋ زاڭداستىرىلدى.

الايدا وسى ارناۋلى كۇندە ءمان-ماعىناسىنا ساي قارالى-سالتاناتتى ءىس-شارالارىن وتكىزىپ وتىرۋ داستۇرگە اينالدىرىلمادى. يماندىلىق ءىستىڭ باستالماي جاتىپ سيىرقۇيىمشاقتالىپ بارا جاتقانى العاشقى جىلى-اق ءمالىم بولعان. وسى جولدار اۆتورى 1992 جىلعى 25 مامىردا «الماتى اقشامى» گازەتى ءتىلشىسىنىڭ سۇراقتارىنا  بەرگەن جاۋابىندا («قاسىرەتتى ۇمىتپا!») اشارشىلىقتى ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنىن اتاپ وتۋگە ازىرلىكتەن گورى سامارقاۋلىق  كوزگە ۇراتىنىن ايتتى. ونىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى تەك پارتيا ۇرانىنا، ياعني بيلىكتىڭ اۋزىنا قاراپ ارەكەت ەتۋگە داعدىلانىپ قالعاندىعىمىزدا جاتقان. جانە وعان سول شاقتاعى ازاماتتىق بەلسەندىلىگىمىزدىڭ تومەندىگى ءارى جالتاقتىعى دا تەرىس اسەرىن تيگىزدى. ءارى، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە بيلىك بۋىندارىنا جاڭادان قويىلعان «رەفورماتورلار» قازاق قاسىرەتىنىڭ استارىن تۇسىنە بەرمەيتىن. قازاقتى ءوز جەرىندە ازشىلىق ەتكەن ساياساتقا جاناما تۇردە بارشانىڭ قاتىستى بولعانىن پارىقتاي قويمايتىن. بيلەۋشىلەر قولىمەن جاسالعان  اشارشىلىققا ورىس حالقىنىڭ كىنالى ەمەستىگىن ەسكەرمەيتىن. ەسەسىنە، تاريح ساحناسىنان كەتكەن مەملەكەتتىڭ سولاقاي ساياساتىن اشكەرەلەۋدى رەسپۋبليكاداعى بۇگىنگى ورىس ءتىلدى كوپشىلىكتىڭ جانە دەموكراتيالىق كورشى ەل بيلىگىنىڭ «شامىنا تيەدى» دەپ بىلەتىن. سوندىقتان دا  ولار بۇل كۇندى «ۇمىت قالدىرعاندى» قولايلى كوردى.

الايدا ماڭىزدى ماسەلەگە وسىنشا بەيجاي قاراۋدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەگە جاۋاپ بەرمەيتىندىگى انىق ەدى.  قيعاشتىقتى تۇزەۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن جالپىۇلتتىق تاتۋلىقتى قاستەرلەۋمەن بىرگە، ونى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شىندىقتارىن اشا وتىرىپ ساقتاۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق جوعارعى وكىمەتىمىز ءدال سولاي ەتتى.  ءسويتىپ، بۇل ىسكە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  ارنايى  ايدار تاعىلعان 1997  جىل بويى مول كوڭىل ءبولىندى.

ەلىمىزدىڭ باس گازەتىندە بەلگىلى عالىم كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ «قاسىرەت قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش-پانتەون ورناتىلسا - ەلدىگىمىزدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى بولار ەدى...» («ەگەمەن قازاقستان»، 9 قاڭتار 1997 ج.) دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. وندا ول 1916 جانە 1986 جىلدار اراسىنداعى جازالاۋلار مەن اشتىق وقيعالارىن عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلەپ، دايەكتى ۇسىنىستار  ءبىلدىرۋ ارقىلى ارناۋلى جىلدىڭ ءمان-ماعىناسىن اشقان ەدى.

رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە ءتۇسىرۋ وسىلاي - رەسپۋبليكامىزدا تۇراتىن بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاتۋلىعى مەن كەلىسىمىنە ساباقتاستىرا قاراستىرىلعان. سول 1997 جىلدان باستاپ اشارشىلىق ناۋبەتى قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ مازمۇندىق اۋقىمى كەڭەيتىلدى. سودان بەرى 31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتالىپ كەلەدى.

الاپات اشارشىلىق تا جويقىن ساياسي جازالاۋلار جۇرگىزگەن ءستالينشىل ساياساتتىڭ سالدارى، مۇنى جۇرتشىلىق ايقىن ءتۇسىندى. سول سەبەپتى ەسكە الۋ كۇنىنە بەرىلگەن جاڭا مازمۇن دۇرىس قابىلداندى. 31 مامىردىڭ  جاڭا مارتەبەسى بۇكىلحالىقتىق مويىنداۋعا يە بولدى. بۇل كۇنى جۇرتشىلىق وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا جاڭا ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزۋ، ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەرگە گۇل شوقتارىن قويىپ تاعزىم ەتۋ سىندى شارالارعا مىندەتتى تۇردە قاتىسۋدى ۇردىسكە اينالدىردى.

سونىمەن، 31 مامىر كۇنگى جيىنداردا رەپرەسسيا جىلدارى جازىقسىز اتىلعان ازاماتتار ارۋاعىنا قۇرمەت كورسەتۋمەن قاتار، قاراپايىم حالىقتى بۇرىن-سوڭدى ەشقاشان تاريحتا بولماعان قىرعىنعا ۇشىراتقان اشارشىلىق تا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سالدارى رەتىندە ورىندى اتالىپ كەلەدى. بۇل ورايدا بەلسەندى ارەكەتىمەن ەل ريزاشىلىعىنا بولەنگەن  ءىس ادامدارى دا بار. ماسەلەن، الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋىلى ينتەرناتىندا 32-ءشى جىلى اشتان قىرىلعان توقسان بالا جەرلەنگەن ورىنعا 2002 جىلعى 31 مامىردا جەكە بەينەتقور كۇشىمەن ەسكەرتكىش قويىلدى. مۇنداي ارەكەتتەر ءار جەردە جاسالدى.  ناۋبەتتىڭ بەلگىسىز قۇپيالارىن عالىمدار، جازۋشىلار، جۋرناليستەر، دەرەكتى كينو شەبەرلەرى ءار قىرىنان اشىپ، جۇرتشىلىققا جەتكىزۋدە.

دەگەنمەن سوناۋ  قارالى كەزەڭنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ءمان بەرۋ اۋقىمى جەتكىلىكسىز دارەجەدە ەكەنى مويىنداۋ ءلازىم. ولاي دەيتىنىمىز، قىلمىستى ساياسات تۋعىزعان الاپات اشارشىلىق حالقىمىزدىڭ ءوسىپ-ونۋىنە  ساندىق تا، ساپالىق تا تۇرعىدا ويسىراتا زيان تيگىزدى. ونىڭ اۋىر سالدارلارى ايتىپ-جەتكىزگىسىز، ءتىرى قالعان ەل-جۇرتتىڭ باسىنا سالعان اۋىرتپالىعى ۇشان-تەڭىز. سولاردى ءبىز  ەشقاشان ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. بۇل بولاشاق ءۇشىن، حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت. الايدا سوناۋ ورنى تولماس قايعى-قاسىرەتتى لايىقتى دەڭگەيدە ەسكە الىپ، ازا تۇتۋ ءراسىمى ەلىمىزدە ازىرگە قالىپتاسار ەمەس.

«ادىلەت» قوعامى وسىعان جۇرتشىلىق نازارىن ۇدايى اۋدارىپ كەلەدى. كوپ بولىپ  ويلاسۋعا تامىزىق بولارلىق وي تاستاۋ ماقساتىمەن ماقالالار  جازىلدى، كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. ەلىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋلى دامۋ تاعدىرىنداعى كۇرت قۇلدىراۋعا دۋشار ەتكەن اشارشىلىق سىندى قايعىلى كەزەڭدەر شىندىعى تولىق مانىندە اشىلماعانى ايتىلدى. ويتكەنى، جاڭا ساپالىق جەڭگەيگە كوتەرىلمەك تۇگىل،  تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كوپشىلىككە ايگى بولعان جايتتەردىڭ ءوزى جاڭا جۇزجىلدىق باسىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇرتشىلىق ساناسىنان وشە باستاعان، ءتىپتى ۇمىتىلعان بولاتىن.

ءسوز جوق، اشارشىلىقتى ءاردايىم ەستە تۇتۋ قاجەت. ولاي ەتۋدىڭ باستى سەبەبى سول، اشارشىلىق - تۇتقيىلدان كەزدەيسوق تاپ بولعان زوبالاڭ ەمەس-ءتى. ول پاتشا زامانىندا نەگىزدەلىپ، كەڭەستىك كەزەڭدە ورىستەتىلگەن ناۋبەت ەدى. بولشەۆيكتىك بيلىك جول بەرگەن زۇلمات قازاق حالقىنا جەر بەتىنەن حالىق رەتىندە مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ قاۋپىن ءتوندىردى. اشتىق قۇيىنى بىرنەشە مارتە سوقتى. اسىرەسە وتىز ەكىنشى جىلدىڭ حالىق ساناسىنا تەرەڭ ءىز قالدىرعانى بەلگىلى. ودان بەرى دە، مىنە،  باقانداي سەگىز ونجىلدىق وتە شىعىپتى. حالقىمىزدى حح عاسىردا ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان، قايعى-قاسىرەتى كول-كوسىر اشارشىلىق جىلدارىنىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭىنە بيىل 80 جىل.

سامودەرجاۆيەلىك رەسەيدىڭ وتارلىق قۇلدىعىنان ازات بولعان قازاق ەلى  كەڭەستىك رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىندا اۆتونوميا الدى. ەلدىگىن قالپىنا كەلتىردى. بۇل قۋانىشتى وقيعا ەدى. بىراق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكامىزدىڭ عۇمىرى جالپىۇلتتىق تراگەدياعا ۇلاسقان اشتىقپەن استاستى. بۇل ءبىزدى قاپالاندىرادى.  بىزگە مۇنىڭ سەبەپ-سالدارىن تەرەڭ  زەردەلەۋ قاجەتتىگىن ۇعىنامىز.

سوناۋ اپاتتى زۇلمات حالقىمىزدىڭ باسىنا كەزدەيسوق ۇيىرىلگەن جوق، ونىڭ تەرەڭ تامىرىن اجىراتا ءبىلۋ ءلازىم. ال ول رەجيم اۋىسقانمەن ساباقتاستىعىن جوعالتپاعان وتارلاۋشىلىق پيعىل مەن ارەكەتتە جاتىر.

بارشاعا ءمالىم، رەسەي تاراپىنان حVش-حIح  عاسىرلاردا ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن جاۋلاپ الۋلار ناتيجەسىندە قازاقتىڭ مەملەكەتتىگى جويىلدى. جەرى مەن حالقى يمپەريا قۇرامىنا ەنگىزىلىپ، ءتۇرلى رەسەيلىك اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە بولشەكتەندى. قازاق ولكەسىن ورىس جەرىنە، حالقىن، ەتنوستىق ءتۇرى بولەكشە بولسا دا، تىرشىلىگى مەن جان-دۇنيەسى جاعىنان كادىمگى ورىس مۇجىعىنا  اينالدىرۋدىڭ كەڭ كولەمدى شارالارى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. حالقىمىز تۇتاستىعىن جوعالتتى. تەك كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا، حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ سوڭىندا عانا، قازاقستاننىڭ جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى قۇرامى ءبىر شاڭىراق استىنا ءىس جۇزىندە بىرىكتىرىلدى.

اۆتونوميانىڭ ىرگەسى كەڭەيتىلگەننەن كەيىن، 1925 جىلعى ساۋىردە وتكەن  قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ  ءبىرىنشى (ەسكى قازاقستانداعى ەسەپ بويىنشا - بەسىنشى) سەزىندە  حالقىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن پروبلەمانىڭ تاريحي تامىرى جۇيەلەپ اشىلعان بولاتىن. سول قۇرىلتايدا قازاق ولكەسىن وتارلاۋ باستى-باستى ءۇش داۋىردە   (1. ورىس جەرىنەن ءوز ەرىكتەرىمەن كەلگەن قيلى باق ىزدەۋشىلەر مەن قاشقىنداردىڭ وتارلاۋى - بۇل حVI عاسىردان باستالدى; 2. ساۋدا-ونەركاسىپ مۇددەسىن كوزدەگەن سامودەرجاۆيە  ۇكىمەتىنىڭ  اسكەري-اكىمشىلىك تاسىلدەرمەن وتارلاۋى - بۇل ءحVIىى عاسىردان باستالدى; 3. حIح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى - رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان شارۋالاردى جاپپاي كوشىرىپ-قونىس اۋدارتۋ جولىمەن وتارلاۋ)   جۇزەگە اسىرىلعانى تالداپ ايتىلدى.

رەسەي ۇكىمەتى يمپەرياليستىك ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورال، ورىنبور، ەرتىس جەلىلەرى ارقىلى  قازاق دالاسىنا ءىرى-ءىرى سەنىمدى جاساقتارىن ورنىقتىردى. ولار قازاقتاردى جايىق، توبىل، ەرتىس وزەندەرى بويىنداعى ۇيرەنشىكتى اتا قونىستارىنان قۋىپ، مال باعۋ شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتى جاعدايىن زورلىقپەن وزگەرتتى.  عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اتاكاسىپ نەگىزدەرىنەن ايىردى، قازاقتىڭ ەكونوميكالىق داۋلەتىن قاتتى ويسىراتتى.

اسىرەسە وتارلاۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى اۋىر بولدى. بۇل شاقتا ىشكى رەسەيدەگى جەر داعدارىسىن شەشۋ ءۇشىن، «قازاقتىڭ جەرىن يگەرىپ-كوركەيتۋ» (ستولىپين) جەلەۋىمەن، پاتشالىق اكىمشىلىك قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلار تاسقىنىن بۇرعان ەدى. وسى ورىس كوشى مۇددەسىنە قازاقتان 1916 جىلعا دەيىن كولەمى 40.647.765 دەسياتينا جەر تارتىپ الىنعان (1 دەسياتينا 1,09 گەكتارعا تەڭ). بۇل مولشەر بارلىق شۇرايلى، ءومىر سۇرۋگە قولايلى جەر-سۋ اۋماعىنان اسىپ كەتتى.

ال شۇرايلى جەرلەر مولشەرى كۇللى قازاقتىق اۋماقتىڭ بەستەن بىرىنە دە جەتپەيتىن. جەر كوميسسارياتىنىڭ 1925 جىلعى مالىمەتى بويىنشا - بارلىق جەر اۋماعى 202.962.345 دەسياتينا، ونىڭ ىشىندە جارامدى جەر كولەمى 38.170.000 دەسياتينا ەدى.  1925 جىلعى قۇرىلتايدا: «پەرەسەلەن تولقىنىنىڭ قىسىمىمەن قازاق بۇقاراسى...  ءشوبى جۇتاڭ، سۋى از، قۇمداۋىت جەرلەرگە ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى اپاتتى  ساياسات ولكە ەكونوميكاسىن تەز قۇلدىراتتى.  ەگەر وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جج. ءبىر قازاق شارۋاشىلىعىنا 59 باس مالدان كەلسە، 1914-1915 جج. پەرەسەلەن قوزعالىسىنىڭ ارتۋىمەن بۇل تسيفر 25-26 باسقا دەيىن تومەندەدى»، - دەپ كورسەتىلدى.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلىق جۇيەسى توندىرگەن قاۋىپتى حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق زيالىلارى تەرەڭ سەزىنىپ، ودان قورعانۋ جولدارىن ويلاستىرعان بولاتىن. بىراق ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن قۇپيا پوليتسيا تەز اشكەرەلەدى. قيلى جازالاۋ شارالارىن قولداندى. سوندا زيالىلار ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن ومىرگە كەلگەن جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا ءۇمىت ارتتى.

ماسەلەن، 1906 جىلى 1-ءشى مەملەكەتتىك دۋما مىنبەسىنەن ورىنبورلىق دەپۋتات تيموفەي سەدەلنيكوۆ جەرىنەن ايرىلىپ جاتقان قازاقتىڭ كەدەيشىلىككە ۇرىنعانىن اڭگىمە ەتتى. تورعايلىق دەپۋتات احمەت ءبىرىمجانوۆ  دۋماعا ءالى كەلىپ جەتپەگەن قازاق دەپۋتاتتارى ءۇشىن اگرارلىق كوميسسيادان قوسىمشا ورىن كوزدەلۋى قاجەتتىگىن كوتەردى.  1907 جىلى 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋمادا سەمەيلىك دەپۋتات تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ جۇتقا ۇشىراپ، قايىر سۇراپ كەتكەن بوسقىن قازاقتارعا ۇكىمەت تاراپىنان جاردەم بەرىلۋ كەرەكتىگىن ماسەلە ەتىپ كوتەردى. ال ورالدىق دەپۋتات باقىتجان قاراتاەۆ ۇكىمەتتىڭ شارۋالاردى ىشكى رەسەيدەن «جاڭا جەرلەرگە» قونىس اۋدارتۋ  ارقىلى قازاقتى جەر-سۋدان ايىرعان پەرەسەلەندىك ساياساتىن سىناعان اتاقتى ءسوزىن سويلەدى. بىراق ولاردىڭ بىردە-ءبىرى بيلىككە ۇناعان جوق. يمپەراتور بۇلارعا ەكى دۋمانى دا تارقاتىپ جىبەرۋىمەن، ءارى بۇراتانالاردى بۇدان بىلاي سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرعان 1907 جىلعى «3 ماۋسىم» زاڭىن  شىعارۋىمەن جاۋاپ بەردى.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتىن  2-ءشى مەمدۋما مۇشەسى ب.قاراتاەۆ  ونىڭ كوميسسيالارىندا اتقارعان جۇمىسى رەتىمەن دە، ءوزىنىڭ قازاق مۇددەسىن قورعاۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ ورايىمەن دە ءجىتى زەرتتەدى. ۇكىمەتتىڭ قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىن حح عاسىردا مۇلدەم جويماق جوسپارى بارىن ءىرى لاۋازىمدى پاتشا چينوۆنيگى اۋزىنان ەستىدى. (دەگەنمەن كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ومىرتقاسىن ءبىرجولاتا ءۇزۋدى تساريزم ەمەس، بولشەۆيزم جۇزەگە اسىردى). بيلىكتىڭ قازاق مۇددەسىنە قايشى ءىس-ارەكەتىن  پەرەسەلەن باسقارماسىنىڭ كۇندەلىكتى ءىس-داعدىسىنان كورىپ وتىردى. شۇرايلى جەر-سۋدىڭ جىرىمدالىپ قونىس اۋدارۋشىلارعا ءوتىپ جاتقانىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەپ، ونىڭ باستى سەبەپتەرىن دارمەنسىزدەنە تالدادى (بۇعان ونىڭ  ۋنيۆەرسيتەتتەس جولداسى بارلىبەك سىرتانوۆقا 10-جىلدارى جولداعان، 30-جىلدارى باسپاسوزدە جاريا بولعان حاتى، سونداي-اق 1910 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆقا دا جازىپ، 2004 جىلى «الاش قوزعالىسى» قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىندا باسىلعان حاتى كۋا). اقىرى، قازاق ءۇشىن بۇدان بىلاي تۇرمىس سالتىن قايتا قۇرۋ عانا ومىرشەڭ بولماعىن پارىقتاپ، ۇكىمەت ساياساتىنا بەيىمدەلۋدى قولايلى كوردى. اركىمگە جەر ۇلەسىن الىپ وتىرىقشىلىققا كوشۋ قاجەتتىگىن ۋاعىزدادى. ءبىر قاۋىم جۇرتتى وتىرىقشى ەتىپ ءوزى ۇلگى كورسەتتى.

الايدا بۇل باستامانىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى. ونى قازاق زيالىلارىنىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان ەكىنشى بەلدى توبى قابىل المادى. اگرارلىق ماسەلەلەردىڭ ءىرى ءبىلىمپازى ءا.بوكەيحانوۆ پاتشا ۇكىمەتى  ۇسىنعان جەر ۇلەسى مولشەرىنە مۇلدەم قارسى بولدى. ول قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىن ساقتاۋ جاعىندا ەدى. مۇنىڭ تەرەڭ سەبەپتەرى بار-تىن. كوشپەندىلەردى وتىرىقشىلىققا كوشۋگە ءماجبۇر ەتۋ ارقىلى پاتشالىق ەكىنشى جىمىسقى ارەكەتىن - ورىستاندىرۋ مەن شوقىندىرۋ شارالارىن دا جۇزەگە اسىرماقشى بولعان. سول ماقساتپەن ولاردى باسىم كوپشىلىگى ورىستار تۇراتىن شىركەۋى بار ەلدى مەكەندەرگە ارالاس قونىستاندىرۋ جايىندا نۇسقاۋ بەرگەن. مۇنداي بولاشاق شوشىندىرماي قويمايتىن.

ال وتىرىقشىلىققا سول جىلدارعى ماجبۇرلىك ىقتيمال ەتكەن ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بەيىمدەلمەگەن قازاق تىرشىلىگى بولشەۆيكتىك كۇرت بەتبۇرىس ناۋقاندارىندا قانداي قايعىلى كۇيگە تۇسكەنى بەلگىلى...

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى 2008 جىلى الماتى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىمەن بىرلەسىپ، «1930-جىلدارعى اشارشىلىق: سەبەپتەرى، اۋقىمى، زارداپتارى» تاقىرىبىمەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. وندا  بەلگىلى عالىمدار، مۇراعاتشىلار، زەرتتەۋشىلەر باياندامالار مەن حابارلامالار جاساپ، ەستەلىكتەر مەن وي-پىكىرلەر ايتتى، الاپات اشارشىلىقتى جان-جاقتى تالدادى، سەبەپ-سالدارلارىنا توقتالىپ،  الداعى مىندەتتەردى ايقىنداۋعا تالاپ قىلدى.

ماسەلەن، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ كوشپەندىلەردىڭ 30-جىلدارعى قايعىلى تاعدىرىن رەسەيلىك مۇراعاتتاردان الىنعان  ناقتى دەرەكتەرمەن جاڭعىرتتى.  پروفەسسور جۇلدىز ابىلعوجين اشارشىلىقتى يندۋستريالاۋ ناۋقانىنا تىعىز ۇشتاستىرا جۇرگىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعىن  رەفورمالاۋدىڭ قايعىلى سالدارى رەتىندە قاراستىردى. كەزىندە جوعارعى كەڭەس تورالقاسى قۇرعان كوميسسيا قۇرامىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان بۇل عالىمدار «اشتىق نەدەن بولدى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلسا، دوتسەنت اسحات ءالىموۆ بايانداماسىندا «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن نوبايلاۋعا تىرىستى. تالدىقورعاندا ستۋدەنتتەر كۇشىمەن جۇرگىزىپ جۇرگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرىن باياندادى، الەمدىك ورمەكتوردان ارنايى سايت اشقانىن ايتتى، بۇل جۇمىستى كەڭ جولعا قويۋدىڭ جان-دۇنيەنى تازارتۋ، رۋحتى كۇشەيتۋ ورايىندا ولشەۋسىز زور ءمانى بولارىن اڭگىمەلەدى. مەملەكەتتىك مۇراعاتتاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى كونفەرەنتسيا قوزعاعان ماسەلەنى ارحيۆتەردە ساقتالعان قۇجاتتار مەن  ماتەريالدار نەگىزىندە اشىپ تولىقتىرا ءتۇستى. اشارشىلىقتىڭ كوركەم ادەبيەتتە بەينەلەنۋى جايىنداعى حابارلار، اۋلەتتەردە ساقتالعان ارداگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى مەن پىكىرلەرى كونفەرەنتسيا مازمۇنىن بايىتا ءتۇستى.

اشتىق تاقىرىبى  «ادىلەت» قوعامى:  توتاليتارلىق تاريحتان - دەموكراتيالىق بولاشاققا» (2009), «ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» (2010) اتتى رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالاردا دا قوزعالىپ، قورىتىندى قۇجاتتارىندا كورىنىس تاپتى. حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا ۋكراينالىق تاريحشى، سول ەلدىڭ الماتىداعى باس كونسۋلى ليۋدميلا پروتاسوۆا ۋكرايناداعى 30-شى جىلدارعى اشارشىلىققا كىنالىلەردىڭ اتى اتالىپ، جاريا بولعانىن، گولودوموردىڭ حالىقارالىق دارەجەدە مويىندالعانىن اڭگىمەلەدى. الماتىداعى ۋكراين دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى «ادىلەت» مۇشەلەرىمەن بىرگە اشتىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلاتىن  ورىندى بەلگىلەگەن تاسقا گۇل قويىپ، ميلليونداعان جازىقسىزدار رۋحىنا تاعزىم ەتتى.

كەيىنگى جىلدارى، «ادىلەت» قوعامىنىڭ ۇسىنىسىنا ساي، 31 مامىر قارساڭىنداعى جۇمادا اشتىق قۇرباندارىنا ارنالعان ارنايى شارالار وتە باستادى. مەشىتتەردەگى جۇما نامازدا اشارشىلىق قاسىرەتى جايىندا ۋاعىز وقىلىپ، ۇلتتىق اپات ارۋاقتارىنا قۇران باعىشتالىپ كەلەدى.

وسىنداي شارالار وتكىزىپ تۇرۋدىڭ داستۇرگە اينالۋىنا سۇراپىل اشتىقتىڭ 80 جىلدىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاۋ ىقپال ەتۋگە ءتيىس.

ءىى. ۇلتتىق اپات كەزەڭدەرى

قازاق حالقى حح عاسىردا باستان كەشكەن ۇلتتىق اپاتتىڭ ءتۇپ-تامىرى ەلدىگىنەن ايرىلىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالعان زاماندا جاتىر. مونارحيانىڭ ورنىنا بيلىككە كۇيرەتكىش سيپاتىمەن ەرەكشەلەنگەن جاڭا ساياسي جۇيە كەلگەندە جانە بولشەۆيزمنىڭ تاپتىق يدەولوگياسى، اسىرە تاپشىلداردىڭ قيلى اسىرا سىلتەۋلەرى داۋىرلەگەن شاقتاردا سول ءتۇپ-تامىر ۇرەيلى قارا جەمىسىن بەردى.  الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، رەجيم تۇبەگەيلى اۋىسقانمەن، وتارلاۋ ساياساتى مەن وتار ەلگە كوزقاراس ءتۇرىن وزگەرتكەنمەن، مازمۇن ساباقتاستىعى ساقتالعان بولىپ شىقتى.

وتارلىق ەزگىگە تۇسكەلى قازاقتىڭ ءداستۇرلى  شارۋاشىلىعى كۇيزەلۋ ۇستىندە ەدى. ونى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس وقيعالارى - وتارلىق سوعىستار، كوتەرىلىسشىلەر مەن ولاردىڭ اۋىلدارىن  باسىپ-جانىشتاعان جازالاۋشى اسكەرلەر ويرانى - ودان سايىن كۇيرەتتى. پاتشا تاقتان قۇلاتىلعان جىلى قازاق وبلىستارىنىڭ بىرقاتارىندا ەگىن شىقپاي قالدى. تۇركىستان ولكەسىندە 1917 جىلدىڭ جازىنان-اق ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى سەزىلدى. ولكەنى ءىس-جۇزىندە باسقارۋمەن شۇعىلدانعان جۇمىسشى-شارۋا-سولدات كوميتەتتەرى، سول وقيعالار اراسىندا بولعان زاكي ءۆاليديدىڭ كۋالىك ەتۋىنشە («ەستەلىكتەر»، 1994,  1-ك.، 188-189-بب.), رەسەيدەن كەلگەن استىقتى «وپات بولۋ ماڭدايىنا جازىلعان» كوشپەندىلەرگە بەرمەۋ جاعىندا بولدى. ولكەنى اشتىق جايلادى.

1918 جىلعى مامىرعا دەيىن تاشكەنتتە تۇرعان ماريا شوقاي  اشىققان قازاقتاردىڭ 1917-1918 جىلدىڭ قىسىندا قالاعا قۇر سۇلدەرلەرى جەتىپ، كوشە-كوشەدە سۇلاپ جاتقاندارىن، وزەگى تالعان جاندارعا ءبىر ءتۇيىر نان بەرۋگە قايرانسىزدىقتان قينالعانىن جازىپ قالدىردى. اپاتتىڭ بۇل باستاپقى كەزەڭىندە تاشكەنتتە سۇلتانبەك قوجانوۆ باسقاراتىن «بىرلىك تۋى» گازەتى بەلسەندىلەرى اشتىققا ۇشىراعاندار ءۇشىن قوعامدىق اسحانا  اشتى. س.قوجانوۆ قوقان اۆتونومياسى تالقاندالعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي تۇركىستان ۇيەزىنە كەتىپ، اشارشىلىقپەن كۇرەسكە اتسالىستى: ەل ىشىنەن ازىق-تۇلىك، كيىز ءۇي، كۇركە جيناستىرىپ، تاماقتانۋ بەكەتتەرىن ۇيىمداستىردى. كەڭەس زامانىندا سول ءوڭىردىڭ قارتتارى بەرتىنگە دەيىن: «حالىق جاۋى سۇلتانبەكتىڭ شۇلەن كوجەسىنىڭ ارقاسىندا جىلان جىلعى اشتىقتان امان قالدىق قوي»، - دەپ سىبىرلاساتىن.

اۋليەاتا ۇيەزىندەگى اشتارعا كومەك بەرۋ ىسىندە تۇرار رىسقۇلوۆ قاجىرلى قىزمەت اتقاردى. ول بۇل ابىرويلى ءىسىن 1918 جىلدىڭ كۇزىنەن اۋەلى تۇركرەسپۋبليكا دەنساۋلىق ساقتاۋ حالكومى، ودان  سول جىلعى قاراشادان تۇركاتكومنىڭ اشتىقپەن كۇرەسۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە جالعاستىردى. بۇل قىزمەتىندە تۇرارعا جاڭا تۇرپاتتى شوۆينيستەرمەن  ىمىراسىز ايقاسقا تۇسۋگە تۋرا كەلدى.

«حح عاسىردىڭ قىزىل توپالاڭى» اتانعان بولشەۆيزم بيلىككە كەلگەن بەتتە  جەرگىلىكتى حالىقتار مۇددەسىن كوزگە ىلمەگەن ەدى. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنىڭ وزىنە كۇدىكپەن قاراعان. سول كەزگى ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ناقتى كۋالىك قالدىرعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن بۇگىندە كوپكە ءمالىم: الەمدىك رەۆوليۋتسيا ءورتىن ورشىتە ءتۇسۋدى ماقسات ەتكەن «لەنيندىك گۆارديانىڭ» الدىڭعى ساپىنداعىلار كوشپەلى قازاقتاردى ماركستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان ءبارىبىر قۇرىپ بىتۋگە ءتيىس، ەكونوميكالىق جاعىنان ءالجۋاز توپ دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان، ولاردى اشتان قۇتقارامىن دەپ شىعىندانعاننان،  بار قارجىنى ازامات سوعىسى مايداندارىنداعى قىزىلاسكەرلەردى قولداۋعا جۇمساۋ ماڭىزدى...

وسىنداي پايىمداعى بولشەۆيكتەر قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن قامتيتىن تۇركىستان ولكەسى اۋماعىنداعى بيلىككە قول جەتكىزىسىمەن، وزدەرىنىڭ اسكەري اتتى جاساقتارىن قازاق جىلقىسىمەن جابدىقتاي تۇرىپ، سول جۇتتى جىلى قازاقتارعا - وزدەرى «ەكونوميكالىق تۇعىرى ءالجۋاز، ماركستىك ءىلىم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق» دەپ سانايتىن كوشپەندىلەرگە - ازىق-تۇلىك بولۋدەن باستارتتى، ونىڭ ورنىنا ولار «الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋعا ءتيىس قىزىل  اسكەردى» اسىراۋدى دۇرىس كوردى. ءسويتىپ، ولكەدە  كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىمەن بىرگە باستالعان الاپات اشتىقتا، كوشپەندى جۇرتتى بۇلتارتپاس اجال تىرناعىنا ىلىكتىردى.

مۇستافا شوقاي قورىتقان اشكەرە-انىقتامامەن ايتقاندا،  «بولشەۆيزمنىڭ اشتىق ساياساتى» نەگىزىنەن ولكەدەگى مال باعۋدى ءومىر سالتى ەتكەن قازاق حالقىن باۋداي ءتۇسىردى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 1917-1919 جىلدارعى سۇراپىل اشارشىلىقتا 2 ميلليوننان استام ادام اشىققان. 1918 جىلدىڭ قارا كۇزىنەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ باسقارۋىمەن جۇرگىزىلگەن اشتىقپەن كۇرەس شارالارى ميلليونداعان ادام ءومىرىن اراشالاپ قالدى. بىراق قىرىلعانداردىڭ سانى  جونىندەگى دەرەكتەر جان تۇرشىگەرلىك. م.شوقاي تۇركىستاندا 1 ميلليون  114 مىڭ ادام اشتان وپات بولدى دەپ ەسەپتەدى. شىعىننىڭ وسى شاماداعى مولشەرىن جانە ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوشپەندىلەر بولعانىن سول شاقتاعى ءبىراز قۇجات راستايدى.    ال وسىناۋ وڭتۇستىك ولكەدە رەۆوليۋتسيا قارساڭىندا 3 ميلليونداي قازاق تۇراتىن-دى. ورتا ازياداعى «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى» كوشپەندىلەردىڭ تىرشىلىك كەڭىستىگىن بوساتۋى ارقاسىندا، سولاردىڭ سۇيەگى ۇستىندە ورنادى...

كوشپەندىلەرگە قارسى قىلمىستى ءىس-ارەكەت پەن سونىڭ سالدارىنان ورىن العان قايىرشىلىق پەن جاپپاي قىرىلۋدىڭ نەگىزگى ايىپكەرى ولكەدەگى بيلىك بولاتىن. اشتىقتىڭ باستى سەبەبى - تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىزگىنى وتارشىلدار قولىندا بولعانىندا، ولاردىڭ ولكەگە رەۆوليۋتسيانى نايزا ۇشىمەن اكەلىپ، قۇلاعان رەجيمنىڭ قاناۋ ساياساتىن قولدارىنداعى قارۋ-جاراق كۇشىمەن جالعاستىرعانىندا جاتقان. جاڭا  تۇرپاتتى وتارشىلدار باسقارعان وكىمەتتىڭ جەرگىلىكتىلەر ءۇشىن اشارشىلىق پەن اشتان قىرىلۋ «بوستاندىعىنا» كەڭ جول اشىپ بەرگەنىن 20-جىلدار ءباسپاسوزى بەتتەرىندە بولشەۆيك-زەرتتەۋشىلەر گ.سافاروۆ، س.گينزبۋرگ جانە باسقالار دا جازىپ جاتتى.

سونىمەن، 1917-1919 جىلدارى قازاقستاننىڭ تۇركىستان ولكەسىنە كىرىپ تۇرعان قازىرگى وڭتۇستىك ءوڭىرىن  جاساندى اشتىق جايلادى. سونىڭ سالدارىنان كوشپەلى حالىق جالپى سانىنىڭ تورتتەن بىرىنە جۋىعىن جوعالتتى. بۇل  بولشەۆيزمنىڭ «اشتىق ساياساتى» دۋشار ەتكەن قاسىرەتتى ءداۋىردىڭ قازاق حالقىن العاش شارپۋى - ۇلتتىق اپاتتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ەدى.

ەكىنشى كەزەڭدە دە 2 ميلليوننان استام جان اشىقتى. بۇل ءجايت قازاق ولكەسىندە، سول كەزگى رەسەي كەڭەستىك فەدەراتيۆتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى قازاقتىڭ اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا 1921-1923 جىلدارى ورىن الدى. ونىڭ دا باستى سەبەبى - جەرگىلىكتى وتار حالىقتىڭ كەنەۋى كەتە باستاعان ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن ازامات سوعىسى ودان ارمەن كۇيزەلتكەنىندە،  قۇنارسىز ەن دالادا تۇرمىسىن تەز تۇزەۋگە مۇمكىندىگى بولماعاندىعىندا جاتقان. «قازاق جارلى-جاقىبايىنىڭ تراگيزمىن جانە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇللى ارسىزدىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن - پاتشا رەجيمى كەزىندە قازاق حالقىنان 40 ملن. دەسياتينا شاماسىنداعى ەڭ جاقسى شۇرايلى جەر ورىس پەرەسەلەندەرى پايداسىنا تارتىپ الىنعانىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلت-ازاتتىق رەۆوليۋتسيا اتىنان، «الەمدىك رەۆوليۋتسياشىل پرولەتاريات» اتىنان: قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر جونىندەگى ادىلەتسىزدىگى تۇزەتىلەتىن بولادى، قازاقتارعا تارتىپ الىنعان جەر قايتارىلادى، قازاق جەرلەرىنە پەرەسەلەندەر جىبەرىلمەيدى  دەپ ۋادە بەرگەنىن ءبىلۋ كەرەك...» (م.شوقاي).

الايدا  قازاقتار اراسىندا جوق پرولەتارياتتىڭ ديكتاتۋراسىن قازاقستاندا ورناتۋ ۇرانىمەن ارەكەت ەتكەن، ءسويتىپ ءىس جۇزىندە بولشەۆيكتىك جاڭا يمپەريا وتارىن قۇرۋمەن شۇعىلدانعان پارتيالىق بيلىك ناقتى ءىس-ارەكەتتەرى ۇستىندە ونداي  ۋادەنىڭ بارشاسىن تارك ەتكەن بولاتىن. جاعدايدى ازامات سوعىسىنىڭ اۋىرتپالىقتارىنان وڭالىپ ۇلگەرمەگەن قازاق وبلىستارىنان ورتالىقتان كەلگەن ارنايى اسكەري جاساقتاردىڭ ازىق-تۇلىك جيناپ اكەتۋى دە شيەلەنىستىرە ءتۇستى.

اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان گۋبەرنيالارعا رەسەي فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكاسىنىڭ كىندىك ۇكىمەتى تاراپىنان  كومەك بەرىلمەدى. قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيتقالي مەڭدەشەۆ 1925 جىلى اقمەشىتتە وتكەن كەڭەستەر سەزىندە ايتقانىنداي، ورتالىقتان ازىق-تۇلىكپەن جاردەم كورسەتىلۋىنە قول جەتكىزۋ - قيىننىڭ قيىنى-تىن...

قازاق حالقى بۇل كەزەڭدە سول شاقتاعى جالپى سانىنىڭ تاعى دا ءبىر شيرەگىن جوعالتتى.

ۇلتتىق اپاتتىڭ ءۇشىنشى، ەڭ سۇراپىل، حالىقتى جوسىقسىز قىزىل قىرعىنعا ۇشىراتقان اسا اۋىر كەزەڭى جەر-سۋى مەن حالقى ءبىر شاڭىراققا بىرىككەن ۇلكەن قازاقستاندا ورىن الدى. ۇلكەن قازاقستان بۇل كەزدە دە رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى اۆتونوميا ەدى.

العاشقى كەزدە ەشقانداي قاتەر بايقالماعان. ورتا ازياداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋدەن كەيىن وڭتۇستىكتەگى وبلىستاردى قوسۋ ارقىلى ىرگەسى كەڭەيتىلگەن قازاقستان پارتيا ۇيىمى ەل-جۇرت مۇددەسىنە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس جۇمىستى جاڭاشا جىگەرمەن قولعا الدى. رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسى قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ 1925 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمىندا مال باعۋ مەن جەر وڭدەۋ كاسىبىن قازىرگى قازاق جاعدايىندا بىرىكتىرىپ قاراۋعا بولمايتىنى اتاپ ءوتىلدى. ويتكەنى «قكسر-ءدىڭ بۇگىنگى شارۋاشىلىق احۋالىندا: ەگىن ەگۋگە قولايسىز جالپاق ساردالانى شارۋاشىلىق كادەسىنە اسىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر ىقتيمال ءتاسىلى - مال باعۋدىڭ كوشپەندى  ءتۇرى بولىپ تابىلادى». سوندىقتان دا بۇل سالاداعى اسا ماڭىزدى شارا -  مەليوراتسيا، جايىلىمداردى سۋلاندىرۋ، جەم-ءشوپ ازىرلەۋ، قوي تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، قۇرامىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن كوشپەندى حالىققا كەڭ كولەمدە نەسيە بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋ بولماق. سول سەبەپتى قازوبكوم پلەنۋمى اۋىلشارۋاشىلىق نەسيەلەرىن  اۋىلعا تىكەلەي باعىتتاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كووپەراتسيانى كۇشەيتۋ  قاجەتتىگىن تۇجىرىمداعان ءتيىستى شەشىم  شىعاردى.

پلەنۋمدا بىرنەشە كۇننەن سوڭ (1925 جىلعى 16 ساۋىردە) اقمەشىتتە اشىلماق كەڭەستەر سەزىنىڭ ماسەلەلەرى جايىندا  ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س.قوجانوۆ بايانداما جاسادى.

سوندا ول بىلاي دەگەن ەدى: «...ومىرگە كەلگەن وسىنشا ۋاقىتىنان بەرى  قازاقيادا شارۋاشىلىق تۇرعىدا وركەندەۋدىڭ زەرتتەلىپ-جاسالعان پەرسپەكتيۆاسى جوق. جىلدان جىلعا، كۇننەن كۇنگە ەشقانداي دا پەرسپەكتيۆالىق جوسپارسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بار ايتاتىندارى - وتكەن جىلى پالەن باس مال بولدى، ەندى وعان جيىرما شاقتى مىڭ قوسىلدى دەگەندەر عانا. ...قايتكەندە جاعىمدى اسەر ەتۋدىڭ امالى. ەندى  وسىندايدىڭ جولىن قيۋ كەرەك.  وسى سەزدە ءبىز بىرەر پەرسپەكتيۆالىق جوسپار كونسپەكتىمەن سويلەمەكپىز. سوسىن جەر ماسەلەسىن پراكتيكالىق مىندەت ەتىپ قويامىز».

قوجانوۆ بايانداماسىندا يرريگاتسيا پروبلەماسىنا دا توقتالدى. «قازاقيا ءۇشىن بۇل مۇلدەم جاڭا شارۋا، - دەدى ول. - ال تۇركىستان ءۇشىن -ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى ماسەلە. قازاقيادا دا، كەيبىر گۋبەرنياداعى اشارشىلىقتان كەيىن، مىسالى سەمەيدە، حالىق ءوز باستاماسىمەن،  ناركومزەمنەن «رۇقساتسىز-اق»، ارىق قازۋعا كوشىپ جاتىر. ءتىپتى سەكىلدى ەگىس جايىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن قارقارالى ۇيەزىندە دە سولاي ەتۋدە...».

قازوبكوم پلەنۋمى  وسىلاي، ەسكى قازاقستان اۋماعىنداعى 1921 جىلعى ۇلكەن اشتىقتى دا، ودان بەرگى جىلداردا ورىن العان جەكەلەگەن گۋبەرنيالارداعى اشارشىلىقتاردى دا تىكەلەي تالداماعانمەن، الداعى ۋاقىتتاردا ونداي قاۋىپ-قاتەرلەردەن قورعانۋ شارالارىن ويلاستىردى. سونداي ماقساتپەن -قىر ايماقتارىندا سۋلاندىرۋ جۇيەسىن جاساپ، ەگىن ەگۋدى جۇزەگە اسىرا باستاعان، ەلدىڭ ءوز ىشىندە تۋعان باستامانى قولداۋعا شاقىردى. سارىارقانى يگەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتيىمدى جولى - كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ەكەنىن مويىنداپ، قاۋلىسىندا اتاپ كورسەتتى. مال باعۋدى ىنتالاندىرۋ، ونى ودان ءارى وركەندەتۋ ءۇشىن ارنايى قارجىلاندىرۋ، ونىمدەرىن ءتيىمدى جولمەن قالالارعا تاسىمالداپ تاراتۋدىڭ ادىستەرىن قاراستىردى.

ەلدى كۇيزەلتكەن 20-ءشى جىلدارعى اشارشىلىق رەسپۋبليكا كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتەگى ءبىرىنشى (بەسىنشى) سەزىندە دە ارنايى اڭگىمە بولمادى. (ەسكى قازاقستان كەڭەستەرى بۇعان دەيىن ءتورت سەزد وتكىزگەن، سول رەت سانى بويىنشا - جاڭا، ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتەگى سەزى بەسىنشى دەپ ەسەپتەلەدى. الايدا، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان، سونداي-اق بۇحارا مەن حورەزم سەكىلدى وزگە دە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنان  مەجەلەنگەن سىرداريا، جەتىسۋ، قاراقالپاق وبلىستارى قوسىلعاننان سوڭ،  قازاقستاننىڭ جەرى مەن حالقىنىڭ سانى 1924 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ەداۋىر ۇلعايىپ قانا قويماي، ۇلتتىق قۇرامى دا وڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان. تۇڭعىش رەت ۇلتتىق رەسپۋبليكا مارتەبەسىندە اتالعان. قازاق ەلىنىڭ جاڭا استاناسىندا وتكەن وسى 1925 جىلعى ءساۋىر قۇرىلتايىندا دەلەگاتتار جاڭادان قوسىلعان وڭىرلەردەگى كەڭەستەردىڭ كەلگەن وزگە ارىپتەستەرىمەن تۇڭعىش رەت باس قوسقان. تاريحي شەشىمدەر قابىلداعان. وسى جايتتەر سول تۇستا-اق مويىندالىپ، سول قۇرىلتاي ۇستىندە-اق ول ءبىرىنشى سەزد دەپ اتالعان. سونداعى بەرىلگەن باعاعا، ءارى ونىڭ مەملەكەتتىك ومىردەگى جاڭا بەتبۇرىستى تانىتاتىن ماڭىزىنا  سايكەس، اقمەشىت سەزىن ءبىرىنشى دەپ باعالاعان ءجون).  اشتىق دەرەكتەرى ءجاي عانا ەلەۋسىزدەۋ ايتىلدى. دەگەنمەن، اتاپ ايتىلماسا دا، ونى قايتا بولدىرماۋ شارالارى كەڭىنەن قارالدى. ال ول شارالاردىڭ ەڭ باستىسى جەر-سۋدى ۇتىمدى يگەرۋ ماسەلەسى ەدى.

جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قاناتى استىنا العان ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ  العاشقى قۇرىلتايىندا اتاپ وتىلگەندەي، جەردى قوعام مۇلكىنە اينالدىرۋ جونىندەگى العاشقى سوۆەتتىك زاڭ  مەن تۇرعىنداردى جەرگە ورنالاستىرۋ جايىنداعى ەرەجە «ازامات سوعىسى، اشارشىلىق، قكسر-دە ەشقانداي قارجىنىڭ بولماۋى جاعدايىندا بولىمسىز عانا ناتيجە بەردى». وسى شاعىن ناتيجە دەرەكتەرى مىنانداي: ەل-جۇرتتىڭ ءبىراز بولىگى 1920 جىلدان 1923 جىلعا دەيىن 215.178 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى. 1923 جانە 1924 جىلدارى جۇمىس جەر كودەكسى مەن 1924 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندەگى ەرەجە بويىنشا جۇرگىزىلدى دە، حالىق «...مەملەكەت ەسەبىنەن 2.512.609 دەس.، حالىق ەسەبىنەن - 2.815.522 دەس.، بارلىعى - 5.543.309 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى».

ال جۇرگىزىلگەن ءىس شارالارىنىڭ ويداعىداي وڭ ناتيجە بەرمەۋ سەبەپتەرىن سەزد بىلاي تۇجىرىمدادى: ا) قازاق جەرىن سىرتتان كوشىپ كەلگەندەردىڭ وتارلاۋى جالعاسۋدا; ءا) وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قالدىقتارى ءالى جويىلماعان; ب) ەڭ جاقسى جەرلەردى پەرەسەلەندەر باسىپ العان، كەڭ القاپتى كازاك-ورىس تۇرعىندارى پايدالانۋدا; ۆ) جەرگىلىكتى جەردەگى جۇمىستار ورتالىقتا ۇيلەستىرىلمەگەن، كوبىنە ورتالىق جەردى ءىس جۇزىندە پايدالانىپ وتىرعاندارعا بەكىتىپ، ەڭ ءتاۋىر جەرلەردى بۇرىننان تۇراتىن پەرەسەلەندەرگە كەسىپ بەرۋ  جاعىندا; گ) جەرگە ورنالاستىرۋ شارالارى - تۇرعىنداردىڭ  قۇقىقتىق ساناسىن جەردى زاڭ بويىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگىن سەزىنەتىندەي ەتىپ   وياتۋعا جاردەمدەسپەدى.

مال شارۋاشىلىعىن قازاقستاننىڭ قاتال تابيعاتىنا شىداس بەرىپ،  پايدا تۇسىرەتىندەي ەتىپ دامىتا  الۋ ءۇشىن - جەر قاتىناستارىن دۇرىس رەتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. سول سەبەپتى سەزدە رەسپۋبليكانىڭ كۇللى اۋماعىن جاراتىلىسى مەن ەكونوميكالىق نىشاندارىنا قاراي: «ەگىنشىلىك-مالشىلىق» جانە تەك «مالشىلىق»، سونداي-اق تەك «كوشپەندى مالشىلىق» اۋداندارعا ءبولۋ تارتىپتەرى باياندالدى. جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ نورماسى قالاي جاسالاتىنى ءتۇسىندىرىلدى. سوسىن: «...مال باعۋ جانە مال باعۋ-ەگىن ەگۋ شارۋاشىلىقتارىمەن شۇعىلداناتىن قازىرگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان قوجالىقتارعا وركەندەۋىنە ءارى ەكونوميكالىق تۇرعىدا نىعايۋىنا قاجەت جاعدايلار جاساۋ» - جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتى بولىپ تابىلادى دەپ تۇيىندەلدى.

وسى ورايداعى  ورىندالۋى قاجەت شارالار رەتىندە مىنالار  اتالعان ەدى (ولار سەزد قارارىمەن زاڭداستىرىلدى): ا) جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ اۋماعىنا بارلىق پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىن قوسۋ، بۇل رەتتە ولاردىڭ كوش جولىندا جاتقاندارىنىڭ تولعان-تولماعانىنا قاراماۋ; ءا) 1924 جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىنىڭ كۇشى جۇرمەيتىن پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىندە وتىرعان تۇرعىنداردى ءوز ۋچاسكەلەرىنىڭ 1917 جىلعا دەيىن بەلگىلەنگەن شەگىندە، قوسىمشا جەر كەسىپ بەرمەي  ورنالاستىرۋ; ب) سىرتتان كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جانە قكسر-دەگى ىشكى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ «قازاقتىڭ پايدالانۋىنا جاتاتىن جاقسى جەرلەردى جانە كازاك-ورىس تەرريتورياسىن» قالاۋلارىنشا باسىپ الۋلارىنان ساقتانۋ ءۇشىن - ءوز بەتتەرىنشە قونىستانۋلارىن دوعارتۋ، 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن ءوز بەتىمەن  كەلگەندەردى جەر قوجالىعىن بەرۋ شارالارىمەن قامتىماۋ; ۆ) قكسر-ءدىڭ بارلىق اۋداندارىنداعى قازىرگى كەزدە قولدا بار، سونداي-اق  انىقتالعان بوس جانە ارتىق جەرلەردىڭ ءبارىن - جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ 1924  جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىمەن ارەكەت ەتۋگە جاتاتىن  ءبىرتۇتاس قورى دەپ ەسەپتەۋ.

الايدا قازاقستان كەڭەستەرى سەزىنىڭ قارارلارىن ومىرگە ەنگىزۋگە  ورتالىق وكىمەت كەدەرگى جاساي بەردى. اقىرى، اتالمىش قۇرىلتايدان ءتورت ايداي وتكەندە، 1925 جىلعى 12 تامىزدا، جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسى بك(ب)پ قازاق ولكەكومى بيۋروسىندا تالقىلاندى. ەكىنشى حاتشى س.قوجانوۆ «جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى» ارنايى بايانداما جاسادى. وندا بەسىنشى ء(بىرىنشى) بۇكىلقازاق سەزى قارارلارىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارىنا قاتىستى بولىگى ورىندالماي جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىلدى. سوسىن، بيۋرودا ونىڭ بايانداماسى بويىنشا مىنانداي قاۋلى قابىلداندى: «ا) بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى  پەرسپەكتيۆالىق جوسپارى بەكىتىلگەنگە دەيىن 5-ءشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى مەن قازواك قابىلداعان جەر ماسەلەسى بويىنشا شەشىمدەرگە ەشقانداي الىپ تاستاۋ، تۇزەتۋ جانە تولىقتىرۋلار ەنگىزىلمەسىن; ب) اتاپ ايتقاندا، ءوز بەتىنشە كوشىپ كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلارعا بايلانىستى 5-ءشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى بەلگىلەگەن مەرزىم - 1922 جىلعى 31 تامىز ساقتالسىن. 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن كەلگەن بارلىق ءوز بەتتەرىمەن قونىس اۋدارۋشىلار قكسر-ءدىڭ بارشا اۋماعىندا جەرگە ورنالاستىرىلمايتىن بولسىن; ۆ) برواك الدىنا قكسر-دەگى  جەرگە ورنالاستىرۋمەن شۇعىلداناتىن بارلىق مەكەمەلەردى ءبىر ورگانعا - قازاق جەر حالكوماتىنىڭ (كازناركومزەم) جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىنا مەيلىنشە شاپشاڭ باعىندىرۋ تۋرالى ماسەلەنى ءۇزىلدى-كەسىلدى قويۋ قازواك-كە ۇسىنىلسىن».

ورتالىق قالاماعاندىقتان، بۇل شەشىم دە ورىندالعان جوق.

ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ تاباندىلىعى ناتيجەسىندە 1925 جىلعى جەلتوقساندا قازاق ولكەلىك 5-ءشى پارتكونفەرەنتسيا  ەسەپ بەرىلگەن مەرزىمدى «تاريحقا قازاق جەرىن جيناۋ كەزەڭى جانە قازاق مەملەكەتتىگىن ۇيىمداستىرۋ سالاسىنداعى العاشقى قادامدار رەتىندە كىرەدى» دەپ اتادى. سوسىن: «...جەرگە ورنالاستىرۋ سالاسىندا - ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعىلىقتى حالىققا، اسىرەسە وتىرىقشىلىققا اۋىسا باستاعان كوشپەندىلەرگە قاتىستى مىندەت قويۋ كەرەك. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ۇلتتىق ازشىلىقتىڭ وتىرىقشى ەڭبەكشىل شارۋا تۇرعىندارىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ كەدەي جانە ورتاشا بولىگىنىڭ  تىلەكتەرى نازاردان شىعارىلماسىن» دەگەن قاۋلى الدى. جەتكىلىكتى دارەجەدە ءادىل، باسقا حالىقتىڭ دا مۇددەسىن كەمسىتپەيتىن وسى قاۋلى دا  ورىنداۋسىز قالدى. ال 1927 جىلعى ولكەلىك 6-شى پاركونفەرەنتسيادا ول مۇلدەم تەرىس باعالانىپ، كۇشى جويىلدى...

بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 1925 جىلعى قىركۇيەكتە قازاقستاندى باسقارۋعا فيليپپ گولوششەكين سىندى ەميسسارىن جىبەرگەن ەدى. ول ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن شەشىمدەردى قيلى بولشەۆيكتىك ايلا-امال قولدانا وتىرىپ، جوققا شىعارىپ ءجۇردى. ءسويتىپ، ۇزاماي،   توتاليتارلىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قازاقستاندىق «ۇلى قۇرىلىسشىسى»، ياعني، سول كەزگى قايراتكەرلەردىڭ وزدەرى اتاپ ايتقانداي، ديكتاتور بولىپ شىعا كەلدى.

ورتالىقتا جيناقتالعان اقپاراتپەن قارۋلانىپ، سوندا قورىتىلعان ويلارعا سايكەس ءتيىستى نۇسقاۋ الىپ كەلگەن وسىناۋ ءستالينشىل كوسەم ولكەلىك 5-ءشى جانە 6-شى پارتكونفەرەنتسيالاردا ساياسي ومىردەن، وقۋ-اعارتۋ ىسىنەن «الاشورداشىلار» مەن سولارعا يدەيالاستاردى الاستاۋ ماسەلەلەرىن تياناقتادى. ينتەلليگەنتسيانىڭ سانا-سەزىمىن «قىرناۋ» («نيۆەليروۆكا») ارقىلى تەگىستەپ، ءبىرىزدى ارناعا ءتۇسىرۋ قاجەتتىگىن «دالەلدەدى». كوممۋنيستەردىڭ ءداستۇرلى اۋىل ومىرىنە كوزقاراستارىنداعى «ازاماتتىق ءبىتىم» (س.سادۋاقاسوۆ) جانە «ازاماتتىق سوعىس» (و.جاندوسوۆ) دەپ تۇجىرىمدالارلىق ساياسي باعىتتارعا «تورەشى» بولدى. ءىس جۇزىندە ەكىنشى باعىتتى قولداۋ ارقىلى اۋىلداس-تۋىستار اراسىنا  تاپ سىناسىن قاعۋدىڭ، ءسويتىپ اعايىندى اعايىنعا وشىكتىرۋدىڭ  ساياسي-يدەيالىق تۇعىرىن سومدادى. وكتيابر رەۆوليۋتسياسى قازاق اۋىلىن اينالىپ وتكەن دەپ تاپتى.

ۇزاماي گولوششەكينشىل ولكەپارتكومنىڭ  «دانا» باسشىلىعىمەن قۇلاق كۇيى كەلتىرىلگەن قازاق وكىمەتى  قازاق اۋىلدارىندا «كىشى قازان» ءورتىن تۇتاتۋدىڭ ناقتى  شارالارىن جۇرگىزۋدى قولعا الدى...

1927 جىلعى جەلتوقساندا بك(ب)پ XV سەزى بولدى. ونىڭ شەشىمى بويىنشا 1932 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جەكە قوجالىقتان ۇجىمدىق شارۋاشىلىققا اينالىپ ۇلگەرۋگە ءتيىس ەدى. ۇجىمداستىرۋ حاقىندا پارتيا العا قويعان وسى بيىك مىندەتكە قازاقستان وزىندىك جولمەن بەت الدى.  1928 جىلعى 27 تامىزدا قازاتكومنىڭ ارنايى  دەكرەتى شىقتى، سوعان سايكەس داۋلەتتى قوجالىقتاردى تاركىلەۋ تۋرالى قازاتكوم مەن حالكومكەڭەس قاۋلى شىعاردى. تەز ارادا بايلاردىڭ مال-مۇلىكتەرىن كامپەسكەلەۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. ونىڭ رەۆوليۋتسيالىق سيپاتى تاركىلەۋگە قارسىلىق ارەكەت كورسەتكەندەردى قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتۋ جانە اسا ءىرى ءارى جارتىلاي فەودال بايلاردى جەر اۋدارۋ تۋرالى 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتە شىعارىلعان قاۋلىمەن كۇشەيە ءتۇستى. ورتالىق كەڭسەلەردەگى ماعلۇماتتارمەن تاعالانىپ كەلگەن گولوششەكين قازاق كادرلارىنا بايلانىستى كوزقاراسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن يدەولوگيالىق تۇرعىدا شەبەر قامسىزداندىرىپ ۇلگەرگەن ەدى.  سوندىقتان، تاركىلەۋ سوڭىنان، ءىرى كولەمدەگى ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ «الاش ءىسى» اتانعان العاشقى تولقىنىنا جول اشتى.

«كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس-دۇشپاندارىن» تۇرمەگە تىعا وتىرىپ، قازاقستاندىق بيلىك 1930 جىلعى 19 اقپاندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستىك تۇرعىدا قايتا قۇرۋ ءىسىن نىعايتۋدى جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى ىمىراسىز كۇرەسۋدى كوزدەيتىن قاۋلى قابىلدادى.

وكىمەتتىڭ تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋداعى سولاقايلىقتارى 372 جەردە حالىق كوتەرىلىستەرىن  تۋعىزعانى، ولاردى اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشۋ ورىن العانى، ياعني تاركىلەۋ-ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارىنىڭ جاڭا سيپاتتى وتارلىق سوعىستارمەن استاسقانى ءمالىم. سونىڭ ءبارى ەل-جۇرتتى جاڭا الاپات اپات يىرىمىنە قۇلاتتى. ۇلتتىق اپاتتىڭ ءۇشىنشى، ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭىنە اينالعان سول 1931-1933 جىلدارى حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى اشتان قىرىلدى. شاماسى جەتكەندەر باسقا ولكەلەرگە بوسىپ، شەت ەلدەرگە ءوتىپ كەتتى. مال باسى ون شاقتى ەسە ازايدى.

ءىىى. سولاقاي ساياساتپەن كەلىسپەۋشىلىكتەر جانە زەردە

جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلتتىق اپاتتىڭ العاشقى كەزەڭىندە اشارشىلىقتان تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى كوشپەندى قازاقتار زارداپ شەكتى. تۇركاتكوم قۇرعان اشتىقپەن كۇرەستىڭ ورتالىق كوميسسياسىن تۇرار رىسقۇلوۆ باسقاردى. وعان قازاق مۇددەسىن كوزگە ىلمەيتىن، «بولاشاعى جوق كوشپەندىلەرگە»  ازىق-تۇلىك ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەپ، ولاردىڭ «اشتان قىرىلۋىن رەۆوليۋتسياعا قوسقان ۇلەستەرىنە» تەڭگەرەتىندەرمەن كۇرەسكە تۇسۋگە تۋرا كەلدى.

اپاتتىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە 1921 جىلى زيالىلاردىڭ تۇركىستاندىق ۇلكەن توبى (حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سانجار اسفەندياروۆ جانە ت.ب.) «اقجول» گازەتىندە ۇندەۋ جاريالاپ، اشىعىپ جاتقان ارقالىق باۋىرلارعا كومەك بەرۋگە شاقىردى. ناقتى جۇمىستار جۇرگىزۋ ءۇشىن جەر-جەرگە اتتاندى. ماسەلەن، ج.دوسمۇحامەدوۆ پرجەۆالسكىدە ازىق-تۇلىك جيناۋعا ۇيتقى بولىپ، ونى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جانە باتىس وبلىستارىنا جىبەرۋدى ۇيىمداستىردى. سول 1921 جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق ءتىلى» گازەتىندەگى ماقالاسىندا سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ قازاق قىزمەتكەرلەرىن اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا ەلدەن مال جيناپ جەتكىزۋگە شاقىردى. ول ءوزى جاز بويى بىرنەشە ۇيەزدى ارالادى. ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى. مۇنداي جانقيارلىقتى ۇناتا قويماعان جەرگىلىكتى ونى وكىمەت تۇتقىندادى. م.دۋلاتوۆ ورىنبورعا جونەلتىلىپ، گپۋ-ءدىڭ تەرگەۋىنەن سوڭ عانا بوساتىلدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باستاعان زيالىلار توبى  شىعىس اۋدانداردان مال جيىپ، اشارشىلىق جايلاعان تورعاي حالقىنا جەتكىزگەن ەدى. ولاردىڭ ۇستەرىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. سوت ۇدەرىسى ولاردى ايىپتى دەپ تاۋىپ، ارتىنشا امنيستيا تارتىبىمەن كەشىرىم بەردى.

بولشەۆيكتىك تۇعىرنامانى قابىل العان زيالىلار كەڭەس بيلىگىنىڭ جاريالى ۇراندارىنا سەنىپ، ۇلتتىق مۇددەگە ساي ارەكەت ەتۋگە تىرىستى.  ماسەلەن، 1922 جىلى جەتىسۋدا جەر-سۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋ كەزىندە سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ كوميسسياسى وتارلاۋشىلار تارتىپ العان اتا قونىستارىن قازاقتارعا قايتارۋ ارقىلى تاريحي ادىلەتتىلىكتىڭ سالتانات قۇرۋىن قامتاماسىز ەتپەك بولدى. الايدا كوميسسياعا «ۇلتشىلدىق» ايدار تاعىلىپ، كەرى شاقىرىپ الىندى. بولشەۆيكتەر تاپتىق جىكتى ايىرا ءتۇسۋ، بايلار مۇلكىن تارتىپ الىپ كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرۋ جولىمەن ەل ەكونوميكاسىن «جانداندىرۋ» جولىن 20-شى جىلداردا-اق ۇستانعان بولاتىن. ونداي قاتەرلى باعىتقا 1923 جىلى قازاق وبلىستىق 3-ءشى پارتكونفەرەنتسيادا سماعۇل سادۋاقاسوۆ سىن ايتتى. ول حالىقتى جاڭا سىلكىنىستەر ەمەس، عىلىم مەن بىلىمگە سۇيەنگەن بەيبىت ەڭبەك قۇتقارادى دەگەن وجەت پىكىر ءبىلدىرىپ، وتەۋىنە ساياسي سەنىمسىزدىككە ۇشىرادى.

اپاتتىڭ ەڭ قورقىنىشتى ءۇشىنشى كەزەڭىندە اشتان بۇرالعان العاشقى بوسقىنداردىڭ پايدا بولۋى مەن ۇدەپ كەلە جاتقان اشتىق كۇيزەلىستەرى جايىندا جەر-جەردەن جەكەلەگەن ازاماتتار ماسكەۋدەگى بيىك ۇيگە، الماتىداعى اۆتونوميا باسشىلىعىنا اشتىق قاسىرەتىنىڭ العاشقى بەلگىلەرىن حابارلاۋدان باستاپ، جاپپاي سيپات العان مىسالداردى ايتىپ دابىل قاقتى. ولكەپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف.گولوششەكيننىڭ اتىنا 1932 جىلعى 4 شىلدەدە عابيت مۇسىرەپوۆ باستاپ (قازمەمباسپا مەڭگەرۋشىسى مانسۇر عاتاۋلين، كومۆۋز پرورەكتورىنىڭ ورىنباسارى مۇتاش داۋلەتعاليەۆ، پرورەكتورى ەمبەرگەن التىنبەكوۆ، گوسپلان ەنەرگەتيكا سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قادىر قۋانىشەۆ) قول قويعان «بەسەۋدىڭ حاتى» ءتۇستى. حاتتا اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قۇلدىراۋ دەرەكتەرى كەلتىرىلدى (1930 جىلعى 40 ميلليون باس مالدان 1932 جىلى 5 ميلليون عانا قالعان). قازاقتار اراسىندا اشتان ءولۋدىڭ تىم كوبەيىپ كەتكەنى جانە وسىنشا مۇشكىل حالگە «سولشىلدىق» اسىرا سىلتەۋلەر مەن قازولكەكومنىڭ قاتە ساياساتى  جەتكىزگەنى ايتىلدى.

الايدا «بەسەۋدىڭ حاتى» ۇلتشىلدىقتىڭ ناقتى كورىنىسى رەتىندە باعالاندى. حات اۆتورلارىمەن ءتيىستى «ساۋىقتىرۋ جۇمىستارى» جۇرگىزىلدى دە، ءبىر اپتادان سوڭ ولار قازولكەكومعا وزدەرىن-وزدەرى كىنالاپ-جازالاعان وپىنۋ حاتتارىن تاپسىردى. 1932 جىلعى 15 شىلدەدە وتكەن قازولكەكوم بيۋروسى مەن ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ بىرىككەن ءماجىلىسى «بەسەۋدىڭ حاتىن» «قازاقستانداعى سوتسياليستىك قايتا قۇرۋ ىسىندە قول جەتكىزىلگەن كۇللى جەتىستىكتەردى تولىعىمەن بۇركەمەلەپ، تەك تەرىس ساتتەردى بادىرايتىپ كورسەتۋ، ولكەكومنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان بارشا باعىتىن سىناۋ» بولىپ شىققان دەپ تاپتى. بىراق ولاردىڭ «كىنالارىن مويىنداۋلارى» ەسكە الىندى.  ءسويتىپ،  ءبىر توپ كوممۋنيست «قاتەلەسىپ» قول قويعان سول حاتتى  «سوتسياليستىك قايتا قۇرۋ مەن ۇلت ساياساتى جەتىستىكتەرىنە» قارا بوياۋ جاعۋشىلىق دەي تۇرا، اۆتورلاردى پارتيا قاتارىندا قالدىرىپ، ءبىر-ءبىر قاتاڭ سوگىس ارقالاتتى.

گولوششەكيننىڭ سودان كەيىن ماسكەۋگە بارا جاتقان ساپارىندا ورىن العان ءبىر  وقيعا جايى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى. قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ديكتاتورى مىنگەن پويىز شىلدە-تامىز اپتاپ كۇندەرىنىڭ بىرىندە اقتوبە ۆوكزالىنا توقتايدى. پەرروندا جينالعان  قالىڭ جۇرت الدىندا ءسوز سويلەۋگە ۇكىمەتتىك ۆاگوننان ولكەكومنىڭ باسشىسى شىعادى. ەل ءىشىن جايلاعان اشارشىلىقتى ادەتتەگىسىنشە، «تاپ جاۋلارىنىڭ مالدى جاپپاي سويىپ تاستاۋدى ادەيى ۇيىمداستىرعان تىمىسكىلىك زىميان ارەكەتتەرىنىڭ سالدارى» رەتىندە تۇسىندىرمەك بولۋى ىقتيمال. بىراق سول جولى ول قۇدىرەتى ۇستەم ءسوزىن سويلەي المايدى.

كوپشىلىك نازارى توپتى جارىپ الاڭعا شىققان جايداق ارباعا اۋادى. اربا ۇستىندە وتىرعان جۇدەۋ شال وتە ايگىلى تۇلعا بولاتىن. ول كەزىندە قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەر-سۋىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن شولگە ىعىستىرعان پاتشا ۇكىمەتىن مەمدۋما مىنبەسىنەن وتكىر سوزىمەن سىناعان قايراتكەر-ءتىن. سوندا ول بيلىكتىڭ «ىشكى رەسەيدەگى 130 مىڭ پومەششيكتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن» قازاقتاردى اتا قونىسىنان قۋىپ «رەنجىتىپ وتىرعانى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەسىندە بولسىن»، قازاقتار سولشىل پارتيالارعا ءىش تارتادى، ولاردىڭ جەكەمەنشىك  جەرلەردى ءماجبۇر ەتۋ جولىمەن ءبولىپ الۋ ارقىلى شارۋالار مۇقتاجىن شەشۋگە ۇمتىلۋى دۇرىس دەپ مالىمدەگەن ەدى. كەيىن بولشەۆيكتەر قاتارىنا كىرىپ، ورال وبلىسىنىڭ ادىلەت كوميسسارى، اق گۆاردياشىلار تۇرمەسىنىڭ تۇتقىنى، قاراتاەۆ اتتى اسكەر بريگاداسىن قۇرۋشى قىزىل پارتيزان، شىعىس  مايدانىنىڭ 4-ءشى ارمياسىنداعى قازاق بريگاداسى ساياسي ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى، قازاقستان كەڭەستەرى العاشقى ەكى سەزىنىڭ دەلەگاتى بولدى. ال قازىر ول 72 جاسار زەينەتكەر باقىتجان قاراتاەۆ ەدى.

ءسىڭىرى شىعىپ، تىزەسى قالت-قۇلت ەتكەن دىمكاس قارت تارانتاس ۇستىندە تۇرەگەپ تۇرىپ، قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ كوسەمىن جازعىرعان سوزدەر ايتقان ەكەن. رەۆوليۋتسيانىڭ قاسيەتتى مۇراتتارىن ارامداپ، قازاقتاردى شىبىنشا قىرعان اشتىق قاسىرەتىنە ۇشىراتقانىن بەتىنە باسىپتى. بۇل ء ۇشىن رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى جاۋاپتى ەكەنىن جۇرتشىلىق الدىندا بەتىنە باسقان كورىنەدى. گولوششەكين: «شال شارشاپ قالىپتى»، - دەپ كۇبىر ەتىپ، ۆاگونىنا قايتا سۇڭگۋگە ءماجبۇر بولعان...

ال «شارشاعان شال» ۇزاماي اشتىقتان دۇنيە سالدى. ول ءوزىنىڭ ارتىندا قالعان جازبا مۇرالارىندا الاپات اشارشىلىققا  جالعىز گولوششەكين ەمەس، ونىڭ اينالاسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرى دە ايىپتى دەپ ءتۇيىپتى. ب.قاراتاەۆتىڭ ويىنشا، ماسەلە ولاردىڭ  كوز بوياۋشىلىققا جول بەرۋىندە، «قازاق ىستەرىنە جۇلىكتىك تۇرعىدان كەلۋىندە» جاتقان. قازاقتىڭ وسىنداي ماسقارا اشتىققا ۇرىنۋىن قارت رەۆوليۋتسيونەر ۇلتتىڭ «باس ادامدارىنىڭ» سوناۋ پاتشا زامانىنان قالىپتاسقان قۇلدىق ساناسىنىڭ، ءلابباي-تاقسىرلاپ بويسۇنۋشىلىقتان باستالعان پسيحيكالىق ازعىنداۋىنىڭ سالدارىنان دەپ باعامدادى.  تيىسىنشە، كىنا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا باسىنداعى قازاقتاردىڭ شىن مانىندە «كارەريست، افەريست، پورتفەليست» («مانساپقور، الاياق، پورتفەلقۇمار») بولىپ شىعۋىنان دەپ ەسەپتەدى.

سولاردىڭ ءبىرى ساناتىنداعى قازاق ولكەپارتكومىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى وراز يساەۆ 1932 جىلعى تامىزدا ستالينگە ۇلكەن حات بەردى. وندا ولكەدە ورىن الىپ تۇرعان احۋالدى ادال بايان ەتتى، سەبەپ-سالدارلارىن تالدادى، قيىندىقتان شىعاراتىن شارالار حاقىنداعى ۇسىنىستارىن تۇجىرىمدادى. سونىمەن بىرگە،  ورناعان احۋال ءۇشىن وزگە بيۋرو مۇشەلەرىمەن قاتار ءوزىنىڭ دە جاۋاپتى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، ء«بىرىنشى حاتشىنىڭ كوپكە ءمالىم ەرەكشە ءرولىن» ەسكەرە كەلە، «باسشىلىقتا وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قاراۋعا قابىلەتى جەتپەيتىن» ورتالىقتىڭ ەميسسارى فيليپپ گولوششەكين وتىرعاندا - رەسپۋبليكاداعى اۋىر «جاعدايدى ساۋىقتىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس» دەپ سانايتىنىن جازدى.

و.يساەۆ گولوششەكيندى ورنىنان بوساتپايىنشا ءىس وڭالمايتىنىن ايتىپ، ونى قازاق ولكەكومىنىڭ جەتەكشىلىگىنەن كەرى شاقىرىپ الۋدى تىكەلەي باس حاتشى يوسيف ستاليننەن جالعىز ءوزى اشىق تالاپ ەتتى. سونىمەن بىرگە  قازاق اۋىلى مەن مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى شۇعىل اتقارىلۋعا ءتيىس ماسەلەلەر جونىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىم شىعارۋىن سۇرادى. بۇل ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلدى.  ونىڭ حاتىندا كورسەتىلگەن جايتتەر ستاليندىك ورتالىق كوميتەتتىڭ قازاقستاننىڭ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جايىندا 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتە قابىلداعان قاۋلىسىنا نەگىز ەتىپ الىندى.  ال قاۋلىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ءتيىمدى جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن بىرقاتار ۇسىنىسىن ركسفر حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ت.رىسقۇلوۆ 1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە ستالينگە جولداعان بايانحاتىندا ايتتى. (مۇنىڭ كوشىرمەسىن ول ارنايى جونەلپە جازبامەن گولوششەكيننىڭ ورنىنا قازولكەكومنىڭ   باسشىسى بولىپ سايلانعان ل.ميرزويانعا 1933 جىلعى 31 قاڭتاردا جىبەردى).

كەلەڭسىزدىكتەر تالدانىپ، مىندەتتەر بەلگىلەنەدى. تەك ف.گولوششەكين بۇرىنعى لاۋازىمىندا قالا بەردى. تيىسىنشە، ول جانە ونى قولپاشتاۋشىلار پارتيا بەلسەندىلەرىنىڭ جينالىستارىندا اتالمىش قاۋلىنى ولكەكوم باعىتىن ماقۇلداعاندىق سيپاتتا تۇسىندىرۋگە كىرىستى. «وك ولكەكوم باعىتىن قازاق اۋىتقۋشىلارىنىڭ، قىڭقىلشىل-ۋايىمشىلدارىنىڭ، توپشىلدارىنىڭ بايبالامدارىنا قاساقانا... دۇرىس دەپ تاپتى»، ويتكەنى ولكەلىك پارتيا ۇيىمى «قازاقستاننىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىسىنىڭ بارلىق سالالارىندا وتە ءىرى جەتىستىكتەرگە» قول جەتكىزدى دەپ دۇرىلدەتتى. الايدا حالىق اشتىق، ىندەت زارداپتارىن تارتا بەردى، قىرىلۋ، بوسقىندىق تىيىلمادى. الماتى كوشەسىنە تولعان اشتاردى ەلەڭ قالماعان «ادال لەنينشىل-ءستالينشىل» ف.گولوششەكيندى 1933 جىلعى قاڭتاردا كوممۋنيستەر ماقتانىش-ماداقتاۋعا تولى سالتاناتتى  جاعدايدا الماتىدان ماسكەۋگە بۇكىلوداقتىق دەڭگەيدەگى جاڭا لاۋازىمىمەن جوعارعى تورەلىك سوتتى باسقارۋعا شىعارىپ سالدى.

1933 جىلعى 24 اقپاندا وك باس حاتشىسى ي.ستالين مەن قازاق ولكەكومىنىڭ جاڭا ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ميرزوياننىڭ اتىنا «التاۋدىڭ حاتى» (قول قويعاندار: قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنىڭ تىڭداۋشىلارى عاتاۋللا يسقاقوۆ، يلياس قابىلوۆ،  جۇسىپبەك ارىستانوۆ، بىرمۇحامەد ايباسوۆ، قازولكەكوم مۇشەسى عابباس توعجانوۆ، ستۋدەنت ورازالى جاندوسوۆ) جىبەرىلدى. وندا 300 مىڭنان استام قازاق قوجالىقتارىنىڭ ءسىبىر جانە ورتا ازيا تەمىر جول ستانتسيالارىنا، قالالارىنا، ورتالىقتاعى قالالارعا، كورشى رەسپۋبليكالاردىڭ وبلىستارىنا بوسىپ كەتكەنى، كوبىنىڭ قايىرشىلىق حال كەشىپ جاتقانى ايتىلدى. شۇعىل كومەك كورسەتىلمەسە، كوكتەمگە قاراي ولاردىڭ اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىم تىم كوبەيىپ كەتەتىنى حابارلاندى. قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىلىعى اشارشىلىق زارداپتارىن جويۋعا باعىتتالعان كەشەندى جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. رەسپۋبليكاداعى 162 اۋداننىڭ ىشىندە اشتىق ناۋبەتىنىڭ زاردابىن كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن سارىسۋ اۋدانى ەرەكشە تارتقان ەدى. وكىمەت  وكىلى وراز جاندوسوۆ سول اۋداننىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا امان قالعان جۇرتىن جاڭا قونىسقا كوشىرىپ، اكىمشىلىك باعىنىسىن وزگەرۋ جانە وتىرىقشىلىق جاعدايداعى ەكونوميكاسىن جانداندىرۋ ورايىندا كوپ جۇمىس اتقاردى.  اشارشىلىق سالدارىنان كورشى رەسپۋبليكالارعا بوسىپ كوشىپ كەتكەندەردى ەلگە الىپ كەلۋ ءۇشىن اۆتونوميالىق ۇكىمەت اتىنان جان-جاققا ارنايى وكىلدەر اتتاندى.

1933 جىلعى 9 ناۋرىزدا ت.رىسقۇلوۆ وك باس حاتشىسى ستالينگە (كوشىرمەسىن وك اۋىلشارۋاشىلىق ءبولىمى مەن كسرو حالكومكەڭەسىنە) قازاقستانداعى اشارشىلىق زارداپتارىن جويۋ جونىندەگى بايانحاتىن جولدادى. مۇنىڭ كوشىرمەسىن 11 ناۋرىزدا جونەلپە جازباسىنا تىركەپ، الماتىعا، ميرزويانعا جىبەردى. ول ونداعى پايىمداردى قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ جاڭا باسشىسى جۇمىس بارىسىندا ەسكەرەر دەپ ءۇمىت ءبىلدىردى.

ەل-جۇرتتىڭ ەڭسەسىسىن رۋحاني جاعىنان كوتەرۋ ماڭىزدى ەدى. رەسپۋبليكاعا تاجىكستاننان  تەمىربەك جۇرگەنوۆ شاقىرىلدى. جاڭا اعارتۋ حالىق كوميسسارى رەسپۋبليكاداعى وقۋ ءىسى مەن مادەنيەت جۇمىستارىن قىسقا مەرزىمدە جوعارى دەڭگەيگە كوتەردى. كاسىبي ونەر كۇرت دامىتىلدى. 1936 جىلعى ماسكەۋدە وتكەن ونكۇندىكتە قازاقستانداعى مادەني رەۆوليۋتسيا جەتىستىكتەرى جۇرتشىلىقتى ريزا ەتتى.

جىل اياعىندا قابىلداعان ستاليندىك كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاقستان رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكادان   كسرو قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى ساناتىنداعى «تاۋەلسىز» رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە كوتەرىلدى. بۇل - بولشەۆيزمنىڭ قازاق حالقىنا قارسى جاساعان مەملەكەتتىك قىلمىسىن وتە ساتىمەن بۇركەگەن شارا ەدى (قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكا ءتاجىن كيۋگە 1924 جىلعى ۇلتتىق مەجەلەۋ ناتيجەسىندەگى قالپىندا ابدەن لايىق بولاتىن، ال نەگىزگى حالقىنىڭ سانى مەن ءداستۇرلى ەكونوميكاسىنىڭ ءمانىن قۇرايتىن مال باسىنىڭ مولشەرى اشارشىلىق جىلدارى كۇرت ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن،  مۇنداي مارتەبەگە 1936 جىلعى دەڭگەيى كەلىڭكىرەمەيتىن. دەمەك، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن ءبىز اشارشىلىق قۇرباندارىنا بورىشتىمىز).

ءۇش دۇركىن ءۇيىرىپ سوققان اشتىق زوبالاڭىندا ءتورت جارىم ميلليوننان استام، ىقتيمال تابيعي ءوسىمىن ەسەپكە العاندا، ون شاقتى ميلليون ادام وپات بولعان ەدى. بوساپ قالعان الىپ كەڭىستىككە سىرتتان ميلليونداعان ادام كوشىپ كەلدى. جاڭادان قونىستانعاندار  اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سۇيەگى ۇستىندە سوتسياليستىك قۇرىلىس كورىگىن قىزدىردى. ونەركاسىپ وشاقتارىن اشىپ، قالا، زاۋىت سالدى، دۇرىلدەتىپ تىڭ يگەردى. ورتالىقتىڭ ءتاتتى ۇرانى جەتەگىمەن قازاقستانعا لەك-لەك بوپ كەلىپ، جاسامپاز ەڭبەكتى جانداندىردى.

بىراق ولار  قازاق حالقى باستان كەشكەن قاسىرەت اۋقىمىن بىلگەن جوق. ءبىلۋدى ساياسات تا قوش كورمەيتىن. سوندىقتان دا، تولاسسىز كوش نوپىرىمەن-اق، ناۋبەت قالجىراتقان قازاقتاردى ءوز وتانىندا حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن ۇلتتىق ازشىلىق دەڭگەيىنە ءتۇسىردى. ءسويتىپ، تيىسىنشە، قوعام تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالاسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ شەكتەۋ كورۋىنە، ءوز ەرىكتەرىنەن تىس، جاناما تۇردە بولسا دا، سەبەپكەر بولدى.

بۇگىندەرى ەلىمىزدە قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا جۇرت، كۇللى ەتنوستىق توپتار قازاق باستان كەشكەن اپات تۋرالى شىن تاريحتى بىلۋگە ءتيىس. شىنشىل  تاريح جەر-سۋىمىزدى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىن مەملەكەتۇيىستىرۋشى قازاق ۇلتى توڭىرەگىنە تىعىز توپتاستىرا تۇسەدى. تۇرعىنداردى جاڭعىرتىلعان اششى دا قاسىرەتتى تاريحپەن تاربيەلەۋ سان ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى رياسىز تاتۋلىقتى، حالىقتىڭ ناعىز بىرلىگىن قامتاماسىز ەتە الادى.  ادامداردى ءادىل  تاريحپەن تاربيەلەۋدىڭ ۇلتتىق دامۋعا تيگىزەر وڭ ىقپالى زور. بولاشاققا كەپىلى بولارى، تاەلسىزدىگىمىزدى بەكەمدەۋگە سەپتەسەرى  كۇمانسىز.

مونارحيا قۇلار قارساڭدا قازاق التى ميلليون ەدى.

توڭكەرىس تۋىن كوتەرگەن سوتسياليستىك فەدەراتسيا قۇرامىندا بوي تۇزەي كەلە، قىلمىستى ساياسات سىلكىنىستەرىنە تولى ون التى جىلدا جالپى سانى ءۇش ەسەگە جۋىق كەمىدى. ۇلتتىق اپاتتىڭ اتالعان ءۇش  كەزەڭىندە تىكەلەي ءتورت جارىم ميلليونداي  جان اشتان ءولدى. 1917-1933 جىلدارى. تەك 30-شى جىلدارعى اشتىقتا بەلگىلى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ ەسەبى بويىنشا 2,4 ملن. ادام وپات بولدى. مۇنى بولشەۆيكتىك گەنوتسيد دەمەسكە لاجىڭ جوق.

جۇزدەگەن مىڭ جان شەتەل اسىپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

سوندىقتان دا اشارشىلىق تاريحىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ قاراۋ ءلازىم. ادامزاتقا ماڭگى ەسكەرتۋ جاساپ تۇرۋ ءۇشىن. كەلەشەكتە دە تاپ كەلۋى مۇمكىن سونداي اپاتتاردان ساقتاندىرۋ ءۇشىن. ازاماتتار بويىندا شىنايى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن. ەلىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن ۇستار بولاشاق ازاماتتاردى تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرىمەن تاربيەلەۋ ءۇشىن.

بۇل ىسكە، ءسوز جوق، ەلباسى تاپسىرماسىمەن بوي كوتەرمەك ەسكەرتكىش ەلەۋلى قىزمەت ەتەتىن بولادى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ىلگەرىدە ەسكە الىنعان،  اكادەميك ك.نۇرپەيىسۇلى بۇدان ون بەس جىل بۇرىن دايەكتەگەن ەسكەرتكىش-پانتەون ورناتۋ يدەياسىنا قايتا ورالىپ، ونى دامىتا وتىرىپ قاراۋ ءلازىم. ءبىزدىڭ بۇل رەتتە ورتاعا سالار ويىمىزدىڭ ءمانىسى نەدە، دانەگى قانداي؟

عاسىرلار توعىسىندا قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ  اكادەميك ماناش قوزىباەۆ باستاعان وكىلدەرىن ەلباسى قابىلداپ، «ادىلەت» اتىنان ايتىلعان وتىنىشتەر بويىنشا اتقارۋشى بيلىككە بىرەر تاپسىرما بەرگەن ەدى. سولاردىڭ ىشىندە بۇرىنعى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى-مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (نكۆد-كگب) جۇمىس ىستەگەن عيماراتتىڭ ءبىر بولىگىنەن ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۋزەيىن اشۋ كوزدەلگەن بولاتىن.  بۇل ەلىمىزدىڭ  ساياسي تاريحىن كورنەكى تۇردە بەينەلەيتىن بىردەن-ءبىر مۇراجاي، جاڭا دا ەرەكشە عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە بولۋعا ءتيىس-ءتىن. الايدا قازاقستان عۇمىرىنداعى قاسىرەتتى بەلەستەرگە تىكەلەي قاتىسى بار وسىناۋ  تاريحي عيماراتتىڭ ءبىر بۇرىشىنان اشىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۇراجايى ءبىر جارىم جىلداي عانا جۇمىس ىستەدى دە، جابىلىپ قالدى.

سەبەبى مەنشىك يەسى عيماراتتى  جەكە كاسىپكەرگە ساتىپ جىبەرىپتى.

مۇراجايدىڭ ۇلكەن بولىگىن اشتىق تاقىرىبىنا ارناۋدى كوزدەگەن ءبىزدىڭ جوبامىز جۇزەگە اسىرىلماي قالدى. دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتاردا  توتاليتاريزم جىلدارىنداعى ۇزدىكسىز جاسالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن حالقىمىزدى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان اشارشىلىق  قايعى-قاسىرەتتەرىن  ۇمىتتىرماي، ەل-جۇرت جادىنا ءاردايىم كورنەكى تۇردە سالىپ تۇراتىن، وتكەن تاريحي جولدىڭ اۋىر كەزەڭدەرىنەن  تانىمدى دا تاعلىمدى سىر شەرتەتىن عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە اشىلۋعا ءتيىس.

«ادىلەت» قوعامى مەكتەپ وقۋشىلارىن تاريحي زەرتتەۋشىلىككە باۋليتىن «تاريحتاعى ادام. قازاقستان. حح عاسىر» دەگەن تاقىرىپپەن ءۇش جىل بويى بايقاۋ وتكىزدى. بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەداۋىر بولىگى اۋىلدارىندا ورىن العان اشتىق ىزدەرىن ءوز اۋلەتتەرىنىڭ باستان كەشكەندەرى، قارت ارداگەرلەر ەستەلىكتەرى ارقىلى جاڭعىرتتى. بالالاردىڭ ىزدەنۋشىلىك جۇمىستارىنا ۇستازدارى جاردەمدەستى. ەل ىشىندەگى مۇراعاتتاردى ءبىز وسى جولمەن دە جيۋعا ارەكەت ەتكەن ەدىك. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بولاشاق مۇراجايدىڭ ارنايى ءبىر بولىمىنەن  ۇلتتىق اپات قۇرباندارىنىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتىپ، قارالى ءتىزىم جاساۋدى كوزدەيتىن  ارنايى اكتسيا باستاۋ الۋعا ءتيىس. اشتان قىرىلعان  ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن  قالپىنا كەلتىرۋگە بۇكىل حالىق اتسالىسا الادى: شەجىرەشىلەر، وتباسىلىق، اۋلەتتىك  مۇراعات يەلەرى، تاريحشىلار، اۋەسقوي زەرتتەۋشىلەر، ەستەلىك جيناۋشىلار ءوز دەرەكتەرىمەن مۇراجاي قورىن تولىقتىرۋى كەرەك. دالىرەك ءام جۇرتشىلىققا جاقىنىراق تىلمەن ايتقاندا - مۇراجايعا كەلگەن اركىم قارالى ءتىزىم ەكسپوزيتسياسىن ءوز اۋلەتىنەن قۇربان بولعان بۇتاق تاريحىمەن تولىقتىرعان بولار ەدى.  قولدان تۋعىزىلعان اشارشىلىقتان قىرىلعان جازىقسىز جانداردى اتاپ ەسكە الۋ وسىلاي بۇكىلحالىقتىق ىسكە اينالىپ كەتۋى ءتيىس. ورتاق ىسكە  ازاماتتاردىڭ بارشاسى اتسالىسارىنا كۇمان جوق.

بۇل ورايدا الەمدىك تاجىريبەدەن ۇلگى الۋ دا ءجون بولماق. ءبارىمىز بىلەتىندەي، «قوڭىر ىندەت» اتانىپ كۇللى ادامزاتقا سور بوپ تيگەن فاشيزم 1933-1945 جىلدارى ەۋروپانى مەكەندەيتىن ميلليونداعان ەۆرەيدىڭ كوزىن جويدى. التى ميلليون. قاساقانا  قىردى. ەۋروپادا وسىنداي  تراگەدياعا ۇشىراعان ەۆرەي حالقىنىڭ تاياۋ شىعىستاعى تاريحي وتانىندا «ياد-ۆا-شەم» (قازاقشالاعاندا - «جاد پەن ەسىم») دەپ اتالاتىن ينستيتۋت پەن مۇراجاي بار. يزرايلدە، يەرۋساليم قالاسىنداعى گەرتسل تاۋىنىڭ ەتەگىنە ورنالاسقان. ونىڭ قىزمەتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەۆرەيلەردىڭ باسىنا تۇسكەن اپاتتى كورسەتۋگە ارنالعان. مۇراجايدىڭ قۇرىلعانىنا جارتى عاسىردان استى. ونىڭ باستى ۇرانى: «ەشكىم ۇمىت قالماۋ كەرەك!» دەگەن عالامات شارت.

ياد-ۆا-شەمدە ارنايى جابدىقتالعان ەسىمدەر زالى بار كورىنەدى. وندا، جالپى، ەكى ميلليوننان استام قازا تاپقان جاننىڭ اتى-ءجونى تىركەلگەن. سوندا،  ەسىمدەر زالىندا - اپات قۇربانى بولعان ەۆرەيلەردىڭ اتتارى ۇلكەن ەكرانعا ءتۇسىپ تۇرادى. ال ونداعى ەكسپوزيتسيالار  اپاتتىڭ بارلىق ساتىلارىن حرونولوگيالىق رەتپەن، ءتۇرلى كورنەكى تاسىلمەن بەينەلەپ اڭگىمەلەيدى. كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا،  اسىرەسە بالالار زالى ايرىقشا اسەرلى جاسالعان. شىراقتاردىڭ دىرىلدەگەن ءالسىز ساۋلەلەرى عانا جارىقتاندىرعان بۇل قاراكولەڭكە زالدا كۇڭىرەنگەن ديكتور داۋسى اپاتتا  وپات بولعان بالالاردىڭ ەسىمدەرىن وقيدى ەكەن. تاۋسىلماس ءتىزىم. ال ەكراندا ءسابي سۋرەتتەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ جاتادى. زال كۇمبەزى استىنداعى ازالى احۋال سول ساتتە سوندا تۇرعانداردىڭ تۇيسىگىن تىتىركەنتىپ، كوپكە ورتاق قايعىنى ارقايسىسىنا سەزىندىرەدى.

مۇراجاي ادامدار بويىنا ءۇمىت ءۇزىپ تورىعۋ ەمەس، aزا تۇتىپ قايعىرۋ سەزىمىن دارىتادى. وندا بولعاندار قامىققان كوڭىلمەن - ادام ءومىرىنىڭ ەشتەڭەمەن تەڭگەرىلمەس ءبىرىنشى قۇندىلىق بولىپ تابىلاتىنى جايىندا تەبىرەنەدى. قىسقاسى، سوناۋ اپات مۋزەيى جۇرتتى تەرەڭ ويعا باتىرادى، ادامگەرشىلىك جولعا قىزمەت ەتۋگە بەيىلدىك تانىتاتىن  شىنايى سەزىمدى قايرايدى.

تاپ وسىنداي اسەر-كۇش ءبىزدىڭ مۇراجاي-ەسكەرتكىشكە دە ءتان بولۋعا ءتيىس. تەك 30-جىلدار ناۋبەتىنىڭ قۇيقا شىمىرلاتار تۇستارى قانشاما. ەگەر ۇلان-عايىر ۇلتتىق اپات ساتىلارى اشتىق دەرەكتەرىن كورنەكى ەكسپوزيتسيالاردا ۇتىمدى بەينەلەنەر بولسا - ەشكىمدى دە جايباراقات قالدىرمايتىنىنا، كەلۋشىلەردى ادام ءومىرىن ايرىقشا باعالاۋشىلىق رۋحتا تاربيەلەيتىنىنە   كۇمان جوق. شەجىرەشىلەر ءار اۋلەتتىڭ اشتىق سالدارىنان ۇزىلگەن بۇتاقتارىن تۇگەندەگەندە، كەلەشەكتە قاسىرەت كىتابىن تۇزۋگە جانە ەۆرەيلەردىڭ قوڭىر ىندەت قۇرباندارىنا ارنالعان «جاد پەن ەسىم» اتتى الەمگە ءماشھۇر مۇراجايى ءتارىزدى تاريحي تاعلىمى ەرەسەن ەسكە الۋ ورنىن جابدىقتاۋعا بولار ەدى.

جويقىن اشارشىلىقتار دۋشار ەتكەن ۇلتتىق اپات قۇرباندارىن ازا تۇتاتىن ارنايى كۇن بەلگىلەۋدىڭ دە ماڭىزى زور. بۇل رەتتە «ادىلەت» قوعامىنىڭ قوعامدىق ومىرگە كەيىنگى جىلدارى ەنگىزىلىپ كەلە جاتقان ۇسىنىسىن ەسكەرسەك - ونداي كۇنگە ءار مامىر ايىنىڭ سوڭعى جۇماسى ارنالعانى  وڭدى. جىل سايىن مامىردىڭ سوڭىندا اينالىپ  سوعاتىن ازالى جۇما ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الاتىن 31 مامىردىڭ الدىنا، نە، ءتىپتى، ءبىر جۇلدىزعا تۇستاس كەلۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا، بىرىنە ءبىرى ساباقتاس ەكى ايدارمەن ايشىقتالعان وسىناۋ قارالى-سالتاناتتى كۇندەر بارشا ءىس-شارالاردىڭ يماندىق اجارىن جارقىراتا اشىپ، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىن بولادى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

قازاقستان "ادىلەت" تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

 Abai.kz